Skrár – Síða 325

Refagildra innan við Hlíð

Refagildrur eru nokkuð misjafnar að gerð en oftast grjóthlaðnir stokkar eða kassar sem hellur hafa verið lagðar yfir og grjóti jafnvel hlaðið þar ofan á. Agn var látið inn í gildruna og tófan þannig tæld inn en þá lokaðist stokkurinn með þar til gerðum lokubúnaði.
Talið er að fyrstu gerð refagildra hafi komið með norrænum landnámsmönnum frá Noregi. Þar hafa fundist sambærilegar gildrur og hér á landi.
Refagildrurnar voru hlaðnar úr hellum þannig að þegar tófan ætlaði að sækja agn sem var inni í gildrunni féll dyrahellan aftur og lokaði dýrið inni.
Fyrir u.þ.b. 30 árum þótti það sérstökum tíðindum sæta að hlaðin refagildra fannst á Norð-Austurlandi. Embættismenn úr Reykjavík gerðu sér ferð norður til að líta fyrirbærið augum. Eftir miklar vangaveltur og pælingar kom út skýrsla um þessar svo merkilegu mannvistarleifar.
Á sama tíma mátti lesa í örnefnalýsingum bæja á Reykjanesskaganum að þar hefðu verið til sambærilegar mannvistarleifar frá löngu liðnum tíma. Fáir virtust hafa sérstakan áhuga á því.
Eftir að FERLIR fór að leita skipulega að mannvistarleifum á Reykjanesskaganum hafa verið staðsettar um 90 hlaðnar refagildur í misjöfnu ástandi. Sumar eru alveg heilar og nánast ósnertar á meðan öðrum hefur verið raskað. Nýjasta refagildran (og varla sú yngsta) fannst nýlega austan við Hlíð í Selvogi. Hún er á lágu klapparholti og snýr opið til norðurs. Gildran, sem er mjög heilleg, fellur mjög vel inn í umhverfið. Nú er hún orðin bæði mosa- og skófvaxin svo mjög erfitt er að koma auga á hana í landinu.

Heimildir m.a.:
-www.instarch.is/instarch

Hlíð – uppdráttur.

Skrár

Núpafjall – Hverahlíð – Skálafell – Anson

Á Núpafjalli eru margar herminjar. Fjallið stendur á hálendisbrúninni fyrir ofan Ölfusið 313 metra yfir sjávarmáli, en rís einungis um 50 metra yfir heiðina og er því mun myndarlegra austan frá séð og mikill útsýnisstaður. Fljótlega er komið að vegamótum. Liggur vegur til hægri en rofnar fljótlega og er þar alveg ófært. Vegur þessi lá vestur af fjallinu, niður í dalkvos. Sjást þar leifar af mörgum byggingum. Þarna var herkampur á stríðsárunum. Hermennirnir höfðu eftirlit með veginum yfir Hellisheiði en á fjallinu voru loftvarnabyssur til að verja flugvöllinn í Kaldaðarnesi.

Anson.

Núpafjall er í raunini brött hlíðarbrekka austan í Hellisheiði, vestan við Hveragerði. Hafa hraunflóð runnið þar niður um nær 240 m háa hlíðina. Kambavegur þótti fyrrum allglæfralegur. Fyrst var lagður vegur um Kamba árið 1879 en núverandi vegur var opnaður 1972. Suður frá Kömbum er þverhnípt hamrabrún, Núpafjall. Kambabrún er nyrst í því. Af brúninni er víð og fögur útsýn austur yfir Suðurlandsundirlendið og til Vestmannaeyja. Þar er hringsjá.
Samkvæmt nákvæmum upplýsingum átti flak C64 herflugvélar að vera 3 km suðvestan við Núpafjall. Sú vél var sögð hafa verið á leið frá Vestmannaeyjum er hún hvarf. Þrátt fyrir leitir og eftirgrennslan fundust engin ummerki flugvélaflaks á þeim slóðum. Fræðimenn könnuðust heldur ekki við slysið. Það er hins vegar skráð í bækur ameríska hersins þann 22. okt. 1944 um kl. 15:00. Fjórir farþegar og flugmaður fórust.

Skálafell – kort.

Vestan við Núpafjall á hins vegar að vera flak, við rætur Skálafells, sunnan Hverahlíðar (Tröllahlíðar). Í Mbl. 9. mars 1948 er sagt frá hvarfi Anson-flugvélar í eigu Loftleiða er var á leið frá Vestmannaeykum til Reykjavíkur. Tveimur dögum síðar fannst flakið með dularfullum hætti. Flugvélin mun hafa borið einkennisstafina TF-RVL og var með sjólendingarbúnað.
Ferlir hefur varið nokkrum tíma að leita að flugvélaflaki suðvestan við Núpafjall. Sagan segir að herflugvél hafi hrapað „tvær mílur frá Núpafjalli“. Samkvæmt flugslysaskýrslu átti þar að hafa verið um C-64 vél að ræða og allir í áhöfninni, flugmaður og fjórir farþegar, farist. Þrátt fyrir eftirgrennslan um brak á þessu svæði fannst lítið af því. Menn, kunnugir á svæðinu, könnuðust heldur ekki við brak á svæðinu suðvestan við Núpafjallið. Vænlegast var talið að leita á svæðinu suðvestur af fjallinu, en þar hefði einhverju sinni sést brak úr flugvél.

Leitað var til Björns Pálssonar, héraðsskjalavarðar á Sefossi. Hann vísaði á Tómas Jónsson, fyrrverandi lögreglumann á Selfossi. Tómas er frá Þóroddsstöðum sem ætti að vera skammt frá uppgefnum slysstað.
Tómas sagðist hafa haft mikinn áhuga á flugsögunni. Ef einhver flugvél hafi farið niður á umræddu svæði hefði það varla farið framhjá honum. Hins vegar hefði Anson flugvél frá Flugfélagi Íslands farist að vetrarlagi, sennilega árið 1947, í Tröllahlíð syðst í Hverahlíð skammt ofan við Kambana. Sá staður er vestur frá Núpafjalli.

Anson – frétt í mbl. 9. mars 1948.

Flugvélin, sem var níu manna, var að koma frá Vestmannaeyjum. Allir í vélinni fórust.
Ekkert hafði spurst til flugvélarinnar í 2-3 daga þegar mjólkurbílsstjóri, taldi sig knúinn til að stöðva við vegbrúnina af einhverri ástæðu, sennilega vegna þreytu eða syfju. Hann gekk spölkorn frá bílnum í svarta þoku – og kom þá beint að vélinni. Flugfélagið hefði átt tvær svona vélar á þessum tíma.

Þá var farið að gramsa í gömlum gögnum. Fyrst varð fyrir leiðari MBL frá 30. janúar 1947 er bar yfirskriftina „Flugslysin“. Í honum segir m.a. að „hin tíðu flugslys, sem orðið hafa víðsvegar um heim undanfarið hafa vakið mikla athygli hjer á landi sem annarsstaðar. leið menn getum að, hvað valdi þessum óhöppum, en eiga að sjálfsögðu erfitt með að komast að niðurstöðu um orsakirnar.

Skálafell.

Sennilega hefur tækninni ekki fleygt eins örhratt fram á nokkru sviði og í flugmálunum á styrjaldarárunum. Í þeime fnum hefir orðið hrein bylting. Flugtækin hafa stækkað, orðið hraðgengari og búin hinum fullkomnustu tækjum. En þrátt fyrir hin fullkomnu tæki geta slysin hent. Þarf raunar engan að undra þess. Fáir geta víst gert sjer von um að þeirri fullkomnan verði náð í smíði eða stjórn farartækja, hvort sem er á láði, legi eða í lofti að öll slysahætta verið útilokuð.
Hjer á landi hafa miklar framfarir orðið í flugmálunum síðustu árin.

Á slysstað.

Landsmenn hafa eignast 20 flugvjelar og marga ágæta flugmenn. hefur samgöngum þjóðarinnar orðið mikil bót að hinum aukna flugvjelakosti.
Þróun íslenskra flugmála hefir verið traust og örugg. Mjög fá slys hafa orðið á flugvjelum og örfá á farþegum þeirra… Reynsla Íslendinga í flugmálunum er orðin nokkur. Á grundvelli hennar má búast við miklum umbrótum og auknu öryggi á næstu árum.“
Í Mbl. þann 9. mars 1948 er svo fréttin af hvarfi Anson flugvélarinnar fyrrnefndu. Fyrirsögnin er þessi: „Flugvjelar með fjórum mönnum saknað frá því á sunnudag. Árangurslaus leit í allan gærdag.“

Á slysstað.

Í fréttinni kemur fram að „farþegaflugvjel, frá Loftleiðum, sem var á leið frá Vestmanneyjum til Reykjavíkur s.l. sunnudag hefur ekki komið fram. Var vjelarinnar leitað í allan gærdag af leitarmönnum sem fóru um Reykjanesfjallgarð, Henglafjöll og víðar. Ennfremur var leitað í flugvjelum og skip fyrir suðurströndinni leituðu einnig árangurslaust. – Í vjelinni voru þrír farþegar, Þorvaldur Hlíðdal verkfræðingur hjá Landssímanum, Árni Sigfússon útgerðarmaður í Vestmannaeyjum og Jóhannes Long verkstjóri frá Vestmannaeyjum. Flugmaður var Gústaf A. Jónsson hjeðan frá Reykjavík.

Á slysstað.

Flugmaðurinn hafði talstöðvarsamband við flugturninn hjer á Reykjavíkurflugvelli laust eftir að hann fór frá Vestamannaeyjum, en það var rjett fyrir klukkan 6 e.h. á sunnudag. Var vjelin þá stödd við Þjórsárósa og flaug í 1500 feta hæð. Flugmanninum var sagt, að hjer í Reykjavík væri skyggni sæmilegt. Sagðist hann myndi fljúga yfir skýjum til Reykjavíkur í 3000 feta hæð og fara yfir Hellisheiði. Var flugvjelin stödd við Eyrarbakka er flugmaðurinn hafði síðast talsamband við flugstjórnina í turninum.
Vjelin hafði bensín til fjögra klukkustunda flugs og hefði því getað verið á flugi til klukkan tæplega 10 eða þar um bil.

Á slysstað.

Eftir það heyrðist ekkert til hennar, en það þykir fullvíst, að einhverra hluta vegna hafi flugmaðurinn hætt við þá ákvörðun að fljúga vestur yfir Hellisheiði og snúið við til að fara um Þingvelli og Mosfellsheiði. sennilega talið, að þar myndi verða bjartara.
En það, sem undarlegt er við það, er að flugmaðurinn skuli ekki hafa tilkynnt flugturninum slíka breytingu á áætlun sinni.

Það styrkir þessa hugmynd, að um 6 leytið sást flugvjelin yfir Ölfusi og stefndi hún þá í áttina að Ingólfsfjalli, eða norðaustur. Sáu menn, sem voru efst í Kömbum, neðst í þeim og frá bæ í Ölfusi flugvjelina á þessum sama tíma.
þegar flugvjelin kom ekki fram er líða tók á kvöldið var við og við skotið ljósblysum hjer á vellinum til þess, að beina flugmanni á völlinn ef ske kynni að hann væri á sveimi yfir Reykjavík og sæi ekki til að lenda. Um leið var haldið uppi spurnum um vjelina í austursveitum.

Á slysstað.

Um klukkan 9.30 bárust frjettir frá Hvolsvelli um, að þaðan sæjust ljós í suðurátt, annað hvort á Landeyjarsandi, eða úti á sjó. Var þá hringt til bæjar, sem Hali heitir og menn fengnir til að leita með ströndinni. Þeir töldu sig einnig sjá ljós til hafsins. Var varðskipið Ægir þá fengið til að leita með ströndinni, en ekki bar sú leit neinn árangur.
Strax í birtingu í gærmorgun fóru flugvjelar hjeðan frá Reykjavíkurflugvelli og björgunarflugvjel frá Keflavík til að leita. Var sú leit erfið vegna dimmviðris…

Eins og áður er sagt, er flugvjelin sem saknað er af Avro-Anson gerð. Keypt hingað frá Kanada og hefir verið í eigu Loftleiða um eitt ár. Er þetta yngri flugvjelin af tveimur af sömu gerð. Flugvjelin hefir tvo hreyfla.“

Skálafell – slysstaðurinn.

Í Mbl. þann 11. mars birtist eftirfarandi fyrirsögn: „Flugvjelarfalkið fannst í Skálafelli – Mennirnir í henni fórust við áreksturinn. Í fréttinni kemur fram að „laust eftir hádegi í gær, fannst flak Anson flugvjelarinar, sem hvarf s.l. sunnudag á leiðinni frá Vestamannaeyjum til Reykjavíkur. Flakið var við rætur Skálafells á Hellisheiði. Í um það bil kílómeters fjarlægð frá veginum. Sprenging hefur ekki orðið er flugvjelin rakst á fellið. Við áreksturinn hefur hún mölbrotnað og allir, sem í henni voru látist samstundis.
Það var Sigmundur Karlsson bílstjóri hjá Mjólkurbúi Flóamanna, sem fann flakið. Sigmundur var á leið austur er hann gekk upp að stað þeim í Skálafelli, sem flak flugvjelarinnar var.

Á slysstað.

Sigmundur hélt til bílsins og ók sem mest hann mátti niður í Hveragerði. Þar gerði hann Herbert Jónssyni símstöðvarstjóra aðvart. Herbert tilkynnti þegar um fund flaksins til Reykjavíkur.
Einnig gerði Herbert leitarflokki símamanna aðvart, en þeir voru að leita í sunnanverðu Skálafelli.
Það tekur um það bil 20 mínútur að ganga frá þjóðveginum og að slysstað. Tíðindarmaður blaðsins, er kom á slysstaðinn í gær lýsir því svo, hvernig þar var umhorfs.

Slysstaðurinn.

Þar sem flugvjelin hefur farist, þekur allskonar brak úr henni um það bil hektara svæði. Mest ber á hreyflum flugvjelarinnar, stýri og hluta af farþegarúmi. Annað hefur molast. Það má sjá þess greinileg merki, að vinstri vængur flugvjelarinnar hefur fyrst snert jörðina. Hefur hann rist jarðveginn upp á dálitlum kafla. – Síðan hefur skrúfan á vinstri hreyfli stungist í jörðina um það bil 50 cm niður og situr þar föst. Flugvjelin hefur svo endasenst upp eftir fjallshlíðinni og efst í henni liggur hluti af farþegaskýlinu. Rjett við það voru lík þeirra fjögurra manna, sem í flugvjelinni voru. Þau voru mikið sködduð, en öll þekkjanleg. Er talið að þeir muni allir hafa látist samstundis.“

Á slysstað.

Viðtal var tekið við fyrrnefndan bílstjóra. „Það er næstum óskiljanlegt hvernig á því stóð, að Sigmundur Karlsson, bílstjóri, fann flugvjelina. – Tíðindarmaður blaðsins spurði Sigmund eftir þessu í gær og sagði hann svo frá:

– Svo bar til í fyrradag, er hann var á leið til Selfoss, og kominn á móts við þann stað, sem skemst var að flakinu, þá setti skyndilega að honum mikinn kulda og líkast því sem að líða mundi yfir hann. Þá einhvern veginn greip það hann, að þaðan myndi skamt að leita flugvjelarinnar. Ekki leitaði hann hennar í það skifti. En í gærdag er hann var á leið austur, og samstarfsmaður hans var með honum, þá bað hann þennan fjelaga sinn að ganga með sjer upp að fjallinu. Hinum fanst það einkennilegt því ekki gat hann frekar en aðrir sjeð neitt er bent gæti til þess að flugvjel væri í Skálafelli. En maðurinn fjellst svo á að ganga með Sigmundi. Gengu þeir beint á þennan stað, sem Sigmundur vildi kanna, en þar var flak flugvjelarinnar.“

Á slysstað.

Eftir framangreinda rannsókn og efnisöflun var um fátt um annað að ræða fyrir FERLIR en að fara á staðinn og reyna að leita flaksins við rætur Skálafells.
Í fræðilegri útlenskri lýsingu af Avron-Anson flugvélinni (kanadísku útgáfunni) kemur m.a. eftirfarandi fram: „Avro Anson var sú flugvél sem mest var notuð af Konunglega kanadíska flughernum. Alls voru 4413 með því nafni notaðar á tímabilinu frá 1941 til 1954. Anson flugvélar á vegum einkaaðila voru mikið notaðar í norður Kanada til léttari flutninga og kannana, allt til 1969.
Flugvélin var upphaflega hönnuð fyrir sex farþega snemma á þriðja áratug aldarinnar. Árið 1936 var vélin notuð til að leita uppi kafbáta og fékk þá viðurnafnið „Faithful Annie“. Þegar Síðari heimstyrjöldin braust út var Avro Anson aðallega notuð til æfinga og þjálfunar.

Avro Anson 1943.

Árið 1939 var Avro Anson valin af BCATP (British Commonwealth Air Training Plan) sem besta tveggja hreyfla flugvélin. Það leiddi til mestu fjöldaframleiðslu flugvélar í Kanada fyrr og síðar. Avro Ansonin var án þæginda. Hún var hægleyg, köld og hávaðasöm.“
Þegar komið var á vettvanginn í Tröllahlíð 58 árum síðar bar fátt fyrir sjónir nema niðdimm þoka og skemmtilega lárétt rigning. Það birti þó fljótlega og rigningin hvarf á braut. Við tók fagurt útsýni (þegar ekki var horft í áttina að rafmagnsmöstrunum á Hellisheiði) með dularfullu birtuívafi.
Gengið var með allri Hverahlíðinni, en ekki sást tangur né tetur af flugvélinni. Líklega er hennar annað hvort að leita á hraunsléttunni milli gamla vegarins og hlíðarinnar eða uppi í hlíðum Skálafells. Ef einhver, sem þetta les, veit hvar leifarnar er að finna, væru upplýsingar um staðsetninguna vel þegnar (ferlir@ferlir.is).

Hellisheiði – skjól refaskyttu.

Í göngunni var komið að hlöðnu skjóli refagildru í Orrustuhólshrauni og í ljós kom að Skógarvegur er ranglega teiknaður inn á landakort. Hann var gengin frá Hverahlíðarendanum (Hlíðarhorni) austanverðum upp fyrir gamla þjóðveginn á Hellisheiði. Á a.m.k. tveimur stöðum er gamla gatan mörkuð í slétta hraunhelluna, en mosinn hefur víða náð að þekja hana.
Skógarvegur gekk líka undir nafninu „Skógarmannavegur, frá þeim tíma, er Hjallamenn sóttu skógarnytjar í Nesjaskóg í Grafningi. Einnig hefur hann verið nefndur Suðurferðagata.
Gangan tók 3 klst og 3 mín.

Slysstaðurinn úr fjarlægð.

Eftir að framangreint birtist á vefsíðunni barst FERLIR eftirfarandi skeyti: „Halló Ferlirsfólk. Ég var að lesa grein frá ykkur um gönguferðir um Hverahlíð sunnan Hellisheiðar og leit að flugvélarflökum þar. Þegar ég var strákur í Hveragerði þá fór maður í gönguferðir um Hellisheiði og nágrenni og þekkti þar nánast hverja þúfu.
Ansonvélin sem fórst austarlega í Hverahlíðinni ætti líka að vera auðfundin. Hún er um 15 mínútna gang frá gamla þjóðveginum. Þegar búið var að rannsaka þar allt sem þurfa þótti fóru menn frá Flugmálastjórn á slysstaðinn og tíndu saman allt brakið (vélin var með trégrind og dúkklædd) og kveiktu í því öllu nema hreyflunum, þeir töldust of þungir til að velta þeim á bálið enda líklega 60 – 80 metrar á milli þeirra. Svo merkilega vildi til að við vorum 2 strákar að fara að flakinu í annað sinn þegar þetta var. Grunnurinn í Hverahlíðinni er frá skíðaskála sem stóð þarna líklega um 1950.
Góða skemmtun í gönguferðunum, ég er orðinn svo gamall að ég er að mestu hættur f

Avro Anson farþegavél.

jallaferðum á björtum sumarnóttum en þær voru mitt yndi fyrrum.“
Undir þetta ritaði „Dagbjartur frá Hveragerði“. Þegar haft var samband við Dagbjart bauðst hann til að fylgja FERLIR á slysstaðinn. Sagðist hann hafa verið 15 ára í Hveragerði þegar fréttin barst af flugvélafundinum. Hann og félagar hans hefðu þá farið gangandi á vettvang og séð aðkomuna. Flugvélin virtist hafa verið á leið til baka til suðurs þegar annar vængurinn rakst í Hverahlíðina. Hreyfillinn rifnaði af og skaust til vesturs. Hinn hreyfillinn kastaðist til austurs og brakið af flugvélaskokknum dreifðist upp brattann.
Simbi mjólkurbílstjóri hefði einnig verið leigubílsstjóri. Eftir þetta hefði hann ekki þorað að aka einn yfir heiðina í myrkri.“
Frábært veður fundardaginn. Gangan tók 1 klst og 1 mín.

Heimildir m.a.:
-Tómas Jónsson – Selfossi.
-Sævar Þorbjörn Jóhannesson – Reykjavík.
-http://www.rafmuseum.org.uk/avro-anson-1.htm
-http://www.bcam.net/ac_rest/anson.htm
-Mbl. 30. jan. 1947.
-Mbl. 09. mars. 1948.
-Mbl. 11. mars 1948.
-Smári Karlsson.
-Dagbjartur Sigursteinsson frá Hveragerði, f: ’34.

Anson.

Skrár

Írafell / Írafellsmóri – nafnið og þjóðsagan

Í Vísindavef Háskóla Íslands er fjallað um örnefnið „Írafell„:

„Írafell er þekkt á nokkrum stöðum á Íslandi, meðal annars í Kjós þar sem bæði fell og bær bera þetta nafn. Bærinn er þekktur í rituðum heimildum allt frá 16. öld en nafn hans kemur fyrst fyrir í fógetareikningum frá 1547-1548 (Íslenskt fornbréfasafn XII:107 og víðar).

Írafell í Kjós.

Í 18. aldar heimildum er getið um Írafell á Reykjanesi í Gullbringusýslu en það er ekki þekkt nú. Auk þess eru nefnd þrjú Írafell á Snæfellsnesi: eitt á Hellisvöllum (Hellnum) í Breiðuvíkurhreppi (nú slétt flöt, samkvæmt örnefnalýsingu), annað í Helgafellssveit og það þriðja suðvestur af Drápuhlíðarfjalli.
Í Skagafirði er bær sem oft er nefndur Írafell en samkvæmt Landnámabók og fleiri heimildum er upphaflega nafn hans Ýrarfell (Byggðasaga Skagafjarðar III (2004), bls. 410 og áfram).

Írafell í Svartárdal.

Ekki er vitað hve gamalt bæjarnafnið Írafell í Kjós er né heldur hvort það er kennt við þá Íra sem taldir eru hafa verið hér við upphaf landnáms eða Íra sem hingað komu í verslunarerindum á 15. öld. Hermann Pálsson fjallaði um Íra-örnefni í grein í Skírni 1953 (bls. 105-111) en hann ræðir ekki Írafell sérstaklega.
Helgi Guðmundsson fjallar um örnefni kennd við Íra, Breta og Pétta í bók sinni, Um haf innan (1997, bls. 198-199). Þar nefnir hann meðal annars að á Katanesi í Skotlandi sé fjall með keltnesku nafni, Cnoc an Eireannaich, sem merki ‘Írafell’, en hann telur annars óvíst hvernig eigi að túlka örnefni þau á Íslandi sem kennd séu við erlendar þjóðir.

Péttar (e. Picts) voru þjóðflokkur, sem var ef til vill ekki keltneskur að uppruna en bjó á Bretlandseyjum og átti í sífelldum útistöðum við Rómverja. Á níundu öld eða svo runnu þeir saman við Skota.“

„Írafells-móra“ er getið í þjóðsögum Jóns Árnasonar sbr.:

Reynivellir í Kjós.

„Kort hét maður og var Þorvarðarson (1760 – 1821), bróðir séra Odds á Reynivöllum (1786-1804); hann var nefndarmaður og gildur bóndi; hann bjó lengst á Möðruvöllum í Kjós, en fluttist síðast að Flekkudal og dó þar. Kort var tvíkvæntur; hét fyrri kona hans Ingibjörg, en hin síðari Þórdís Jónsdóttir.
Ingibjörg var ættuð að norðan. Margir höfðu orðið til að biðja hennar áður en Kort, en hún synjaði öllum. Fyrri biðlarnir þóttust því sárt leiknir, er Kort fékk hennar, enn þótt hann væri þeim flestum fremri um marga hluti. Þeim svall svo þetta um hjarta, að þeir keyptu af galdramanni nyrðra að senda Kort og konu hans sendingu.

Möðruvellir í Kjós 1913.

Galdramaður valdi til þess drenghnokka einn, er sagan segir, að hafi orðið úti milli bæja; en galdramaðurinn vakti hann upp volgan eða ekki með öllu dauðan og sendi hann þeim Kort á Möðruvöllum og mælti svo um, að draugurinn skyldi fylgja þeim hjónum og niðjum þeirra í níunda lið og vinna þeim margt til meins.

Þeir menn, sem hafa séð Móra, og þeir eru ekki fáir, hafa lýst honum svo, að hann sé í grárri brók að neðan og mórauðri úlpu fyrir bolfat, með svartan hatt barðastóran á hausnum, og er skarð eða geil stór inn í barðið upp undan vinstra auga. Af úlpunni dregur hann nafn, og því er hann Móri kallaður. Ummæli galdramannsins þykja hafa rætst helst of vel, því þegar Móri kom suður, lagðist hann að á Möðruvöllum, sem ætlað var, og gjörði þeim hjónum margar skráveifur með ýmsu móti, bæði í fénaðardrápi og matskemmdum. En engin eru dæmi til þess, að Móri hafi beinlínis drepið menn, hvorki fyrr né síðar.

Með því Móri ekki átti að hafa verið með öllu dauður, er hann var vakinn upp, þurfti hann, eins og allir slíkir draugar, mat sinn fullan. Varð því að skammta honum ekki síður en hverjum heimilismanni, bæði á Möðruvöllum og eins eftir það hann fór að leggjast að á Írafelli og fylgja Magnúsi Kortssyni, og var maturinn, sem honum var ætlaður, ávallt settur á afvikinn stað.

Möðruvellir í dag.

Þessu hafði Móri áorkað með því, að hann húðskemmdi allt í búrinu á Möðruvöllum fyrir Ingibjörgu; sat hann þar stundum uppi á búrbitunum og gutlaði í mjólkurtrogunum með löppunum eða steypti þeim niður, sletti skyri, bæði á hana sjálfa og upp um alla rafta, eða fleygði torfi og grjóti ofan í matinn, hvar sem stóð, og spillti honum með því. Af þessu tók Ingibjörg það til ráðs, að hún fór að skammta honum fullnaðarmat í bæði mál; við það lét hann mikið af matskemmdum.

Einhverju sinni bar þó svo við að gleymst hafði að skammta Móra að kvöldi dags. En um morguninn, er komið var í búrið, sáu menn, hvar hann sat, og hafði sína löppina niðri í hvorri skyrtunnu, en húkti á báðum tunnubörmunum; gjörði hann þá bæði að gutla í skyrinu með löppunum og sletta því með krumlunum. Eftir það var varast að gleyma að skammta honum.

En það var ekki maturinn einn, sem Móri þurfti; hann þóttist líka þurfa að hvílast eins og hver annar, og því er sagt, að eftir að hann fór að fylgja Magnúsi Kortssyni á Írafelli, hafi hann jafnan orðið að láta rúmflet standa autt handa honum gegnt rúmi sínu, og dugði engum öðrum en Móra að liggja í því.

Írafell í Kjós.

Það var eitt sinn um réttaleytið, að margt fólk var komið að Írafelli og hafði fengið þar næturgisting. Seinna um kvöldið kom þangað drengur einn og beiddist húsa. Magnús kvað honum húsin heimil, en hvergi gæti hann lofað honum að liggja nema á gólfinu eða ef hann vildi annars kostar liggja í fletinu á móti rúminu sínu, og það þáði drengur með þökkum.

Þegar hann leggst fyrir um kvöldið, sofnar hann brátt; en þegar hann er nýsofnaður, fer óttalega upp á hann, svo að korrar í honum. Hrekkur hann svo upp og getur ekki sofnað væran blund alla nóttina fyrir einhverri ásókn.

Daginn eftir var vont veður, svo gestirnir komust ekki í burtu og voru svo á Írafelli nóttina eftir. En um kvöldið tóku drengir nokkrir sig til, sem áttu heima á Írafelli og þekktu Móra og höfðu oft verið í skítkasti við hann, og festu hnífa allt í kring um rúmfletið, svo oddarnir stóðu alls staðar upp af stokknum. Þá nótt svaf drengurinn vært, og þökkuðu menn það því, að Móri hefði ekki vogað að honum fyrir hnífsoddunum.“

Heimildir:
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=4846
-https://www.snerpa.is/net/thjod/irafell.htm (Íslenskar þjóðsögur og ævintýri, Jón Árnason, bls. 364-365).

Írafell í Kjós.

Skrár

Hellir – Stóri-Hellir og Litli-Hellir

Gengið var um jörðina Helli ofan við Selfoss. Jörðin hefur að geyma ýmsar áhugaverðar minjar frá fyrri tíð, s.s. götur, brýr, tóftir bæjar og útihúsa, hella o.fl. Í fornleifaskráningu fyrir jörðina má m.a. sjá eftirfarandi fróðleik um þessar sýnilegu minjar. Þessi fornleifaskráning er tekin hér sérstaklega fyrir sem dæmi um ágæta skráningu einstakrar jarðar, en eins og flestum lesendum vefsíðunnar ætti að vera orðið kunnugt þá hafa slíkar skýrslur fengið óvæga gagnrýni – og það ekki að ástæðulausu.
Nýjasta fornleifaskráningin er ágætt (vont) dæmi um slíkt, en hún er um svæði svonefndrar „Suðvesturlínu“, háspennulínustæði frá Hellisheiði að Helguvík. Í þeirri skýrslu einni er t.a.m. ekki getið um a.m.k. 60 fornleifar á svæðinu. Annað dæmi er um að heil fornleifaskráning hafi verið gerð um fornt bæjarstæði, bara á röngum stað. Þá má nefna fornleifaskráningu um vegstæði er í vantaði a.m.k. 32 fornminjar, hvorki meira né minja. Í raun er ekki hægt að ætlast til að einhver, hversu háskólamenntaður sem hann er, geti skilað tæmandi skýrslum sem þessum á innan við 3-5 árum, þ.e. ef eitthvert vit á að vera í niðurstöðunum.
„Áður en Fornleifastofnun Íslands vann svæðisskráningu fyrir Helli, árið 1999, höfðu tvær fornleifakannanir verið gerðar á jörðinni. Þá fyrri gerði Brynjúlfur Jónsson frá Minna Núpi, sem árið 1896 skoðaði tóftir eyðibýlisins Fjalls og skrifaði um þær stutta skýrslu. Niðurstöður síðari rannsóknarinnar hafa hins vegar aldrei birst á prenti. Hana gerði Matthías Þórðarson, sem var þjóðminjavörður 1907-1948. Í kjölfarið friðlýsti hann, árið 1927, eyðibýlið Fjall og Stóra-Helli í landi Hellis.
Litlar fornleifarannsóknir hafa almennt verið gerðar í Ölfusi en þótt ekki sé vitað um fornleifar frá fyrstu öldum Íslandsbyggðar á svæðinu má leiða líkur að því að svæðið sé meðal þeirra sveita sem fyrst hafi byggst á Íslandi. Ástæður eru m.a. gott aðgengi skipa, inn á Ölfusárós og einnig hefur hið mikla votlendi upp af ósnum ekki verið hulið skógi og því hefur ekki þurft að byrja á að ryðja hann til að efna til byggðar. Nægur heyafli hefur verið á votlendinu fyrir nautgripi og annan fénað og skammt í sumarbithaga á fjöllum. Mikil selveiði var í ósnum og sölvatekja á ströndinni, og sjávarafli utan við landsteina. Óhætt er að fullyrða að fáar sveitir á Íslandi hafa jafnmikil landgæði á litlu svæði og Ölfusið. Af þessu má ætla að snemma hafi orðið þéttbyggt í Ölfusi – og má vel vera að sagnir um skamma viðveru Ingólfs Arnarssonar undir Ingólfsfjalli geymi minningar um að héraðið hafi byggst einna fyrst af sveitum landsins. Það land sem nú tilheyrir Helli hefur fyrst byggst sem hluti af bænum Fjalli, líklega fljótlega eftir að fyrsti kjarni Ölfus, Forirnar, kemst í byggð. Jarðirnar undir Ingólfsfjalli hafa byggst upp með nokkuð jöfnu millibili og eru að jafnaði fremur stórar þó engin þeirra teljist til stórbýla. Á 11. öld reistu efnaðri bændur og höfðingjar kirkjur og bænhús á jörðum sínum og má af dreifingu slíkra húsa fá nokkra hugmynd um skipulag byggðar á þeim tíma. Kirkja var í Fjalli, en athyglisvert er að þekktar kirkjur á þessu svæði eru á öllum dýrustu jörðunum. Þær eru, líkt og jarðirnar, með nokkuð jöfnu millibili en eru hlutfallslega margar miðað við fjölda býla. Dreifing bæja og kirkna bendir því til jafnvægis og gæti bent til að sjálfseignarbændur hafa þar komið sér upp búum eftir að besta landið í Ölfusi var uppurið.
Fjall var líklega meðal fyrstu jarða til að byggjast upp undir Ingólfsfjalli; þess benda ágæt landgæði jarðarinnar í upphafi, sú staðreynd að þar reis kirkja, sem og nafnið sjálft: Fjall. Næsta lítið er vitað um byggð í Ölfusi á síðmiðöldum. Margra jarða í Ölfusi er hvergi getið í skjölum fyrr en í jarðabókum 17. aldar og er Hellir ein þeirra. Hennar er fyrst getið í jarðabókum í kringum 1700 sem hjáleigu Fjalls og því er ekki vitað hvenær hún byggist fyrst. Á 17. öld eyddist Fjall vegna aurskriða og grjóthruns úr Ingólfsfjalli. Einsýnt er að orsök þeirra skriðufalla er að rekja til þess að skógur, sem áður hélt jarðvegi í hlíðum fjallsins, hefur verið eyddur á þessum tíma og hefur síðan runnið stöðugt úr hlíðum þess.
Eftir að bæjarstæði Fjalls var yfirgefið á 18. öld skiptist jörðin milli Laugarbakka og Hellis sem áður voru hjáleigur Fjalls. Fossnes, sem áður hvar stundaður í Helli fram undir miðja 20. öld en síðan hefur jörðin legið í eyði. Hún er nú eign sveitafélagsins afði verið sjálfstætt býli og gengið kaupum og sölum með Árbæ, virðist um þetta leyti hafa sameinast Fjallsjörðunum og eftir að býlið fór í eyði skömmu eftir 1800 lagðist land þess til Hellis. Búskapur Árborgar og eru þar ráðgerð útivistarsvæði og skógrækt á um 120 ha. svæði.
Hellisland nær nú að austan frá Ölfusá, um Hellisgil upp að tóftum Fjallsbæjar og áfram til norðvesturs upp á brún Ingólfsfjalls. Að vestan nær landareign jarðarinnar frá ánni vestan við Fossnes. Landamerki liggja um Markagil og Markhól, norður um mýrar að Markasteini og Markahamri ofan þjóðvegar og upp á fjallsbrún. Landslag jarðarinnar einkennist fyrst og fremst af aflíðandi mýrar- og engjasvæðum milli Ingólfsfjalls og Ölfusár. Engjarnar voru áður nýttar til sláttu og sumar hverjar til beitar. Upp úr engjunum rísa víða lág en grasgefin holt. Á einu slíku, Túnhól, stóð Hellisbærinn og á þessum holtum hafa flestar byggingar og mannvirki áður verið sett niður og því flestra fornleifa að vænta þar.
„Bærinn Hellir stóð á stærsta holtinu í mýrinni fram af Fjallstúni norðvestan í Túnhólum.“ segir í Sögu Selfoss. Í örnefnalýsingu segir: „…mun bærinn hafa staðið á sama stað. Hvenær hann var byggður, veit ég ekki.“ Búið var á Helli fram til 1944. Rústir bæjarins eru enn alveg óspilltar, norðvestan í Túnhóli. Rústirnar eru á aflöngu holti sem liggur austurvestur.
Það rís hæst austast, þar eru tilkomumiklir klettar með hellisskútum. Mýrar eru umhverfis holtið og víða hafin trjárækt, þó hvergi í námunda við bæjarstæðið. Fram af því til suðausturs er stakur klettur, Krummaklettur. Í Sögu Selfoss er síðasta bænum lýst nokkuð ítarlega og þar er af honum mynd, heldur óskýr: „Á búskaparárum síðasta bóndans í Helli, Einars Sigurðssonar, voru bæjarhúsin enn með gömlu sniði. Sex burstir voru fram á hlaðið. Vestast var skemman, sem var úr torfi og grjóti en járn á þaki. Þar voru geymdir reiðingar og annað, sem tilheyrði búskapnum. Þar var steðji, þar sem ljáir voru klappaðir. Inni í henni voru tveir skammbitar. Uppi á þeim voru geymd orf og hnífur. Gryfja var í gólfinu, þar sem geymdar voru rófur og reiðingar lagðir ofan á. Fiskasteinn var á hlaðinu fyrir framan skemmuna. Næst var gestahús um 3 X 3 metrar að stærð. Áfast því var skúrbygging með bæjargöngum beint norður í þvergöngin fyrir norðan gestastofuna. Þar fyrir norðan, beint á móti bæjargöngunum var hlóðaeldhúsið. Það var allt úr torfi og grjóti og raftur á sperrum og torf. Hlóðirnar voru við suðurvegginn til vinstri, þegar inn var komið.

Gluggabora var á norðurhlið í gluggatóft. Úr þvergöngunum var gengið suður í Bæjartóftirnar, horft til norðurs gestastofuna og þaðan einnig upp á loft hennar, sem var með glugga á framstafni. Þar var geymdur mjölmatur, harðfiskur og annar matur, sem ekki var súr eða saltaðar, enda var þar kalt, aðeins einföld klæðning á þaki og járn. Vestur af þvergöngunum var eldiviðargeymslan, öll úr torfi og grjóti, gluggalaus. Vestur af þvergöngunum var eldiviðargeymslan, öll úr torfi og gjóti, gluggalaus. Í skúrbyggingunni fyrir austan bæjargöngin var búrið með glugga í suðurhlið. Þar var geymdur súrmatur og saltaður matur, og þar var unnið úr mjólkinni. Þangað var gengið úr þvergöngunum fyrir austan um skellihurð með lóðum. Austur úr þvergöngunum var gengið inn í baðstofuna. Hún var 5,65X3,14 metr. að stærð og með stórum glugga út á hlaðið. Þrjú föst rúm voru við austurvegg tvö við vesturvegg. Austurveggur hennar var hlaðinn úr torfi og grjóti og klæddur innan með panel fyrir neðan sperrurnar. Hún var með skarsúð og járni. Við norðurvegg var lítill ofn. Norðan við dyr baðstofunnar var gengið á ská norður í eldhúsið. Það var með grjót- og torfveggjum, þiljað innan og loftið klætt og járn á þaki.
Gluggi var í gluggatóft til norðurs. Eldavélin var við suðurvegg. Fyrir austan bæjarhúsin var heyhlaða og smá sund á milli. Hún var hlaðin úr torfi og grjóti með járni á þaki. Dyr voru að sunnan en baggagat að norðan. Hún var lítið niðurgrafin og tók um 160 hestburði eða 4 1/2 kýrfóður. Austast var fjósið, úr torfi og grjóti og reft yfir með hellu og torfi. Gengið var í það að sunnan og upp tvær tröppur. Helluflór var þvert yfir húsið og hefur sennilega áður haft dyr í austur. Við norðurvegg voru þrír básar með jötum en að sunnan sinn básinn hvorum megin. Haugstæði var austan við fjósið.“ Eins og áður segir eru bæjarrústirnar vel greinilegar. Síðasti bærinn var rifinn 1947 eða 1948 en hann var talinn reistur nálægt aldamótunum 1900, þá að hluta á eldri bæ. Þegar bærinn var rifinn var hluti byggingarefnis fluttur vestur í Einholt þar sem síðustu ábúendur í Helli gerðu sér bæ. Enn er hluti af þverbitum og sperrum úr stofunni í Helli í notkun, í hesthúsi Sigtryggs Einarssonar á Selfossi. Bæjarrústin á Helli er vel greinileg (árið 2004). Framhlið bæjarins sneri í suður. Veggir eru víðast algrónir, mest um 1,5 m háir. Rústin samanstendur af 5-6 hólfum; skemmutófti. Vestan við skemmuna er stórt hólf, alveg opið í suður og hefur þar verið timburþil fyrir og innveggir allir úr timbri.
Dálítið vestar en fyrir miðju hólfsins er gamla dyrahellan sokkin í svörð, þar voru bæjargöngin. Göngin hafa verið lítið vestar en fyrir miðju og var stofa (gestahús) vestan við þau. Inn eða norður af stofunni var hlóðaeldhús og er þar greinilegt hólf. Þar eru leifar af gamalli eldavél sem þó var aldrei í notkun þar inni. Í hlóðaeldhúsinu hékk m.a. kjöt og þar var soðið slátur. Vestan við það vottar óljóst fyrir hólfi þar sem veggir eru mjög hrundir þannig að hólfið er næstum uppfullt af torfhruni, viðlíka stórt og eldhúsið. Það var eldiviðargeymsla og hænsni geymd á vetrum. Eldiviðageymslan er svo að segja beint norðan við skemmuna en þó var ekki innangengt þar á milli heldur gengið í geymsluna úr stofunni.
Þá skal snúið aftur að bæjargöngunum. Austan við þau var búr en austan við búrið baðstofa, þiljuð að innan og með trégólfi en þó var klöpp undir rúmi móður Sigtryggs Einarssonar, syðst og austast í baðstofunni. Norðan við baðstofuna var eldhús með skorsteini sem enn vottar fyrir, væntanlega yngra en hlóðaeldhúsið. Norðurveggur eldhússins er allra veglegasta hleðslan sem enn er uppistandandi í bæjarrústinni. Hann er grjóthlaðin og óhruninn. Engin skil sjást nú milli allra þessara bæjarhluta: Ganga, stofu, búrs, baðstofu og eldhúss. Austast í bæjartóftinni er fjóstóft, einnig opin í suður. Framan eða sunnan við bæjarröðina alla mótar greinilega fyrir hlaði eða stétt. Stéttin hefur verið 2-4 m á breidd.
Í Sögu Selfoss segir um Stóra-Hellinn: „Sunnan í Túnhólnum er Stóri-Hellir, 10 m langur og 8 m víður. Honum var lokað með þili og geymt þar hey en framan af honum var fjárhús.“ Stórihellir er í Túnhóli austanverðum, um 120 m austan við bæ 001. Hann er um 20 m vestan (ofan) við vegslóða sem liggur að Hellistóftum (001). Austan (neðan) við hellinn er grasi vaxið, bletturinn beint neðan við hellinn er sérstaklega ræktarlegur, þar var kálgarður 027.
Engin ummerki sjást þó lengur um fjárhúsin sem voru beint neðan við hellinn. Skógrækt er hafin víða umhverfis, þó hvergi í nánasta nágrenni hellisins. Fram til um 1960 gegndi hellirinn hlutverki hlöðu en þá var fjárhús fyrir framan hann. Matthías Þórðarson friðlýsti hellinn 5.5.1927: “Hellir fremst í túninu, skamt austur frá bænum, austan í grasivöxnum blágrýtishól.” Hellinum var fyrir nokkrum árum umturnað nokkuð, mokað var út úr honum og aukið mjög á brekkuna upp úr hellinum. Við þær framkvæmdir hurfu fjárhústóftir sem voru fyrir framan hellinn. Þó gætu síðustu leifar þeirra enn verið undir uppmokstrinum utan við hellinn. Nú er hellirinn greinilega vinsælt afdrep unglinga og barna auk þess sem ásatrúarmenn koma þar stundum saman. Möl hefur verið sett í hellisbotninn en lágir bekkir meðfram hliðum hans. Lítið eldstæði hefur einnig verið gert utarlega í hellinum og 8 steinþrep lögð niður í hann. Hellirinn er 7-8 m á breidd en 10-15 m djúpur (15 m eru frá hellismunna í botn). Hann er allt að 8 m á hæð og er víður og rúmgóður. Upplýsingaskilti er við veginn austan við hellinn þar sem sagt er frá hellinum. Þar kemur fram að hellirinn myndaðist við lok jökulskeiðs á ísöld þegar brim svarf klettinn sem er úr 0,7-3,1 milljón ára gömlu basalti. Ekki er getið um friðlýsingu hellisins á upplýsingaskilti og ekki er sérstakt friðlýsingaskilti í eða við hellinn. Hann var síðastur notaður fyrir hey um eða eftir 1960 skv. Sigtryggi Einarssyni. Þá var enn mikil grjóthleðsla fyrir hellismunnanum, allt að rúm mannhæð en hún er nú með öllu horfin. Reft var fyrir hellisopið ofan hleðslunnar og þar voru dyr yfir í fjárhúsið. Á fyrri árum var talið reimt í Stórahelli: „Gamla fólkið taldi reimt í Stóra-Helli. Þóttust menn hafa séð þar mann, lítinn að vexti og kauðslegan. Sérstaka athygli vakti, að hann var með stóran, bláan trefil um hálsinn. Gerði hann oft vart við sig undan slæmum veðrum í draumum heimilismanna. Talið var að í hellinum hefði maður hengt sig í trefli,“ segir í Sögu Selfoss. Þar segir ennfremur: „Við hellinn var fjárhús fyrir 30 fjár, og hellinum lokað með torfi og grjóti og þili ofan á. Úr því var gengið niður í hellinn, sem var góð heygeymsla. Um hann kvað Símon Dalaskáld:
Hellirinn er hjarðarskjól
hlaðinn blóma frýnum.
Náttúran það byggði ból
bezt með höndum sínum.
Litli hellir er lítið norðar en sá stóri. Hann tók 14 lömb; er nú (1931) mörgum týndur.“ segir í örnefnaskrá. Litlihellir er um 20 m norðan við Stóra-Helli 007 í beina loftlínu. Hann er um 30 m ofan (vestan) við vegslóða sem liggur til norðausturs frá slóða að Hellisrústum (001). Beint framan við hellinn er lág klettastrýta. Fyrir framan hellinn er grasi gróið og tekur þar við brekka til norðausturs. Norðaustar er mýrlend slétta. Hellirinn er mun minni en Stóri-Hellir og vart hægt að kalla hann meira en skúta sem bergið slútir yfir. Hann er um 2,5 m á breidd en 2 m á dýpt, mest 0,8-1 m á hæð. Hluti af hellisbotninum er vaxinn arfa en einnig er í hellisbotninum að finna mikið af smáum beinum, sérstaklega við hellismunnann. Engar hleðslur eru í eða við hellinn. Líkt og með Stóra-Helli virðist sá litli nú vinsæll áningarstaður, sérstaklega barna. Hellirinn var ekki í notkun í minni Sigtryggs Einarssonar (f. 1935).
Grímsklettar eru sögustaður og huldufólksbústaður; „Grímsklettar, stundum kallaðir Grímshólar (Þ.S.). Þeir háu hamrahólar, þar sem Hellisgil rennur í Ölfusá. Munnmæli herma, að Erlendur gamli á Strönd hafi vegið þar mann (sem líklega hafi heitið Grímur(Þ.Ö.J.))…“ segir í örnefnaskrá. Grímsklettar eru um 650 m suðaustan við Hellisbæ. Akvegur liggur nú bæði fast suðaustan og rétt suðvestan klettanna/hólanna sem eru grasi grónir hamrar. Í hlíðum þeirra hefur verið gróðursett nokkuð. Göngustígar liggja um hólana. Áður var trú manna að huldufólk byggi í hólunum: „Einnig talaði gamla fólkið oft um ljós austur í Grímsklettum og taldi þar búa huldufólk,“ segir í Sögu Selfoss. Þess má geta að á tímum síðari heimsstyrjaldar höfðu hermenn gjarnan skotæfingar við klettana.
Hlaðin rétt er sunnan undir Stekkjarholti, um 300 m vestur af bæ 001 og rúmum 100 m suðaustan við tóftir 015. Stórgrýti er undir holtinu en tóftin er á grónum bala. Einföld rétt, 7 x 9 m stór frá austri til vesturs, op snýr í austurátt. Hún er byggð við brattan klettavegg að norðanverðu og er því aðeins hlaðið að sunnan og vestan og hefur líklega hentað vel að reka meðfram holtinu og inn í réttina. Veggir réttarinnar eru að mestu hrundir, þeir hafa verið úr grjóti eingöngu. Réttin var notuð í minni Sigtryggs Einarssonar fyrir fé, framundir miðja 20. öld.
Hellisbrú var gamall þjóðvegur frá Ingólfsfjalli og niður að Ferjustað. Hún er í þremur bútum og holt á milli þeirra. Vegur hefur verið upphlaðinn, en ekki borið ofan í. Brúarendi. Svæðið þar sem Hellisbrúin endar við fjallskriðu, suðvestan við Blákoll.“ segir í Örnefnaskrá. „Miðaftansholt er til vesturs frá bænum. Hellisbrúin liggur norðan við það.“ segir í örnefnaskrá. Veginum er lýst í Sögu Selfoss: „Um Hellismýri liggur forn vegur frá fjalli að ferjustað. Var hann kallaður Hellisbrú og var í þremur hlutum milli holta, og sér hennar enn vel stað. Efsti hluti hennar liggur frá fjallinu við Blákoll og kallast Brúarendi og lá fyrst í Miðaftansholt. Þaðan í Stekkjarholt með spotta þaðan austur að Helli.
Úr Stekkjarholti lá vegurinn í Hádegisholt og úr því í Hellisholt og komið þar að ánni við Kallþúfu. Þar blasti ferjustaðurinn við og þaðan var ferjan kölluð. Þaðan var farin slóð niður holtið norður að Ferjustað, sem var á móti Svarfhóli.“ Hellisbrú liggur um mýrar, enda tilgangurinn að auðvelda yfirferð um þær. Eins og sést af lýsingu í Sögu Selfoss lá vegurinn í þremur köflum. Hefst lýsingin hér nyrst, norðan Miðaftansholts, þá verður lýst bútnum sem tengdi Miðaftansholt og Stekkjarholt og að lokum þeim hluta sem syðstur var og lá allt að ferjustað 009 við Ölfusá. Úr norðri, allt frá rótum Ingólfsfjalls, liggur Hellisbrú til suðurs, að Miðaftansholti. Á þessum kafla er vegurinn þráðbeinn, 4-5 m breiður og allt að 0,4 m hár. Hann var ekki skoðaður norðan þjóðvegar en vegalengd frá þjóðvegi suður að Miðaftansholti er um 370 m. Farið hefur verið meðfram Miðaftansholti austanverðu en ekki vottar þar fyrir upphleðslu eða slóða. Hellisbrú sést á ný frá holtinu sunnanverðu og liggur þar yfir mýri, skemmstu leið að norðurenda Stekkjarholts 015. Alls er þessi hluti vegarins um 230 m langur og mjög greinilegur, um 4 m breiður. Þar sem hann hverfur við Stekkjarholt hefur verið lagður göngustígur með viðarkurli, áfram upp á holtið, og mun hann vera þar sem gamla leiðin lá áður. Sunnan við Stekkjarholt sést Hellisbrú
enn á ný. Má rekja veginn allt að 350 m til suðurs en þar hverfur hann nálægt núverandi vegarslóða. Upphaflega sveigði Hellisbrú til austurs þar, í átt að ferjustaðnum, en hefur horfið undir veginn. Ekki er ljóst að hve miklu leyti sá hluti var upphlaðinn, enda virðist áhersla hafa verið lögð á að hlaða hann upp yfir mesta deiglendið, þ.e. yfir mýrar. Þó man Sigtryggur Einarsson eftir dálitlum hleðslum utan í brekku skammt vestan við ferjustaðinn, sjá 009.
Barnahellisskúti er lítill hellisskúti næstur bænum… Þar er lítil hola langt inn í bergið, og hafði verið raðað í hana mörgum stórgripsvölum,“ segir í örnefnaskrá. Skúti þessi er um 30 m suðaustur af austurenda bæjarrústarinnar 001. Skútinn er í stökum og áberandi kletti, 6-7 m háum. Skútinn er lítil og fremur ofarlega í klettinum, eða 1,7 m frá jörðu. Hann er 1,5 m breiður og um 0,8-1 m hár, allt að 1 m á dýpt. Ekki vottar lengur fyrir stórgripsvölum eða öðrum merkjum um leiki barna.
Rétt er fyrir ofan veginn og 90 metrum fyrir vestan Blákoll var Sængurkonusteinn. Munnmæli herma, að þar hafi kona alið barn og huldukona hjálpað henni. Við jarðrask var steinninn fluttur til og er nú 15 metrum norðvestur af Blákolli.“ segir í Sögu Selfoss. „Fyrir utan og ofan Helli í Ölfusi er fjöldi af stórum steinum, sem hrunið hafa úr Ingólfsfjalli. Undir einum þeirra er skúti. Það er eitthvert stærsta bjargið og heitir hann Sængurkonusteinn. Sagt er, að nafnið sé svo tilkomið: „Til forna stóð bær austarlega undir suðurhlíð Ingólfsfjalls, er hét í Fjalli og var hið mesta höfuðból, 30 hurðir á járnum. Þar hafði Ingólfur fyrst byggt. Þegar sagan gerðist, bjuggu þar auðug hjón en hörð og nízk. Eitt kvöld kom þangað förukona og bað gistingar. Það var auðséð á henni, að hún mundi innan skamms ala barn. Vildu hjónin því vera laus við hana og úthýstu henni. Var þó hellirigning um kvöldið. Hún ráfaði því austur með fjallinu (réttara vestur) en komst ekki nema að steininum og lét fyrir berast í skútanum. Þar ól hún barn sitt um nóttina. Bæði hún og barnið fundust þar lifandi um morguninn. Var þeim hjúkrað og hresstust við.
En þessa sömu nótt féll skriða á bæinn í Fjalli og hefir síðan eigi eftir af honum nema lítið eitt af túnjaðrinum, er enn í dag heitir Fjallstún og litlar leifar af einhverri byggingu, er þar vottar fyrir. (Almenn sögn í Ölfusi og Flóa, sem Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi skráði og birti í Huld I).“ segir í Sögu Selfoss.
Krummaklettur er nefndur í þjóðsögu um huldufólksbústað: „Kringum bæinn á Helli eru stór hnullungabjörg dreifð víðsvegar. Eitt slíkt bjarg er í kálgarðinum fleiri mannhæða hátt, rastorfa efst. Sitja hrafnar oft upp á bjarginu, og er það kallað Krummaklettur,“ segir í Sögu Selfoss. Um klettinn segir ennfremur: „Á gamlársdag hreinsaði ég [Guðbjörg Einarsdóttir sem dvaldist í Helli 1916] og þvoði og fágaði, sem mest ég mátti. Þegar því var lokið, varð mér reikað út á hlað. Heyrði ég þá háan og hljómmikinn söng. Hlusta ég eftir og þykir söngurinn einkar fagur.
Var sunginn sálmurinn „Nú árið er liðið í aldanna skaut,“ allur til enda. Fékk ég vel greint hvert orð, var sem nokkrar manneskjur syngju við húslestur. Þegar söngnum er lokið, geng ég inn aftur. Verður þá fyrir mér Sveinn bóndi, og segi ég við hann: „Mér þótti undarlegt, það sem ég heyrði áðan í Krummakletti,“ og segi honum frá því, er fyrir mig hafði borið. Sveinn svarar: „Ekki þykir mér svo undarlegt. Sitthvað svipað hefur nú þekkzt hér. „Sveinn var stilltur maður og orðvar og hafði lítt á orði, þótt eitthvað óvanalegt bæri fyrir hann. Þó sagði hann mér einu sinni þessa smásögu: Einu sinni var Guðmundur, sonur minn, úti staddur ásamt móður sinni. Var hann þá nokkuð á legg kominn. Voru þau stödd úti á hlaði. Þá segir Guðmundur allt í einu: „Mamma, sjáðu manninn, sem gengur inn í Krummaklettinn.“ En hversu sem hún reyndi, fékk hún eigi manninn séð.“ Kletturinn er 20-30 m beint suður af bænum. Hann er 6-7 m hár, þverhníptur að suðvestan en gróinn og aflíðandi að norðanverðu og uppganga því auðveld.“
Það er ljóst að Selfyssingar geta státað af vænlegri forleif þar sem Hellir er. Gera þarf þó gangstör í að merkja einstakar minjar, gera stíga og leiðbeina fólki um svæðið.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.

Heimild m.a.:

-Fornleifaskráning í Helli, Ölfushreppi – Birna Lárusdóttir og Elín Ósk Hreiðarsdóttir – Fornleifastofnun Íslands 2004.
-Saga Selfoss.

Skrár

Keilir – útsýnisskífa

Í maí 2009 var sett upp útsýnisskífa á Keili – útsýnisfjall Vatnsleysustrandarhrepps.
Útsýnisskífa kom á fjallið að frumkvæði Ferðamálasamtaka Suðurnesja sem áttu veg og vanda að þessu verkefni. Það var Viktor Guðmundsson og fleira áhugafólk úr Vogum sem vakti máls á því við Ferðamálasamtökin fyrir 5 árum að setja upp útsýnisskífu á fjallið til að auðvelda þeim sem gengju á Keili að þekkja umhverfið. Undirbúningur stóð yfir í 2 ár. Jakob Hálfdanarson var fenginn til að hanna skífuna.
FSS fékk góðfúslegt leyfi frá Landmælingum Íslands til að nota steinsteypustöpul sem skífan er á en stöpullinn er mælipunktur. Blikksmiðja Ágústar Guðjónssonar smíðaði mjög veglegan pall umhverfis stöpulinn sem var hannaður af Sigurði Sigurðssyni hjá Verkfræðistofu Suðurnesja. Uppsetning á palli og skífu var svo í höndum blikksmiðunnar og Skúla Ágústssonar frá VSS. Pallurinn var fluttur á þyrlu upp á fjallið en það var Slysavarnarfélagið í Grindavík sem sá um þann þátt ásamt Óskari Sævarssyni. Lokahnykkur verksins var svo að festa skífuna sjálfa niður á stöpulinn.
Kostnaður við þessa framkvæmd var allt að þrjár milljónir króna en upp í þann kostnað fengu Ferðamálasamtökin fengið 800 þús. kr. styrk frá Sveitarfélaginu Vogum.
Á útsýnisskífunni eru 87 örnefni allt frá Snæfellsjökli í 123 km fjarlægð og Tröllakirkju í 105 km fjarlægð að Fjallinu eina og Trölladyngju í 3,5 km. fjarlægð, Eldey í 44 km fjarlægð og Litla-Skógfelli í 10 km fjarlægð. Keilir er hið ágætasta útsýnisfjall á miðjum Reykjanes-skaganum og frá fornu fari helsta mið fiskimanna við Faxaflóann. Að staðsetja örnefni rétt er vandaverk og fengu Ferðamálasamtökin fólk af Suðurnesjunum til að aðstoða við að velja inná skífuna örnefni og staðfæra þau.

Skrár

Sandfell – Hraunssel – Meradalir

Haldið var inn (austur Drykkjarsteinsdal frá Hatti utan í vestanverðri Slögu ofan Ísólfsskála, beygt um Brattháls norður með austanverðum Lyngbrekkum og áfram inn með austanverðum Einihlíðum uns staðnæmst var við sunnanvert Sandfell. Þaðan var gengið til austurs sunnan við fellið og síðan til norðurs með því austanverðu.

Ísólfsskáli – Hattur.

Ætlunin var m.a. að skoða hvort enn mætti greina spor hinnar fornu leiðar Grindvíkinga áleiðis inn á Selsvelli. Spurning var hvort líklegra var að leiðin hafi legið norður með vestanverðu Sandfelli eða því austanverðu. Báðar leiðirnar gætu hafa verið farnar, allt eftir því hvort leiðin lá í Hraunssel eða á Selsvelli. Austari leiðin var líklegri á fyrrnefnda staðinn. Þaðan liggur leiðin yfir slétt Skolahraun (helluhraun) að Þrengslum undir vestanverðum Núpshlíðarhálsi (Vesturhálsi). Sunnar er Leggjabrjótshraun (apalhraun), erfiðara yfirferðar. Þó lá þar yfir ruddur, varðaður, vegur allnokkru sunnar. Sá vegur var endurgerður, lagfærður og breikkaður, með svonefndum „Hlínarvegi“ skömmu eftir 1930 er hann var gerður akfær til Krýsuvíkur með það að markmiði að flytja útvegsbændum í Grindvík nýslegna töðu, að sjálfsögðu gegn gjaldi. Vegagerðin frá Ísólfsskála (Drykkjarsteinsdal) til Krýsuvíkur kostaði þá um 500 krónur og tók það fjóra menn ásamt kúsk lungann úr sumrinu að framkvæma verkið. Hlín Johnsen, þá sérstakur verndari og umönnunarstýra þjóðskáldsins Einars Benediktssonar, greiddi fram vinnulaun að verki loknu, en Einar átti þá bæði Krýsuvík og Herdísarvík. Einar sjálfur, þótt stór væri, var þá lítill fyrir mann að sjá, enda ofsóttur jafnt í rökkri og myrkri, bæði af Þistilfjarðar Sólborgu og öðrum sektarkenndum.
Gengið var yfir Skolahraun. Slétt helluhraunið er að öllum líkindum úr Þránsskildi, en ofan á því er mjó apalræma til suðurs, líklega úr gosinu 1151.

Hraunssel.

Slóðar liggja yfir slétt hraunið og hefur mosinn farið illa af utanvegaakstri. Komið var að norðanverðu Hraunsseli. Augljóst er að þarna hafa verið tvær selstöður. Í selinu eru bæði tóftir nýrri og eldri selja. Nýrri selin eru undir Núpshlíðarhálsinum, en þau eldri bæði norðan við nýrri selin undir hlíðinni og einnig vestar, nálægt grónum hraunkanti. Þær eru nær jarðlægar. Vestan þeirra tófta er tvískiptur hlaðinn stekkur. Norðan hans er hlaðinn ferköntuð tóft undir hraunbakka, hugsanlega kví. Grösug skál er í hlíðinni ofan við selið. Þar má m.a. sjá leifar hverasvæðis, sem ekki er langt um liðið síðan kulnaði.

Nyrðra nýrra selið er eins stök tóft og síðan önnur með tveimur rýmum. Hitt er heilstæð tóft með þremur samliggjandi rýmum. Elsta tóftin (vestar) virðist hafa verið með tveimur rýmum og því þriðja fasttengdu. Þerrivatn er í grunnum gilskorningi sunnan við selið, en búast má við að þarna neðarlega á grasvöllunum hafi fyrrum verið brunnur, þótt ekki móti fyrir honum nú.
Þetta eru sennilega rústir hins síðasta umbúna sels á Reykjanesskaganum, er talið er að hafi lagst af um 1914, með efasemdum þó, því sel voru almennt að leggjast niður á þessu landssvæði á seinni hluta 19. aldar. Þeim hafði þá verið viðhaldið, með tilfærslum, hléum og margfaldlegri endurgerð, allt frá landnámi no

Hraunsselsstígur.

rrænna manna hér á landi (871 +/- 2). Selstöður virtust hafa verið mikilvægur þáttur í búsetusögu svæðisins um langan tíma. FERLIR hefur þegar skoðað rúmlegaÂ 255 selstöður í landnámi Ingólfs, sem enn eru sýnilegar minjar um, og eru þó allnokkur enn óskoðuð, s.s. norðan Esjufjalla að Botnsá. Þótt margt sé líkt með rústunum er einnig nokkuð ólíkt með þeim. Það verður allt betur rakið með umfjöllun síðar.
Í landamerkjabréfi fyrir Hraun segir m.a. að merkin hafi verið „frá Vatnskötlum fyrir norðan Fagradalsfjall, þaðan til austurs á Selsvallarfjall upp af Sogaselsdal.” Í fyrsta lagi heita Vatnskatlarnir nú á landakortum Fagradals-Vatnsfell og Hraun lýsir merkjum í Selsvallarfjall.Â
Samkvæmt heimild úr Jarðabók ÁM 1703 á Kálfatjörn á Vatnsleysuströnd selstöðu í Sogaseli er það sagt í Stóru Vatnsleysulandi. Selið hins vegar, sem lá undir Hraun (Hraunssel), er fyrir sunnan Þrengslin og þannig innan merkja Hrauns samkvæmt þessari skilgreiningu. Þá má að lokum benda á að fyrir norðan þessa línu og almennt á Selsvöllunum var almenningsselstaða frá Grindavík og ennfremur frá Vatnsleysuströnd“. Hafa ber þó í huga að landamerki Þórkötlustaða stangast verulega á við landamerkjalýsingu Hrauns þar sem m.a. Dalsselið vestan Langhóls er innan landamerkja þeirra. Ef rétt er þá er Dalsselið í landi Þórkötlustaða, en Vogabændur og Grindvíkingar hafa jafnan deilt um tilveru þess inna þeirra marka – hvors um sig.
Í örnefnaskrá fyrir Ísólfsskála segir m.a. um merkin: „Allmiklu skakkar hér um landlýsingu þeirra nágrannanna [Hrauns]. En merkjabókin segir merki Ísólfsskála þannig: Úr fjöru við Festargnípu vestan við svonefndan Skálasand til norðurs að merktum kletti við götuna á Móklettum, svo til austurs í miðja suðuröxl á Borgarfjalli.
Samkvæmt þessu ætti Hraunssel að hafa verið í landi Ísólfsskála og gert út þaðan. Þeir nágrannar gætu þó hafa komið sér saman um selstöðu undir hálsinum og verið þar með sitthvort selið. Það myndi a.m.k. skýra seltóftirnar. Ef svo er þá eru fundið selið frá Ísólfsskála, sem og selið frá Þórkötlustöðum, þ.e. Dalsselið.

Hraunssel – stekkur.

Járngerðarstaðir og Staður hafa síðan haft selstöður á Baðsvöllum og síðar á Selsvöllum.
Ritari, sem reyndar er hlutdrægur, hefur reyndar talið langlíklegast að Dalselið hafi verið frá Þórkötlustaðabæjunum fyrrum.
Í örnefnalýsingum þaðan, segir að „úr Stóra-Skógfelli [á að vera Litla-Skógfelli til samræmis við aðrar lýsingar] liggur markalínan í gjána í Kálffelli en það er lágt fell eða bunga sem er framarlega í Kálffellsheiði . Frá Kálffelli liggja landamerkin í vatnskatla í Fagradals-Hagafelli og þaðan í Innstuhæð á Vatnsheiði eins og áður segir. Samkv. þessu er Sandhóll, sem er vestur af Kasti, og Fagridalur, sem er kvos inn í Fagradalsfjall austan við Aura, í landi Þórkötlustaða. Fagradals-Vatnsfell,sem er norðvesturöxl Fagradalsfjalls er sömuleiðis í landi Þórkötlustaða. Aurar heita melar innan við og austan Dalahraun og þar norður af eru grasflatir sem heita Nauthólaflatir. Þar var heyjað af bændum á Þórkötlustöðum.“

Í Jarðabókinni 1703 er dómkirkjan í Skálholti eigandi bæði Krýsuvíkur og Hrauns, auk Ísólfsskála, Þórkötlustaða, Hóps og Járngerðarstaða. Ekki er sagt frá selstöðu frá Krýsuvík, en þó má telja öruggt að hún hafi verið þá til staðar. Ekki er heldur sagt frá selstöðu frá Hrauni eða Þórkötlustöðum, en ein hjáleigan, Buðlunga,

Núpshlíðarháls.

„brúkar selstöðu og hefur lengi brúkað í Krýsuvíkurlandi, þar sem heitir á Vigdísarvöllum, segja menn að selstaðan sje ljeð frá Krýsuvík, en Krýsuvík aftur ljeð skipstaða fyrir Þorkötlustðalandi. Er selstaðan að sönnun góð, en mikilega lángt og erfitt að sækja“. Hóp þarf að kaupa út selstöðu, en Járngerðarstaðir „brúkar selstöðu enn nú þar sem heita Baðsvellir, og kvarta menn um að þar sjeu hagar oflitlir og þröngvir. Item sje þar stórt mein af vatnsleysi, þá þerrar eru, og fyrir þessa lseti selstöðunnar segja menn fulla nauðsyn til að kaupa selstöðu annarsstaðar. Þessa brúkar bóndinn aleina“. Þarna gæti verið komið tilefni til þess að ætla að Selsvallaselstaðan, sem Járngerðarstaðabændur nýttu síðar, hafi fengist framseld frá Stað. Í Jarðabókinni 1703 segir að selstaða Staðar „sé góð til haga, en lángt og erfitt til að sækja, hefur þó hjeðan frá staðnum brúkuð verið lxxx ár á Selsvöllum“.
Eftir að hafa skoðað minjar seljanna (því þau eru fleiri en eitt frá mismunandi tímum), var gengið norðvestur eftir áberandi götu yfir Skolahraunið með stefnu milli Hraunssels-Vatnsfellanna. Mikil umferð hefur verið þarna. Gatan liggur yfir hið mjóa apalhaft. Hún gefur vísbendinu uma ð nokkur umferð hafi verið inn að Hraunsseli neðan úr Vogum eða Vatnsleysuströnd svo ekki er með öllu hægt að útiloka að selstaðan hafi um tíma verið sótt þaðan.
Þegar komið var yfir í Meradalahlíðar var ákveðið að halda áfram til vesturs austan Kisturfells (335 m.y.s.). Kistufell og Keilir, með Litla-Keili og Litlahrút á millum býður upp á skemmtilegt sjónarhorn inn á efstu brún Þráinsskjaldar, hinnar miklu og tilkomuríku dyngjudrottningu Reykjanesskagans. Þaðan er hægt að ganga að einum fallegasta gíg Skagans, nyrst í Fagradalsfjalli (Langhól). Gígurinn, sem er um 70 metra hár, er þverskorinn, þ.e. það sést inn í hann úr norðri og því auðvelt á áætla hvernig gígopið hafi litið út áður en roföflin tóku yfirhöndina.

Hér er í rauninni um að ræða einn tilkomumesta og fallegasta, en um leið úrleiðarlegasta gíg Reykjanesskagans. Vonandi fær Hitaveita Suðurnesja aldrei áhuga á honum – því þá er voðinn vís.
Þegar staðið er þarna má í rauninni sjá nokkra „keilira“, því auk Keilis er Sandfell í suðaustri, Stórihrútur í suðri og Litlihrútur í norðvestri öll með sömu lögun. Keilir nýtur hins vegar þeirrar sérstöðu sinnar að standa stakur og því meira áberandi fyrir þá, sem ekki hafa nennu til að stíga svolítið afsíðis frá malbikinu.
Gengið var til suðurs niður í Meradali. Hér er um einstaklega stórt, sléttbotna og myndarlegt landssvæði að ræða, skjólgott með „safaríkum“ blettum. Ef einhvers staðar ætti að planta skógi á Reykjanesskagann – þá væri það þarna, undir hlíðum Meradals. Og þá skemmir litadýrðin ekki fyrir; fjólublátt Fagradalsfjalli, bláleitt Kistufelli, brúnleitar Meradalahlíðarnar og svarleitur Stórihrútur.
Haldið var að upphafsstað með því að ganga til austurs upp úr Meradal milli Stórahrúts og Hraunssels-Vatnssfells syðra um Einihlíðasand. Ljóst er að vorblómin hafa vaknað seint þetta árið. Blóðbergið og lambagrasið eru þó að koma til, en vetrarblómið virðist hafa ákveðið að kúra frameftir. Smá vætuíbleyta og hlýindi í par daga myndu nægja til að vekja það snemmendis.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.

Heimildir m.a.:
-Jarðabókin 1703.
-Örnefnalýsinar og landamerkjaskrár Grindavíkurbæjanna.

Dalssel.

Skrár

Stóri-Hellir

Við Stóra-Helli ofan við Selfoss, í landi Hella, má sjá eftirfarandi upplýsingar á nálægu skilti:
„Í Stóra-Helli þótti reimt, en oft mun hafa sést svipur framliðins manns með bláan trefil. Sagan segir að ungur maður í ástarsorg hafi hengt sig hér í löngum bláum trefli. Í hellinum var áður geymt hey, en fjárhús var framan við. Hellirinn myndaðist í lok jökulskeiðs á íslöld þegar brim svarf klettinn, sem er úr 0.7-3.1 milljón ára gömlu basalti. Sjá má merki um ágang sjávar á fleiri klettum hér í kring. Yfirborð sjávar hefur nokkrum sinnum staðið hærra en nú er, vegna bráðnunar jökla í lok jökulskeiða.“

Í Stóra-Helli.

Skrár

Krýsuvíkurgata – Vesturengjavegur – Steinabrekkustígur

Í örnefnalýsingu Ara Gíslasonar fyrir Krýsuvík segir um Krýsuvíkurveg: „Þegar kemur niður úr Seltúninu niður á láglendið, er leiðin til Krýsuvíkur um Vaðla.“.
Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar um sömu leið segir: „Þegar Krýsuvíkurgatan kemur austur um Réttarholtið og reyndar alveg að heiman frá Krýsuvíkurbæ, nefnist hún Vesturengjavegur eða Vesturengjastígur. Liggur hér áfram upp lágt holt milli þriggja tjarna lítilla, sem nefnast Augu. Þjóðvegurinn liggur nú milli tveggja.“
Ætlunin var að reyna að rekja Krýsuvíkurgötuna frá gamla Krýsuvíkurbænum að Ketilsstíg og rekja síðan Steinabrekkustíg til baka um Steinabrekkur. Við hann átti að vera Fagraskjól, fjárbirgi.
Þegar gluggað var nánar í fyrirliggjandi örnefnalýsingar með það fyrir augum að reyna að glöggva sig á framangreindum götum kom eftirfarandi í ljós:
Ari Gíslason: „Austan undir Hatti er hvammur sá, sem heitir Seltúnshvammur. Er komið niður í hann, þegar Ketilstígur er farinn, er síðar getur. Í hvamminum er Seltúnið. Þar eru nokkrir leirhverir, sumir dauðir, en í öðrum kraumar. Úr gili milli Hatts og Seltúns kemur Seltúnslækur, sem rennur um alldjúpt gil á jafnsléttu, Selgil. Þarna eru Seltúnshverir. Framan við Seltúnið eru Brennisteinshúsarústir. Eru þær á Seltúnsbarði, sem er sunnan gilsins. Þar höfðu enskir menn brennisteinstöku á 19. öld. Voru þeir líka í Brennisteinsfjöllum. Þegar kemur niður úr Seltúninu niður á láglendið, er leiðin til Krýsuvíkur um Vaðla.“
Og í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar: „Þegar Krýsuvíkurgatan kemur austur um Réttarholtið og reyndar alveg að heiman frá Krýsuvíkurbæ, nefnist hún Vesturengjavegur eða Vesturengjastígur. Liggur hér áfram upp lágt holt milli þriggja tjarna lítilla, sem nefnast Augu. Þjóðvegurinn liggur nú milli tveggja. Hér litlu ofar og austar er komið að Grænavatni. Kring um það að norðan, vestan og sunnan eru Grænavatnsmelar. Að því liggja Grænavatnsbakkar klettastallar. Suður frá Grænavatni eru alldjúpir bollar, nefnast Stampar. Stóri Stampur og Litli Stampur grösugir og þar hafði fólk í Krýsuvíkurhverfi trú á að yxu lifgrös betri, en annarsstaðar. Á austurbakka Grænavatns er skarð, þar fellur inn lækur vatnslítill, nefnist Flóðalækur. Hann kemur úr Flóðunum, sem eru vestasti hluti Vesturengjasvæðisins, sem liggur milli Lambafellanna og Hálsins að norðan. Austasti hluti flóðanna nefnist Teitsflóð. Sunnan flóðanna upp undir holtinu og Lambafelli Litla voru engjasvæði, nefndust Teigarnir Álfsteigur neðri með holtinu, og Álfsteigur efri norðan í fellinu. Þá er Grófarteigur vestan Grófarlækjar. En austan Grófarlækjar voru Gullteigur neðri og Gullteigur efri og liggja vestan í Stóra-Lambafelli. En Grófarlækurinn fellur austur undir hlíðum fellsins. Af Grænavatnsmelnum liggur

Vesturengjastígurinn upp nokkuð og austur. Þar er komið að svo kölluðum Vöðlum og lækur kemur ofan úr dölunum og nefnist Vaðlalækur og rennur niður í Flóðin. Þegar yfir Vaðlana kemur tekur við Vesturengjahæð með Vesturengjamóa eða Engjamóa og nær þetta svæði allt að Fúlapolli eða Leirpolli. Þá er komið í Seltún, Seltúnslækur skiptir Seltúni. Vestan við hann eru Seltúnsbörð. Á Seltúnslækjarbakka vestari stóð í eina tíð Námahúsið. Frá Fúlapolli rennur vatn lítill lækur, nefnist Svuntulækur. Neðarlega á engjunum tengist hann, rennur hann saman við Seltúnslæk. Myndast þarna engjateigur, sem nefnist Svunta. Neðan við þetta engjasvæði er Suðurkotsnes og Gvendarrimi. Austan við Seltúnslæk, sem einnig er kallaður Engjalækur, er Vesturengjalækur, er engi, er nefnist Flatengi og liggur niður með læknum.
Þar neðst er svo Norðurkotsnes. Lengra niður með læknum er mikið land sem fer undir vatn þegar vex í Kleifarvatni, en kemur undan því er út fjarar, og var þarna oft gott slægjuland. Svæði þetta var nefnt Nýjaland. Að austan takmarkast það af Rifinu lágu sandrifi, sem þó fór ekki í kaf er flæddi. Við syðri hluta Rifsins var Refanes. Suður og upp frá Nýjalandi voru svo Hvammarnir, Stórihvammur með Laugina öðru nafni Hvammalaug og Hvammagil. Hér í hvamminum hafa skátar frá Hafnarfirði byggt sér Skátaskála. Hvammahryggur liggur ofan skálans. En sunnan við hann er Litla-Nýjabæjarhvammur.
Seljarúst er þarna og talið, að sel hafi þarna verið í eina tíð frá Kaldrana, sem var eitt býli í Krýsuvíkurlandi. Selgil kemur ofan úr Selásum eða Selhæðum og Selgilslækur nefnist hann. Frá Stórahvammi liggur Hvammholt niður á Rifið. Eftir Rifinu liggur akvegur með vatninu, neðan Hvamma út á svo nefndan Geithöfða suður af honum og inn með vatninu.“
Í örnefnalýsingu Gísla fyrir Krýsuvík segir ennfremur um Steinabrekkur og Steinabrekkustíg: „Annar Hveradalalækur vestri kemur úr Hveradölum og rennur fram milli melanna. Lækur þessi er aðaluppistaðan í Krýsulæk vestri. Fram undan melnum vestan lækjarins munu hinir fornu Gestsstaðir hafa staðið, sér þar móta fyrir rústum tveggja bygginga.
Vestan þessa mela er lítill lækur og mætti nefna hann Gestsstaðalæk. Gestsstaðamói liggur fram undan rústunum, fram á mýrina. Vestur héðan frá læknum litla liggur stígur um Steinabrekkur og nefnist Steinabrekkustígur. Alllangt hér vestur með hálsinum er svo komið að móbergskletti, sem nefnist Skuggi mun vera gamalt fjárskjól. Uppi á Hálsinum er fjárbirgi, sem einhverntíma hefur verið reft yfir. Fagraskjól nefnist það. Nokkru vestar er komið að öðrum klettum nefnast Svörtuklettar. Niður undan þeim er komið á Alfaraleiðina frá Krýsuvík til Grindavíkur.
En þarna eru líka Vegamót, því héðan liggur upp á hálsinn Drumbsdalastígur, sem var kirkjustígur Vigdísarvallamanna.“
Hérna er getið um Fagraskjól, fjárbirgi í austanverðum Sveifluhálsi.
Þegar komið var að Krýsuvíkurtorfunni var götunni fylgt áfram um Bæjarfellstaglið og áleiðis að Einbúa. Þar var götu fylgt undir Sveifluhálsi til norðurs, Steinabrekkustíg. Hann er augljós ofan við Skugga og áfram inn að Hveradalalæknum vestari. Fagraskjól fannst eftir svolitla leit. Á leiðinni var komið við í rústum Gestsstaða sem og útíhúsi frá bænum skammt frá, uppi í Sveifluhálsi. Hvorki sú tóft né Fagraskjól er getið í fornleifaskráningu fyrir Krýsuvíkursvæðið.

Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.

Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing Ara Gíslasonar fyrir Krýsuvík.
-Örnefnalýsing Gísla Sigurðssonar fyrir Krýsuvík.

Kleifarvatn.

Skrár

Alfaraleiðin – Hvassahraun og Þorbjarnarstaðir

Ætlunin var að ganga til baka og fram eftir Alfaraleiðinni, hinni gömlu þjóðleið milli Innnesja (Hafnarfjarðar) og Útnesja (Voga, Njarðvíkna, Hafna, Keflavíkur, Garðs og Sandgerðis). Vestari hluti leiðarinnar, milli Hvassahrauns og Voga, hefur jafnan verið nefnd Almenningsleið (Menningsleið), en kaflinn frá Hvassahrauni til Hvaleyrar Alfaraleið.

Gangan hófst við nýlegt bílastæði sunnan undirgangna Reykjanesbrautar innan (austan) við Hvassahraun. Þegar Reykjanesbrautin var breikkuð var tekinn hluti af Alfaraleiðinni á þessum kafla. Áður sást hún sunnan brautarinnar, liggja undir hana og síðan spölkorn af henni norðan brautarinnar, ofan við gömlu réttina.

Alfaraleiðin milli Hafnarfjarðar og Hvassahrauns.

Gengið var beint inn á Alfaraleiðina, gegnt gatnamótunum, þar sem hún byrjar núna. Framundan er nokkuð hæðótt og gróið hraun þar sem vörður sjást á stangli við götuna, þ.a. ein mjög myndarleg er stendur hátt á hraunhól hægra megin hennar. Þegar innar dregur liggur hún um nokkuð slétta, vörðulausa hraunfláka sem nefnast Sprengilendi. Í fyrstu er leiðin óljós en þegar komið er hálfa leið yfir „sléttuna“ skýrist hún verulega og hófför fara að sjást í klöppunum. Í götunni fannst m.a. skeifubrot frá löngu liðnum tíma. Gatan liggur ofarlega á þessu svæði en þó aldrei meira en 3-400 m frá Reykjanesbrautinni. Myndarleg varða við götuna sést á hæðarhrygg framundan.
Innan við Sprengilendið liggur slóðinn ofan við mjög klofinn og sérkennilegan hraunhól en ofan götunnar og hólsins er hæð sem heitir Taglhæð og á henni er merktur jarðsímastrengur. Þarna sveigir Almenningsvegurinn til austurs, hækkar dálítið og fjarlægist Reykjanesbrautina til muna. Næst er haldið yfir kennileitalítið svæði um nokkurn veg. Framundan til hægri við götuna og aðeins ofar er mjög sérkennilegur, stakur klettahóll sem er eins og hetta í laginu. Þessi hóll er mjög áberandi séður frá Reykjanesbrautinni þó hann sé ekki stór. Hér sjást lítil og fá vörðubrot við götuna. Við hólinn liggur Lónakotsselsstígur áleiðis upp í Lónakotssel. Nú fer útsýnið að víkka til muna og fljótlega sést í stóra sprungna klapparhæð í austurátt sem nefnist Smalaskálahæð og klapparhól í framhaldi af henni til suðurs. Stefna götunnar er fast hægra megin við hólinn í stefnu sem næst á Vífilfellið. Þarna liggur Óttarsstaðaselsstígur þvert á Alfaraleiðina. Gatnamótin eru nokkuð glögg. Neðar sést í Kristrúnarborg, fallega heillega fjárborg frá Óttarsstöðum sem sögð er hlaðin um 1870 af Kristrúnu Sveinsdóttur húsfreyju á Óttarsstöðum og vinnumanni hennar. Handan borgarinnar er svo Smalaskálhæðin með fallegum jarðföllum sem gaman er að skoða. Listaverkið Slunkaríki var þar til skamms tíma, en hefur nú verið fjarlægt.
Þá er gengið um Draugakróka. Gvendarbrunnshæð heitir næsta hæð en sveigt er upp fyrir hana og farið um Löngubrekkur sem liggja utan í hæðinni ofanverðri. Nú sést í fjárskjól, Gvendarbrunnshæðarskjól, með hleðslum við op og er hellirinn í hæðinni við götuna. Fast austan við fjárskjólið er svo Gvendarbrunnurinn, gott vatnsból í klöpp en um brunninn þveran liggur gömul fjárgirðing, landamerki Straums og Óttarsstaða.
Austar er komið að hárri og uppmjórri vörðu en hún er önnur af þremur fallegum vörðum sem standa við götuna frá Gvendarbrunnshæð að Miðmundarhæð. Nú taka Þrengslin við en þar liggur hún þröngt á milli hárra hraunhóla. Næsta kennileiti er hár og brattur klapparhóll með rismikilli vörðu sem sést víða að. Neðan við hann er gatan mjög greinileg en frá hólnum og ofan eyðibýlisins Þorbjarnarstaða er hún óljós og hverfur loks undir háan hraunkantinn spöl fyrir ofan Gerði (starfsmannahúss á vegum álversins). Þar sem gatan lá upp á hraunið hét Brunaskarð syðra. Mótar enn fyrir því í hraunkantinum þar sem gatan liðast upp á hraunbrúnina.
Framundan eru svo brunaruðningarnir á móts við álverið og að sjálfsögðu sést engin gata þar fyrr en komið er að Kapellunni sem stendur á hraunhól í miðju umrótinu rétt ofan við Reykjanesbrautina beint á móti álverinu. Gatan sést þar á um 10 m kafla. Kapellan, sem var endurhlaðin klúðurslega á sjöunda áratug 20. aldar, er friðlýst lítið grjótbyrgi úr hraunhellum og snúa dyrnar í suðvestur en veggirnir eru tæplega mannhæðar háir. Kapellan er tileinkuð heilagri Barböru, dýrðlingi úr kaþólskum sið. Fyrir innan Kapelluna tekur við rutt svæði, en göngustígur liggur um það áleiðis til Hafnarfjarðar. Þegar komið er inn á hraunið á ný sjást vörðubrot. Þeim er fylgt til norðurs uns gatan beygir undir Reykjanesbrautina þar sem hún fylgir hraunlægðum í áttina að hárri vörðu, sem nú er á golfvellinum. Héðan í frá sést ekki móta lengur fyrir gömlu Alfaraleiðinni milli Hvaleyrar og Hafnarfjarðar.

Í ljós hafði komið að leiðin er vel greinileg svo til alla leiðina, vel mörkuð í landið á körflum og því tiltölulega auðvelt að fylgja henni þar sem hún liggur framhjá Þorbjarnastöðum í Hraunum (fór í eyði um 1930), sunnan Reykjanesbrautar, og áfram vestur úr. Í rauninni er hægt að fylgja gömlu leiðinni frá Hvaleyri og áleiðis að Hvassahrauni þar sem hún kemur niður að Reykjanesbrautinni ofan við hin nýju mislægu gatnamót, sem þar eru.
Fyrsta varðan á leiðinni er nú inni á miðjum golfvellinum á Hvaleyri. Önnur varða, eða vörðubrot, er skammt sunnar. Þriðja varðan er sunnan Reykjanesbrautar. Síðan tekur við svæði Kapelluhrauns þar sem búið er að fjarlægja yfirborðslagið og þar með götuna. Gatan kemur síðan aftur í ljós við kapelluna á u.þ.b. 10 metra kafla og loks þar sem hún kemur niður Brunann ofan við tjarnirnar við Gerði. Efst á Brunanum við götuna er varða. Þá liðast hún með tjörnunum að austan- og síðan sunnanverðu í áttina að Miðmundarhæð. Hún er augsýnileg þar sem Miðmundarvarða stendur uppi á hæðinni.
„Gerði reisti Guðjón Jónsson frá Setbergi um aldamótin 1900. Alfaraleiðin út á Útnes lá svo að segja um túnblettinn. Hann lá yfir Kapelluhraunið, eða Brunann, eins og það var stundum nefnt, síðan lá leiðin áfram, þar til komið er í Brunaskarð vestra. Við hvort skarð eru vörður, er nefnast Stóravarðan eystri og Stóravarðan vestri. Sagnir voru um, að einn sveina Kristjáns skrifara, sem drepinn var á Kirkjubóli á Miðnesi, hafi verið dysjaður við Kapelluna. Var því þarna stundum kölluð Dysin eða Kapelludys. Úr skarðinu liggur alfaraleiðin vestur um Hraunin ofan eða sunnan garðs á Þorbjarnarstöðum. Þegar hér er komið, verður fyrir stígur, er liggur frá Gerðinu, nefnist Gerðisstígur. Lá stígur þessi suður með vesturbrún Brunans.“

Alfaraleið sunnan Gerðis – Bruninn framundan.

Gengið var eftir Alfaraleiðinni gömlu frá Gerði þar sem hún kemur niður úr Brunanum sunnan við Hraunshornið, norðan Gerðis, og henni fylgt yfir að brunninum í Brunntjörninni. Flóruð brú liggur út að brunninum, sem er í tjörninni. Þarna var og þvottur þveginn og skammt austar var þvegin ull.
Gengið er framhjá túngörðum Þorbjarnastaða. Að þessu sinni var tækifærið notað og kíkt á tóftirnar sem og Gránuskúta. Þvottastæðið er neðan við Þvottastíginn þar sem er hlaðinn bakki út í tjörnina sunnanverða. Vel má sjá hleðslur gamla brunnsins í tjörninni. Ofan við götuna er Þorbjarnarstaðaréttin undir breiðum klapparhól. Hún er ekki ósvipuð Óttarstaðaréttinni, með tvo dilka, lambakró og fallega hlöðnum veggjum. Réttin var fyrrum nefnt Stekkurinn, en eftir að hann var færður út og réttargerði hlaðið norðan við stekkinn, var hann jafnan nefndur Réttin eða Þorbjarnarstaðarétt.
Alfaraleiðin liggur áfram framhjá Miðmundarholti (-hól/-hæð), yfir Straumsselsstíg. Gatan er vörðuð meira og minna, ýmist með heilum vörðum eða endurupphlöðum. Við Miðmundarhæðina eru gatnamót götu heim að Þorbjarnarstöðum. Önnur gatnamót eru skammt austar. Mun þar vera um að ræða Skógargötuna frá Straumi er lá upp með vestanverðum túngarði Þorbjarnarstaða. Gránuskúti er þarna skammt sunnar, lítið en einstaklega fallegt fjárskjól frá Þorbjarnarstöðum.
Ekki er minnst á Alfaraleiðina í örnefnaslýsingu fyrir Þorbjarnastaði, sem verður að þykja sérstakt því leiðin liggur um land jarðarinnar og hefur án efa haft mikil áhrif á líf fólksins þar. Í örnefnalýsingu (GS) fyrir Straum er hins vegar getið um Alfaraleið. „Þá liggur hér vestur um hraunið Alfaraleiðin í miklum djúpum lægðum, sem nefnast Draugadalir. Hér mun og vera staður, sem nefnist Himnaríki. Tilefnið er það, að bóndi nokkur í Hraunum ætlaði að fara á Rauð sínum til himnaríkis – eftir viku drykkju. Hann lagði upp undir rökkur með nesti og nýja skó (en kvaðst ekki þurfa sokka, því að nóg væri af þeim í himnaríki). Hesturinn skilaði sér fljótt heim, og sjálfur kom bóndi undir vökulok. Í skrá G.S. segir, að hnakkurinn og beizlið hafi fundizt vestarlega í Draugadölum, en heimildarmenn sr. Bjarna segja, að þetta hafi legið í Stekkatúninu. Síðan er þarna kallað Himnaríki.
Þegar kemur vestur úr þessum þrengslum eða skorningum, má finna götu, sem liggur upp á klappir norðan við þær, og liggur gatan austur áleiðis að Þorbjarnarstöðum. Gata þessi nefnist Vetrarleið. Snjóþungt var í A Gvendarbrunnur lfaraleið, en snjóléttara hér og því var hún farin á vetrum.
Sunnan í klettahrauni því, sem hér er, vestan Miðmundahæðar (sjá Þorbjarnarstaði), liggur rani fram úr. Á þessum rana er vel hlaðið Skotbyrgi, sem stendur enn. Fjárgata liggur upp úr rétt hjá byrginu. Í skrá G.S. segir, að hér liggi fram úr hrauni þessu Mosastígurinn og Skógarstígurinn frá Þorbjarnarstöðum, en þennan Mosastíg kannast sr. Bjarni og heimildarmenn hans ekki við (sjá Þorbjarnarstaði).“ Skotbyrgið sést enn, við vestari Straumsselsstíginn, en er ekki í sjónlínu frá Alfaraleið.
Sunnan við Þorbjarnastaði er Stekkurinn eða Réttin undir háum hraunhól. Hún er vel hlaðin. Í henni er lambakró. Þar er Stekkatún.“
Gengið er þvert yfir vestari Straumsselsstíg að Hæðunum. Þá var komið að Gvendarbrunni, litið á fjárskjólið nálægt honum og síðan haldið áfram suður götuna. Brunnurinn er hola í miðjum grasbala á lítilli klapparhæð við götuna. Sagan segir að Guðmundur góði Hólabiskup hafi blessað hann á sínum tíma.
Annars eru Gvendarbrunnarnir a.m.k. fjórir á Reykjanesi, þ.e. þessi við Alfaraleiðina, Gvendarbrunnur í Vogum, Gvendarbrunnar í Heiðmörk og Gvendarhola í Arnarneshæð. Það er líkt með Gvendarbrunnum og Grettistökum að Gvendur og Grettir hafa að öllum líkindum aldrei litið hvorutveggja augum. En það er nú önnur saga. Sá átrúnaður fylgdi svonefndum Gvendarbrunnum (sem talið var að Guðmundur biskup hinn góði hefði blessað) að vatnið í þeim læknaði mein. Þannig var t.d. talið gott að bera það á augu eða á sár svo þau myndu gróa. Nokkrar heilar og fallega hlaðnar vörður eru á þessum kafla leiðarinnar. Skammt vestan Gvendarbrunns má sjá leifar af tveimur stórum vörðum, sem verið hafa beggja vegna götunnar.
Varða í Draugadölum Þegar komið er framhjá Óttarstaðaborginni (Kristrúnarborginni) liggur Óttarstaðaselsstíg (Skógargötuna) yfir hana. Líklega er hér um misskilning að ræða. Skógargötunnar er getið í lýsingu upp frá Straumi. Þar liggur hún til suðurs vestan túngarðs Þorbjarnarstaða með stefnu upp í Draugahraun. Neðan þess eru gatnamót götu er liggur síðan þvert á Óttarsstaðaselsstíg og áfram upp í Skógarnef. Þessi leið er auðfarin, en ógreinileg vegna gróninga, með föllnum vörðubrotum í fyrstu, en vestan Óttarstaðaselsstígs hafa vörðurnar verið endurreistar og því auðveldara um vik. Líklega er hér um hina eiginlegu Skógargötu að ræða.
Smalaskálahæðir eru á hægri hönd. Skammt vestar liggur Lónakostsselsstígur yfir götuna og upp í hæðir. Varðan ofan við selið sést vel. Nú verður gatan óljósari, en ef farið er hægt og rólega og tekin mið af kennileitum og vörðubrotum má sjá hvar gatan hallar til vesturs og líður svo í bugðum áleiðis að Hvassahrauni. Skammt sunnan Reykjanesbrautar, áður en komið er á móts við Hvassahraun, hverfur hún svo til alveg, en Reykjanesbrautin hefur verið lögð yfir götuna á þessum kafla.
Alfaraleiðin er skemmtileg gönguleið um fallegt hraun. Á leiðinni ber margt fyrir augu, sem áhugavert er að staldra við og skoða nánar.
Leiðin milli Hvassahrauns og Þorbjarnarstaða er 6 km. Að ganga þennan kafla leiðarinnar tekur u.þ.b. 1 og 1/2 klst.
Frábært veður.

Heimild m.a.:

-Örnefni og gönguleiðir á Vatnsleysuströnd – Sesselja G. Guðmundsdóttir.
-Örnefnalýsing fyrir Straum.
-Gísli Sigurðsson.

Alfaraleiðin.

Skrár

Gerðistjarnir – dvergbleikja

Gerðistjarnirnar milli Gerðis og Þorbjarnastaða í Hraunum eru þrjár, auk tveggja baktjarna.
Tjörnin næst Gerði heitir Gerðistjörn. Stærri tjörnin sunnar hefur ýmist verið nefnd Gerðistjörnin syðri eða Þorbjarnarstaðatjörn. Þar var tjörnin jafnan nefnd Brunntjörn, líkt og önnur minni vestan núverandi Reykjanesbrautar. Lítil tjörn vestan Gerðistjarnar nefnist Stakatjörn. Þorbjarnarstaðatjarnir, Gerðistjarnir og umhverfi eru á náttúruminjaskrá.
Tjarnir á svæðinu eru með mismikla seltu og einstæðum lífsskilyrðum. Brunntjörn er ein af fáum ferskvatnstjörnum í heiminum þar sem gætir flóðs og fjöru og þar er að finna sérstæða undirtegund bleikju. Svæðið er mikið notað til útivistar og er þar einnig að finna friðaðar fornminjar svo sem Óttarstaði en einnig mikið af öðrum söguminjum. (Sjá nánar: Náttúrufræðingurinn. 67 árg. 3-4 hefti. 1998).
Í öðrum tjörnum gætir sjávarfalla og er vatnið bæði salt og ferskt. Ferskt vatn streymir í tjarnirnar undan hrauninu að austanverðu. Í tjörnunum lifir dvergbleikja, líkt og á u.þ.b. 40 öðrum tjarnasvæðum á landinu. Bjarni K. Kristjánsson hefur rannsakað fjölbreytileika dvergbleikju hér á landi. Eitt af rannsóknarviðfangsefnunum er að komast að því hvers vegna aðskyldir dvergbleikjustofnar hafi þróast með svipuðum hætti.
Bjarni starfar við Fiskeldis og fiskalíffræðideild í Háskólanum á Hólum. FERLIR hitti Bjarna þar sem hann var að safna sýnum við Gerðistjarnirnar í Hraunum. Sagði hann vinnuna lið í undirbúningi að doktorsritgerð, sem hann væri með í undirbúningi. Dvergbleikjan væri forvitnileg fyrir margra hluta sakir. Þeir þróa t.d. vöðvafrumur m.t.t. þarfar á meðan maðurinn fæðist með alla vöðva, en þarf síðan að þróa þá. Spurningin gæti t.d. verið hvort umhverfisþættir hafi áhrif á stærð fiskjarins og hvort fiskurinn hafi hag að því að vera eins og hann er vegna umhverfisins, sem hann lifir í. Ótal öðrum spurningum væri enn ósvarað áður en rannsóknum lýkur.
Íslensk bleikja er ákaflega fjölbreytt í útliti, lífsögu og atferli. Algengt er að sjá fleiri en eitt afbrigði á sama vatnasvæði. Þessi afbrigði nýta sér mismunandi þætti í umhverfinu s.s. fæðu og skjól. Svo virðist sem að þróun þessara afbrigða sé tengd tegundamyndun, en algengt er að sjá erfðafræðilegan mun á milli þeirra. Í einu vatni, Galtabóli á Auðkúluheiði, sýna erfðafræðirannsóknir að þau tvö afbrigði sem finnast í vatninu æxlast ekki saman og eru því aðskildar tegundir.

Í svipuðum vistfræðilegum aðstæðum finnast svipuð afbrigði sem hafa líka svipgerð. Sem dæmi um þetta eru sviflæg afbrigði í vötnum oft smávaxin, silfurlit og rennileg í útliti. Talið er að þessi afbrigði hafi þróast vegna samhliða þróunar (parallel evolution) vegna þess að í svipuðum vistkerfum komi fram líkir valkraftar, sem fiskistofnar svara á líkan hátt og sambærileg afbrigði þróast.
Algengt er að finna smávaxna botnlæga bleikju í ferskvatni víða um land. Þessi bleikja er oft kölluð dvergbleikja, en einnig gjáarmurta (við Þingvallavatn) eða gjáarlonta (við Mývatn). Svo virðist sem samspil hrauns og grunnvatns sé mikilvægt fyrir þróun þessa afbrigðis. Líklegt má því telja að tilurð þeirra sé afurð samhliða þróunar. En hversu samhliða er þróunin? Þegar útlit þessara afbrigða er borið nákvæmlega saman milli staða kemur í ljós að þau eru langt frá því að vera eins. Munur er á milli stofna í útliti, er gæti tengst fæðuöflun og lífssögu. Áhugavert er því að bera saman útlit og vistfræði mismunandi dvergbleikjustofna við umhverfi þeirra og kanna þannig mikilvægi mismunandi vistfræðilegra þátta á samhliða þróun. Þannig fengjust upplýsingar um eðli breytileika hjá bleikju og mikilvægi vistfræðilegra þátta í þróun hans á mun fínni skala en áður hefur þekkst.

Í því verkefni sem hér er lýst hefur dvergbleikju verið leitað víða um land þar sem saman koma grunnvatnsuppsprettur og hraun. Þar sem dvergbleikja hefur fundist hefur fjölmörgum einstaklingum verið safnað. Á tilraunastofu hafa einstaklingarnir verið ljósmyndaðir, kyngreindir, kvarnir teknar til aldursgreiningar, magi til fæðuathuganna og sýni tekið af ugga til rannsókna á stofnerfðafræði fiskanna. Á þeim stöðum þar sem dvergbleikjur hafa veiðst hafa einnig verið mældir umhverfisþættir, straumhraði, hiti, pH, leiðni, grófleiki botns og tegundasamsetning smádýra á hörðum og mjúkum botni.
Niðurstöður hingað til hafa reynst áhugaverðar, einkum fundarstaðir dvergbleikju þar sem hraun og lindir koma saman. Fyrstu niðurstöður varðandi lífssögulega þætti, útliti og fæðu þeirra benda til nokkurs breytileika í lífsögu, útliti og fæðu. Tengsl milli vistfræðilegra þátta og þróunar þess fjölbreytileika sem fundist hefur gæti varpað ljósi á ástæður vaxtarlags bleikjunnar.
Dvergbleikja er smár fiskur sem missir eiginlega aldrei seiðaeinkennin hvað varðar lit og lögun. Dvergbleikja verður kynþroska á bilinu 7-24 sm að lengd og eru hliðar hennar með gulum óreglulegum blettum. Dvergbleikjan heldur sig á efri hluta strandgrunnsbotnsins og lifir aðalega á vatnabobbum og mýi.
Bjarni hafði veitt dvergbleikjur úr Gerðistjörnunum. Sagði hann að þéttleikinn í tjörnunum væri óvenju mikill. T.d. hefði hann merkt 40 stk á einum fermetra í Gerðistjörninni. Svo virtist sem fiskarnir syntu milli tjarnanna um sprungur á hrauninu.
Síðan árið 2003 hafa rannsóknir staðið yfir á stofnum dvergbleikju á Íslandi. Meginmarkmið rannsóknanna hefur verið að tengja saman útlit og vistfræði þessara stofna. Þannig hefur verið aflað upplýsinga um útlit, fæðu og vistfræðilega þætti umhverfis fiskanna. Nú eru að fara af stað stórt rannsóknarverkefni sem hefur það að markmiði að rannsaka þá líffræðilegu þætti sem stuðla að dvergvexti hjá þessum fiskum og skoða sérstaklega í því sambandi vaxtarhormón. Í tengslum við þá rannsókn er það einnig markmiðið að skoða atferli fiska frá sömu stofnum, með sérstakri áherslu á búsvæðaval þeirra, virkni og hreyfanleika. Athugað verður hvar fiskar halda sig, og hversu virkir þeir eru við fæðunám á ólíkum tímum dags. Einnig verður fæðuatferli fiska athugað og skoðað hvar fiskar sækja fæðu (botn/vatnsmassi/yfirborð) og hversu hreyfanlegir þeir eru við fæðunám. Einnig verður fæðuval fiska athugað og reynt að tengja það við framboð þeirra smádýra sem falla á yfirborð, eru í vatnsmassa og á botni.
Gerðistjarnir munu væntanlega leggja sitt af mörkum til framangreinds rannsóknarverkefnis.

Refagildra innan við Hlíð

Núpafjall – Hverahlíð – Skálafell – Anson

Írafell / Írafellsmóri – nafnið og þjóðsagan

Hellir – Stóri-Hellir og Litli-Hellir

Keilir – útsýnisskífa

Sandfell – Hraunssel – Meradalir

Stóri-Hellir

Krýsuvíkurgata – Vesturengjavegur – Steinabrekkustígur

Alfaraleiðin – Hvassahraun og Þorbjarnarstaðir

Gerðistjarnir – dvergbleikja

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?