Almenningsgarðurinn Hellisgerði er sagður opnaður fyrir eitt hundrað árum, 24. júní 1923, og í tilefni af því blésu Hafnfirðingar til veislu laugardaginn 26. ágúst 2023. Garðurinn var þó formlega stofnaður 1. mars sama ár. Það breytir þó engu í hinu sögulega samhengi…

Hellisgerði – Níutíu ára skrúðgarður
Í Skógræktarritinu 2013 er fjallað um “Hellisgerði – Níutíu ára skrúðgarður“:

“Hellisgerði er skrúðgarður Hafnarfjarðar og liggur vestan Reykjavíkurvegar, norðan Hellisgötu og sunnan Skúlaskeiðs.

Nafnið tengist Fjarðarhelli fyrir miðju garðsins sem var upphaflega ofurlítið fjárskjól. Það má því segja að þessi litla nefna hafi orðið að stórum garði.
Hellisgerði var afhent Málfundafélaginu Magna í sumarbyrjun 1923 (1. mars) og hófst ræktunin sumarið eftir. Sumarið 1927 var Hellisgerði opnað almenningi á sunnudögum og nokkrum árum seinna var það opið alla daga eftir hádegi yfir sumarmánuðina. Núna er Hellisgerði almenningsgarður sem er öllum opinn. Þó svo að Hellisgerði sé formlega talið vera níutíu ára gamalt má rekja upphafið til ræktunartilrauna athafnamannsins Bjarna Sívertsens.

Ræktunartilraun Bjarna Sívertsen

Bændur úr Ölfusi og Selvogi sóttu kaupstað í Hafnarfirði og versluðu við Bjarna Sívertsen, ungan kaupmann úr Selvogi, sem hóf verslun í Hafnarfirði árið 1794. Bændurnir tjölduðu á Víðistöðum þegar þeir komu í kaupstað. Þar var gott haglendi fyrir hrossin og öruggt vatnsból. Stundum létu menn sig hafa það að gista í Fjarðarhelli ef annað var ekki í boði.
Bjarni Sívertsen var umsvifamikill kaupmaður, stundaði útgerð og smíðaði skip sem dugðu vel. Hann sigldi oft milli landa í viðskiptaerindum og heillaðist af blómskrúði og skógum sem hann kynntist í þessum ferðum. Afréð hann að reyna trjárækt á Íslandi árið 1813. Árni Helgason, prófastur í Görðum á Álftanesi, ritaði eftirfarandi greinargerð um þessa tilraun Bjarna árið 1817:

“Sami Kaupmaður Riddari B. Sigurdsson, flutti hingad, á árinu 1813, 500 vidarplöntur af ymsuum tegundum, frá Skotlandi, svo enn væri tilreynt að koma hér upp skógi. Sú ógiæfa vildi til, ad hann átti útivist lánga í þetta sinn, mætti hrakníngum og vard ad afferma skip sitt í Orkneyum, og bæta skada þann er hann fengid hafdi í hafinu. Vegna þessara slisa voru nockrar vidarplöntur hans, er hingad kom, nær dauda en lífi, og sumar aldeilis vidskila. Sumar plönturnar setti hann nidur í Hafnarfirdi, og þó einstakar hafi sídan útdáid, eru þó fleiri lifandi og hafa nád nockrum þroska; plöntum sem annarsstadar voru niðursettar, og hann útbýtti til þeirra manna er hann ætladist til að helst mundu leggia alúd á ad reyna hvört úngvidi þetta ei gæti þrifist á hólma vorum, er sagt hafi reidt verr af. Opt hefir eg heyrt Riddarann yfir því qvarta, ad hann kynni ei ad fara med þessar plöntur né rækta tilhlýdilega.

En þó þetta fyrirtæki heppnist ei ad þessu sinni, mun honum samt ei þykia hluturinn fullreyndur, því bædi gerdi þad skada úngvidinu, ad svo leingi var án moldar, og líka er ei til þess ætlandi, að madur fá, er ad eins hefur lesið um medferð hlutarins, þó vel sé gáfadur, kunni eins med ad fara og þeir sem sed hafa adferdina og numid allt handlag med því ad leggja hönd á verkid. Tekid hefir hann eftir því, ad þegar vindur stendur af sjó, visna blöd á plöntunum þeim megin er ad sjónum veit, og af því dregur hann þá ályktan, ad betur mundi fara ad gjöra þessa tilraun lengra frá sió.”

Þetta var skrásett fjórum árum eftir að Bjarni hóf tilraun sína til að stunda trjárækt hér á landi. Bjarni gróðursetti hluta trjánna í skjólsælum hraunkrikum norðan við íbúðar- og vöruhúsin í Akurgerði skammt frá Fjarðarhelli. Hann færði vinum sínum tré sem þeir gróðursettu við húsin sín til að fá samanburð. Vera má að Bjarni hafi flutt fleiri trjáplöntur til landsins síðar, en hann var þekktur fyrir atorku sína og gafst ekki upp þó á móti blési. Rannveig Filipusdóttir, eiginkona Bjarna, lést 1825 og var gengið frá skiptum dánarbúsins eins og tíðkaðist. Bjarni fékk helming eignanna, en hitt skiptist á milli barnanna. Gerð var skrá yfir allar eigur hjónanna og meðal þeirra var grasafræðiritið The Planterers Callander, útgefið í Edinborg í Skotlandi 1812, sem vísar til þess að Bjarni hafi aflað sér einhverrar þekkingar áður en hann flutti plönturnar til Íslands.

Faktorsfrúrnar

Ekki er ljóst hvaða trjátegundir Bjarni kom með til landsins eða hvernig trén spjöruðu sig til lengri tíma. Bjarni lést 1833 í Kaupmannahöfn og tveimur árum seinna voru allar eigur hans seldar. Umsvifamikill danskur kaupmaður, Peter Christian Knudtzon, keypti húsin í Hafnarfirði og næstu áratugi héldu danskir verslunarstjórar um taumana í Knudtzonsverslun. Þekktastur þeirra var Christian Zimsen, faðir Knuts Zimsen, fyrsta borgarstjóra Reykjavíkur. Faktorinn Knud Due Christian Zimsen flutti til Hafnarfjarðar 1868 og kvæntist sama ár ungri konu úr næsta húsi.

Anna Cathinca Jürgensen var kjördóttir Jes Thomas Christensen, eiganda Nordborgarverslunar, sem stóð við hlið Knudtzonsverslunar í Akurgerðislandi. Anna Cathinca og Christian bjuggu í Knudtzonshúsi, eins og húsið sem Bjarni Sívertsen lét reisa 1803-5 var kallað eftir að Knudtzonsverslun eignaðist það. Anna Cathinca ræktaði blóm og grænmeti í vermireitum bak við verslunarhúsin í Akurgerði og Hellisgerði varð til þegar hún lét hlaða grjótgarð umhverfis Fjarðarhelli. Anna Cathinca tók við ræktunarstarfinu sem Bjarni Sívertsen hóf og bætti um betur. Knud Zimsen sonur hennar lýsti því hversu miklu máli Hellisgerði skipti fjölskylduna í ævisögu sinni „Við fjörð og vík”:

Nokkrum sinnum á hverju sumri var kaffi drukkið á sunnudögum uppi í Hellisgerði eða suður á Hvaleyri, en þar hafði faðir minn túnblett.

Vestast í Hellisgerði var grashóll, er faðir minn hafði látið gera. Á hann var dúkur breiddur og kaffið drukkið þar. Hóll þessi var því ætíð kallaður Borðið. Hlóð voru einnig sett upp í Gerðinu, og fluttum við því stundum hitunaráhöld með okkur þangað. Við það fékk viðdvöl okkar þar efra nokkurn svip af útilegu, og það þótti okkur krökkunum ekki einskis virði. Þótt ekki væri langt í Hellisgerði heiman að frá okkur, þótti tilbreyting í að fara þangað upp eftir, en meira fannst okkur samt til um að komast suður á Hvaleyri.

Þegar kaupmaðurinn Jes Christensen andaðist 1884 keypti Christian Zimsen verslunina af tengdamóður sinni sem var ekkja Christensens. Christian byggði nýtt íbúðar- og verslunarhús sunnan gömlu verslunarhúsanna, þar sem Bókasafn Hafnarfjarðar stendur núna. Fjölskyldan flutti í nýja húsið og rak Christian Zimsen Nordborgarverslun til 1893 en það ár flutti fjölskyldan til Reykjavíkur. Knudtzon & Sön keyptu gömlu verslunarhúsin en Zimsen tók nýja húsið niður og endurbyggði það í Hafnarstræti 15. Þar verslaði hann til dauðadags og Jes Zimsen sonur hans eftir það.
Gunnlaugur Eggertsson Briem tók við stjórn Knudtzonsverslunar af Zimsen 1885 og gegndi starfinu til dauðadags 1897.

Hann bjó ásamt eiginkonu sinni, Friðriku Claessen Briem, í Knudtzonshúsi. Friðrika var ræktunarkona eins og Anna Cathinca. Hún lét skipta túninu aftan við húsin í þrennt. Næst þeim var grasflöt og upp af henni kom langur grasbekkur með reynitrjám sem voru sótt í hraunin suður af Hvaleyri. Ofan þeirra voru blómabeð og vermireitir. Friðrika Briem var með matjurtagarð í Hellisgerði og hlúði að trjágróðrinum.

Matjurtagarður í Hellisgerði

Eftir andlát Gunnlaugs Briem hætti Knudtzon & Sön starfsemi í Hafnarfirði. Gengu kaupmannshúsin kaupum og sölum þar til J.T.P. Bryde keypti þau í ársbyrjun 1901. Húsunum fylgdi allt Akurgerðisland ásamt Hellisgerði.
Jes Gíslason og eiginkona hans önnuðust garðinn í Akurgerði næstu árin. Theódór Mathiesen skósmiður nýtti matjurtagarðinn í Hellisgerði þar til hann flutti til Reykjavíkur 1905.

Gísli Gunnarsson byggði sér hús austan við Hellisgerði við Djúpugjótu þar sem tjörnin var gerð seinna. Árið 1907 fékk hann leyfi Jóns Gunnarssonar, verslunarstjóra Brydeverslunar, til að nýta Hellisgerði án afgjalds. Byrjaði hann á að stækka smáblett nærri húsinu og útbjó góðan töðuvöll sem gaf af sér nægjanlegt vetrarfóður fyrir reiðhestinn hans.

Gísli ruddi lausu grjóti af flötinni og tókst að stækka túnblettinn með því að breiða út tað og úrgangshey á berar hraunklappir.

Einnig fyllti hann glufur í hrauninu með lausu grjóti og mold sem hann sótti í mýrarnar við Arnarnesvog. Gísli réð Ísak Bjarnason, bónda í Fífuhvammi og Sigurjón Sigurðsson í Eyrarhrauni til að endurhlaða grjótgarðana umhverfis Gerðið. Skörð voru iðulega brotin í garðana því þarna var gömul farleið sem menn vildu ekki hætta að nota. Gísli átti í útistöðum við nágranna sína vegna þessa og bar slóg og beingarða frá norskum línuveiðurum á landið sem ekki þótti gott að fá í föt eða á skó. Með þessu móti fékk hann fólk til að hætta að vaða yfir túnið.

Gísli flutti mold í kálgarðinn og hlúði að trjánum sem enn voru heil. Hafnarfjarðarbær keypti Akurgerði og verslunarhúsin í nóvember 1910. Gísli gerði lóðaleigusamning við bæinn og greiddi 8 kr. árlega fyrir Hellisgerði. Hann féllst auk þess á að viðhalda öllum grjótgörðum umhverfis Gerðið.
Jón Bergsteinsson frá Óttarsstöðum, sem bjó á Hvaleyri, bauðst til að útvega Gísla reynitré vorið 1911. Hann sótti þrjú lítil tré í gjótu í jaðri Brunans ofan Þorbjarnarstaða og voru þau gróðursett í Hellisgerði.

Veturinn 1918 kólu tré víða á landinu en Gísla tókst að halda lífi í trjánum í Hellisgerði. Gísli sagði í blaðaviðtali sem birtist í Alþýðublaðinu 14. nóvember 1946 þegar hann varð sjötugur: „Ég byggði hús við Hellisgötu, sem þá var raunar ekki til. Ég kom þá auga á staðinn, þar sem Hellisgerði er nú og hóf þar nokkru síðar ræktun. Það var upphaf Hellisgerðis, eins og það er nú. “
Gísli seldi húsið sitt 1920 og flutti að Suðurgötu 74, skammt frá Íshúsi Hafnarfjarðar. Hann flutti elsta reynitréð, sem hann gróðursetti 1911, með sér og stendur það enn sunnan við húsið. Gísli hélt leigunni á Hellisgerði til ársins 1922 en þá óskaði bæjarstjórn eftir því að hann léti landið af hendi svo að félagar í Málfundafélaginu Magna gætu hafið uppbyggingu skrúðgarðs.

Málfundafélagið Magni

Ungmennafélög voru starfrækt víða um land en ekkert slíkt var í Hafnarfirði. Lögregluþjónninn Þorleifur Jónsson frá Skálateigi í Norðfirði og bóksalinn Valdimar Long frá Seyðisfirði höfðu góða reynslu af ungmennafélagsstarfi en báðir höfðu fest rætur í Hafnarfirði. Þegar Þorleifur lagði til við Valdimar að þeir stofnuðu málfundafélag var hann samþykkur hugmyndinni. Þorleifur ræddi við málsmetandi menn og Málfundafélagið Magni var stofnað þann 2. desember 1920. Stofnfélagar voru átján en þeim fjölgaði fljótlega í 24. Þetta var alþýðufræðslufélag sem lagði áherslu á að æfa menn í fundarsköpum, framsögn og flutning á fræðandi erindum.

Guðmundur Einarsson trésmiður hélt erindi á fundi 15. mars 1922 sem hann nefndi: Getur Magni haft áhrif á útlit Hafnarfjarðar? Guðmundur svaraði spurningunni sjálfur og sagði að félagsmenn gætu haft áhrif til bóta á útlit bæjarins. Hann lagði til að félagið kæmi upp blóma- og skemmtigarði og að gróður væri aukinn í bænum til prýði og yndis. Sagði hann mikilvægt að viðhalda sérkennum landslagsins svo hraunborgir og gjár fengju að halda sér.

Bærinn stækkaði hratt, hraunklettar voru brotnir niður, gjótur fylltar og landinu umbylt. Guðmundur gerði sér grein fyrir því að fegurð þessa sérkennilega landslags var í hættu. Honum var kunnugt um hugmyndir Gísla Gunnarssonar og Ögmundar Sigurðssonar, skólastjóra Flensborgarskóla, um að bæjaryfirvöld stæðu fyrir því að útbúa skrúðgarð í Hafnarfirði. Gísli og Ögmundur voru sammála um nauðsyn slíks garðs en þá greindi á um staðsetninguna. Gísli hélt fram ágæti Hellisgerðis en Ögmundur taldi að Hraunhvammur við Lækinn, þar sem Barnaskóli Hafnarfjarðar var byggður seinna, væri ákjósanlegasti staðurinn.

Hellisgerði verður fyrir valinu

Erindi Guðmundar var vel tekið og á fundinum var skipuð undirbúningsnefnd undir forystu hans. Með Guðmundi í nefndinni voru Ingvar Gunnarsson og Davíð Kristjánsson og einsettu þeir sér að vinna hratt. Þeir höfðu fjögur atriði til viðmiðunar við val á hentugum stað:
1. Að staðurinn hefði sem gleggst og flest einkenni þess landslags, sem er sérkennilegt fyrir Hafnarfjörð.
2. Að það væri ekki óhæfilega víðáttumikið svæði, sem afgirða þyrfti, til þess að fyrrnefndum skilyrðum yrði náð.
3. Að hann lægi sem næst kaupstaðnum, eða helst í sjálfum bænum.
4. Að greiðfær vegur eða vegir lægju að landinu.
Nefndarmenn skiluðu af sér viku seinna og töldu að Hellisgerði uppfyllti öll framangreind skilyrði. Fyrir lá að nokkrir menn í bænum höfðu óskað eftir byggingarlóðum í Hellisgerði og var skjótra aðgerða þörf. Nefndin sendi erindi til bæjarstjórnar sem fjallaði um málið á fundi 4. apríl 1922. Málinu var vísað til fasteignanefndar og haustið eftir barst svar bæjarstjórnar.

Magni gat fengið yfirráð Hellisgerðis endurgjaldslaust gegn því skilyrði að skemmtigarðurinn væri opinn almenningi á sunnudögum á sumrin. Jafnframt var félaginu gert að girða landið og hefja ræktun innan tveggja ára, en missa rétt sinn til landsins ella.
Lánastofnanir vildu ekki lána fé til framkvæmda, en útgerðarmaðurinn August Flygenring gekkst í ábyrgð fyrir kostnaðinum. Vorið 1923 var búið að loka Hellisgerði með 250 metra vírnetsgirðingu og grjóti sem hlaðið var undir girðinguna. Jafnframt var ræðupúlt úr steinsteypu útbúið á klettasyllu skammt frá Fjarðarhelli og gerður stallur fyrir fánastöng.

Verkinu lauk í maí 1923. Haldin var Jónsmessuhátíð sunnudaginn 24. júní 1923 og selt inn á svæðið til að hægt væri að greiða lánið. Kostnaður við girðinguna, púltið og stallinn nam tæplega 590 krónum en tekjur af skemmtuninni fóru langt fram úr áætlun. Magnús Jónsson bæjarstjóri afhenti Magna Hellisgerði formlega á Jónsmessuhátíðinni og veitti Valdimar Long, formaður félagsins, landinu viðtöku.

Skipulagsskrá og garðráð

Skipulagsskrá var samin fyrir Hellisgerði og hlaut hún samþykki á félagsfundi 28. nóvember 1923. Bæjarstjórn samþykkti skipulagsskrána fyrir sitt leyti 5. febrúar 1924. Tilgangur garðsins var skilgreindur í 2. grein skipulagsskrár:

1. Að vera skemmtistaður, þar sem bæjarbúar eigi kost á að njóta ánægju og hvíldar í tómstundum sínum. Hefur félagið Magni sett sér það mark að koma upp svo fjölskrúðugum gróðri innlendra og útlendra blóma og trjátegunda, sem kostur er á og jarðvegur og loftslag leyfir.
2. Að vekja áhuga bæjarbúa fyrir blóma- og trjárækt og verða þess megnugur að veita aðstoð í þeim efnum, meðal annars á þann hátt að láta í té blóm og trjáplöntur til gróðursetningar kringum hús bæjarmanna þegar þess er æskt.

3. Að geyma óraskaðar minjar um hið sérkennilega bæjarstæði Hafnarfjarðar, þegar mannvirki framtíðarinnar hafa máð þau út annars staðar í bænum. Fimm manna garðráð var þannig skipað að þriggja manna stjórn Magna var sjálfkjörin en tveir menn til viðbótar kosnir á aðalfundi Magna. Kristinn J. Magnússon málarameistari var lengst allra formaður félagsins og vann mikið að fjáröflun fyrir Hellisgerði. Fjármögnunin hvíldi þungt á Magnamönnum og var lögum félagsins breytt 1945 til að fjölga félögum í 48.

Garðráð hélt í orði kveðnu um stjórnartauma til 1977 þegar félagið var lagt niður.

Magni tók aftur til starfa 1986 en hætti endanlega 1991. Á þessu tímabili var Hellisgerði formlega afhent Hafnarfjarðarbæ til eignar.
Tré frá Vöglum, Þórsmörk og Hallormsstað Leitað var til sérfróðra ræktunarmanna þegar búið var að girða Hellisgerði en þeim leist ekki vel á staðsetninguna þar sem lítið var um jarðveg til gróðursetningar. Ráðgjafarnir bentu á Maríugerði austan Reykjavíkurvegar sem betri kost en ekki var aftur snúið. Haustið 1923 sendi Sigurður Sigurðsson búnaðarmálastjóri félaginu 1000 birkiplöntur frá Vöglum í Fnjóskadal án þess að um þær hafi verið beðið.

Garðráð tók við þeim og greiddi 10 aura fyrir stykkið komnar til Reykjavíkur, sem þótti vel sloppið. Voru þær dreifsettar um veturinn en þegar hefja átti gróðursetningu vorið 1924 kom í ljós að stór hluti var dauður eða svo lélegur að ekki voru nema 200 plöntur nothæfar til gróðursetningar. Garðráð hafði samband við Kofoed-Hansen skógræktarstjóra sem útvegaði 500 birkiplöntur austan úr Þórsmörk og 100 reynitré ásamt tíu lerki frá Hallormsstað. Vaglatrén sem lifðu fyrsta veturinn af spjöruðu sig vel enda voru þau gróðursett í vel undirbúinn jarðveg. Þórsmerkurbirkið var mjög smávaxið og varð að gróðursetja það í rýran jarðveg og þreifst illa. Gripið var til þess ráðs að færa trén vorið 1927 í betur undirbúinn jarðveg. Tóku þau vel við sér eftir það. Garðyrkjufræðingarnir Einar Helgason og Ragnar Ásgeirsson, skógræktarstjórinn Kofoed-Hansen og búnaðarmálastjórinn Sigurður Sigurðarson fylgdust vel með framgangi mála í Hellisgerði og gáfu góð ráð.

Ingvar Gunnarsson garðvörður

Ingvar Gunnarsson kennari var ráðinn garðvörður vorið 1924 og var forstöðumaður Hellisgerðis til æviloka.

Ingvar fæddist 1. nóvember 1886 að Skjaldarkoti á Vatnsleysuströnd. Hann var ráðinn kennari við Barnaskóla Hafnarfjarðar 1920 og gekk í Magna 1922, rétt áður en Guðmundur Einarsson hélt erindið sem leiddi til þess að Hellisgerði varð að veruleika. Reynsla Ingvars af trjárækt var engin en brennandi áhugi hans á öllu sem tengdist ræktun og fegrun landsins var aðdáunarverður. Ingvar fékk góð ráð áður en hann gróðursetti fyrstu trjáplöntuna. þann 18. maí 1924. Næstu ár viðaði hann að sér hverskonar fróðleik um ræktunarmál og sá alfarið einn um gróðursetningu í tvo áratugi.

Strax kom í ljós að vinnan var tímafrekari og vandasamari en ráðgert var. Garðráð ákvað að láta vinna verkið eins vel og kostur var og horfa framhjá kostnaði og vinnutíma sem fór í þetta. Reynitrén frá Hallormsstað voru 10-24 sentímetrar á hæð en birkið frá Vöglum var örlítið stærra. Þórsmerkurbirkið var aðeins um 2-3 sentímetrar. Þegar aldarfjórðungur var liðinn frá stofnun félagsins voru allar plönturnar nema eitt reynitré lifandi og mörg tré voru orðin um 8 metra há.
Ingvar var samviskusamur og næmur á umhverfið og gerði sér grein fyrir að jarðvegurinn var allt of grunnur, enda höfðu ráðgjafarnir varað við þessum annmarka. Hann lagði sig fram um að útvega mold sem var sótt langar leiðir. Var henni ekið á vörubílum að Hellisgerði, síðan mættu félagsmenn á kvöldin eftir vinnu og báru moldina í pokum á bakinu.

Þetta var eina færa leiðin þar sem ekki var byrjað að leggja stíga um garðinn og ómögulegt að koma fyrir flutningatækjum innan girðingar. Landið var mishæðótt og sæta þurfti lagi til að koma moldarpokunum á rétta staði. Fyrsta sumarið var þurrviðrasamt en ekkert vatn var að fá í Hellisgerði. Ingvar hafði áhyggjur af vatnsleysinu og færði þetta í tal við Guðleifu Eyjólfsdóttur sem bjó nærri Hellisgerði. Guðleif bauð Ingvari að fá vatn úr eldhúskrana sínum og lagði hann langa slöngu út um eldhúsgluggann hjá henni. Skipti þetta sköpum fyrir ræktunarstarfið og bjargaði nýgræðingnum fyrstu sumrin.

Seldu tré, blóm og túnþökur

Hellisgerði átti að vera hvíldarstaður og skemmtigarður bæjarbúa en meginhugsunin var að fegra bæinn með trjárækt og skrúðgarðyrkju. Fyrsta sumarið fór mikil vinna í að koma trjáplöntunum til og ekki gafst tími til að sinna blómarækt að neinu gagni. Ragnar Ásgeirsson sáði til nokkurra tegunda af fjölærum jurtum í sáðkassa og sýndi Ingvari hvernig hann ætti að bera sig að við blómaræktina. Skrautblómin spruttu ágætlega og var plantað í reiti í ágúst. Þau voru geymd undir gleri um veturinn og vorið eftir hófst sala á fjölærum blómum. Félagið útvegaði bæjarbúum túnþökur en mest áhersla var lögð á að selja bæjarbúum tré til gróðursetningar í heimagörðum. Fyrsta sumarið seldust sex tré, næsta sumar töldu þau nokkra tugi og innan skamms seldi félagið mörg hundruð trjáplöntur á hverju sumri. Trén sem gengu af voru gróðursett á staðnum og þannig fjölgaði tegundum í Hellisgerði smám saman.
Þegar Magni hóf gróðursetningu í Hellisgerði voru fimm skrúðgarðar við heimahús í Hafnarfirði. Einum áratug seinna voru heimagarðarnir um 150 talsins. Kostnaður við ræktun, flutning á mold og vinnulaun voru 40 þúsund krónur í heildina fyrstu tíu árin. Trjásalan var mikilvægur þáttur í fjáröflunarstarfinu en mestu munaði um Jónsmessuskemmtanirnar.

Jónsmessuhátíðirnar öfluðu 23 þúsunda, 10 þúsund fengust fyrir trjá- og blómasölu og það sem upp á vantaði var sótt til fyrirtækja, sveitarfélagsins, Magnafélaga og annarra einstaklinga.
Veturinn 1926-27 fékk Magni aukið land til umráða og varð garðurinn 4.000 fermetrar að stærð. Sumarið 1927 var Hellisgerði opið almenningi á sunnudögum í fyrsta sinn. Hélst þessi skipan þar til óhætt þótti að hafa garðinn opinn alla daga yfir sumarmánuðina.
Vorið 1929 var ráðist í að steypa 80 metra langa girðingu með fram Hellisgötu, en gatan var lögð með miklum erfiðismunum árin á undan. Vegagerðarmenn urðu að sprengja niður kletta og hlaða veginn upp að stórum hluta vegna Djúpugjótu. Efniviður úr gamla Hellisgerðis-grjótgarðinum kom að góðum notum við upphleðsluna.

Blómahaf brosir við auganu

Vikublaðið Brúin, sem Þorleifur Jónsson ritstýrði, fjallaði um margvísleg málefni sem sneru að Hafnfirðingum. Vorið 1929 ritaði Þorleifur grein um Hellisgerði sem hófst á eftirfarandi orðum:

Í engum bæ eða kauptúni á landinu munu vera jafnþröng og örðug ræktunarskilyrði, eins og í Hafnarfirði, enda ber bærinn sjálfur og umhverfi hans þess glöggan vott. Bæjarstæðinu þarf ekki að lýsa og umhverfinu ekki heldur. Er þar lítið annað en hraun. Aðeins til einnar handar er ekki hraun. Og, sem að líkindum ræður, sjer þar helst merki ræktunar og gróðurs. Á bæjarstæðinu sjálfu hafa til langs tíma, smáir matjurtagarðar í hraunholunum verið sem sagt einu ræktuðu blettirnir. Blóma- eða trjágarðar voru að vísu við einstöku hús, en þeim hefir fjölgað mjög nú á seinni árum. Mikla fyrirhöfn og ærið fje hafa þessar garðholur kostað. En vel hefir gróðurinn dafnað í þessum „holum“, því að moldin er frjó þegar til hennar næst og nægur ylur í jörðu.

Þorleifi var málið skylt þar sem hann átti hugmyndina að stofnun Magna og var í garðráði fyrstu árin. Þessu til viðbótar lýsti hann því yfir að Hellisgerði væri gróðrarstöð og jurtabúr bæjarbúa. Jafnframt sagði hann í greininni: Er staðurinn nú að miklu leyti þakinn margvíslegum gróðri. Fjöldi trjáplantna, ýmissa tegunda, og blómahaf, brosa nú við auganu – að sumrinu til – frá þeim stað sem áður var gróðurlítill eða „nakinn og ber“. Slík getur orðið uppskera þeirra, sem „leggja hönd á plóginn“ til þess að rækta landið. Og gróðurinn í Hellisgerði sannar mönnum það að moldin bregst ekki, sem muna hana.

Ingvar var natinn við að leita að trjáplöntum í bæjarlandinu. Hann fór gangandi um hraunin og gerði sér oft ferð í forna skógarreiti í Sléttuhlíð og Undirhlíðum. Hann sótti víðiplöntur í Sléttuhlíð og Litla-Skógarhvamm og birkitré í Stóra-Skógarhvamm í Undirhlíðum.

Hann langaði til að gróðursetja bergfurur frá Noregi í upplandinu og sótti um leyfi til að girða Litla-Skógarhvamm. Þangað fór hann á vorin með nemendur sína sem lögðu grunninn að Skólahvammi. Ingvar sótti líka reynigræðlinga í gjótur í Leynidölum og Hrauntungum. Aspir fékk hann norðan úr Fnjóskadal og varð sér úti um framandi trjátegundir héðan og þaðan.

Fyrstu fimm árin gróðursetti hann hrossakastaníu, blæösp, gráösp, ask, álm, hegg, hlyn og beyki sem tóku vel við sér en barrfellistrén þroskuðust illa. Ingvar gróðursetti grenitré, sem voru lengi að taka við sér, en eru orðin stærstu trén í Hellisgerði. Berjarunnar, eins og rifs, sólber og þyrniber, náðu góðum þroska en verr gekk með gullregn og blóðrifs. Rósarunnar spjöruðu sig í skjóli frá klettum og fleiri tegundir náðu þroska í Gerðinu. Á hverju sumri bættust við nýjar tegundir og innan skamms mátti finna þar flestar trjátegundir og runna sem á annað borð þrifust hér á landi.

Fjármögnun

Starfsemi Magna snerist fljótlega að mestu um Hellisgerði og mikilvægi þess að tryggja reksturinn. Hafnarfjarðarbær greiddi helming launa garðvarðar, en félagið þurfti að útvega hinn helminginn, greiða fyrir trjákaup, moldarflutning og allan tilfallandi kostnað.

Fyrsta Jónsmessuhátíðin tókst það vel að ákveðið var að halda slíka skemmtun árlega. Gróðurinn í Hellisgerði var viðkvæmur fyrstu árin svo að hátíðin fór fram á Brydestúni aftan við Akurgerðishúsin, Óseyri, Hamarstúni og Víðistöðum. Fram til 1929 voru þetta einu útiskemmtanirnar í Hafnarfirði. Heimskreppa og atvinnuleysi settu strik í reikninginn næstu ár.
Sumarið 1934 hófst sælgætissala á sunnudögum en ágóðinn var takmarkaður. Vegna illviðris í júní 1935 var Jónsmessuhátíðin felld niður og tap varð á skemmtun félagsins haustið eftir. Verulega þrengdi að fjárhagnum þó félagsmenn skiptust á að standa helgarvaktina til að spara kostnað. Bæjarstjórn féllst á beiðni félagsins um árlegan styrk í upphafi árs 1936.

Það sumar var Jónsmessuhátíðin haldin í Hellisgerði í fyrsta sinn frá 1923. Reistur var danspallur í Gerðinu en mikið ónæði skapaðist og var horfið frá þeirri hugmynd að halda dansleiki í Hellisgerði. Næstu ár var áhersla lögð á fimleikasýningar, þjóðdansa, glímu, kórsöng, lúðrablástur og ræðuhöld.
Þegar önnur félög tóku upp á því að halda útisamkomur hætti Jónsmessuhátíðin að skila hagnaði.

Árið 1939 hófst sala styrktarkorta og fengu styrktarfélagar ókeypis þá daga sem aðgangur var seldur á skemmtanir Magna. Gaf þetta góða raun og 1945 keyptu 1400 manns styrktarkort.

Sala á jólakortum hófst 1944 ásamt póstkortum með myndum frá Hellisgerði. Hlutaveltur voru haldnar og sumarblóm seld, en trjásalan lögð niður þar sem nýrækt á trjáplöntum var ekki möguleg í garðinum. Jónsmessuhátíðir voru haldnar til ársins 1960 en lögðust af um nokkurra ára bil. Þegar hálf öld var liðin frá fyrstu Jónsmessuhátíðinni sumarið 1973 bar Jónsmessu upp á sunnudag eins og þegar Hellisgerði var afhent 1923. Haldin var afmælishátíð af þessu tilefni og bæjarbúum boðið til fagnaðar við lúðrablástur, kórsöng og ræðuhöld. Jónsmessuskemmtanir voru endurvaktar í framhaldinu með öðrum brag en tíðkaðist hjá Magnafélögum.

Gjafir frá einstaklingum og félögum Lengi var inngangurinn í Hellisgerði á móts við miðja Hellisgötu og þar var járnhlið. Á sumrin var samskotakassi hafður á hraunkletti en honum var skipt út fyrir söfnunarbauk úr málmi sem Ásgrímur Sigfússon gaf Hellisgerði. Þetta var lítið líkneski af manni sem rétti út aðra höndina. Þegar peningur var settur í lófa karlsins, lyfti hann hendinni að munni sér og gleypti myntina. Söfnunarbaukurinn vakti kæti barna sem fengu að setja pening í lófann. Tekjurnar voru sveiflukenndar og varð félagið að treysta á fjárstyrk frá Hafnarfjarðarbæ til að tryggja reksturinn. Efnt var til samskota meðal bæjarbúa til að safna fyrir steyptri tjörn í Stórugjótu og gáfu útgerðarfyrirtæki það sem upp á vantaði.

Tjörnin var í lögun eins og hálfhringur, með blámáluðum botni og utan með henni voru hraunhellur.

Hjónin Bjarni Snæbjörnsson læknir og Helga Jónasdóttir gáfu styttuna „Yngsti fiskimaðurinn“ eftir Ásmund Sveinsson sem sýndi ungan dreng sem sat á golþorski. Spýttist vatn út úr munni þorsksins og myndaði þar með gosbrunn. Ásmundur gerði styttuna úr steinsteypu og var hún afhjúpuð á Jónsmessuhátíðinni 1942. Bjarni og Helga þökkuðu með þessu móti Hafnfirðingum fyrir 25 ára samveru en þau fluttu til Hafnarfjarðar 1917.
Sá siður skapaðist að fleygja smámynt í litla skál sem var í miðri tjörninni. Nokkur kúnst var að hitta í skálina og það þótti spennandi að sjá myntina glitra í vatninu er hún féll til botns. Myndir birtust af gosbrunninum með reglulegu millibili í íslenskum og erlendum tímaritum. Árið 1964 birti útgefandinn Svavar Gests forsíðumynd eftir Rafn Hafnfjörð af gosbrunninum á hulstri plötunnar Syngið með, með Fjórtán fóstbræðrum.

Styttur og minnismerki

Sumarið 1945, þegar Magnamenn héldu upp á 25 ára afmæli Hellisgerðis, færðu útgerðarfélögin Hrafna-Flóki og Vífill félaginu 25 þúsund krónur að gjöf sem nota átti til að gera brjóstmynd af Bjarna riddara Sívertsen. Ákjósanlegasti staðurinn fyrir styttuna var á hraunhrygg ofan elsta hluta Hellisgerðis.
Ríkarður Jónsson myndhöggvari var ráðinn til að gera brjóstmyndina og var styttan afhent með formlegum hætti fimm árum seinna, þann 10. september 1950. Adolf Björnsson, fulltrúi gefenda og Helgi Hannesson bæjarstjóri héldu ræður og var margt um manninn. Kristinn J. Magnússon, málarameistari og formaður Magna, tók við gjöfinni. Þórdís Bjarnadóttir, afkomandi Bjarna Sívertsen, afhjúpaði styttuna sem stendur á stalli úr hraungrjóti sem flutt var úr Selvogi, þar sem Bjarni hóf verslun sína. Lúðrasveit Hafnarfjarðar lék við athöfnina og var ókeypis aðgangur af þessu tilefni.

Sumarið 1946 var mikil aðsókn að Jónsmessuhátíðinni og höfðu aldrei fleiri gert sér ferð í Hellisgerði. Voru steyptar tröppur á nokkrum stöðum til að auðvelda aðgengi um garðinn. Salernisbygging var tekin í notkun og mikið magn af mold bætt í blóma- og trjábeð. Undirbúningur fyrir ræktun hófst einnig á efri hluta Hellisgerðis með fram Skúlaskeiði.

Hellisgerði varð 40 ára 1963 og á sama ár fagnaði Guðmundur Einarsson 80 ára afmæli sínum. Hann átti hugmyndina að því að Magni réðst í það stórvirki að útbúa blóma- og skrúðgarð í Hellisgerði.

Húsin og Hellisgerði

Árið 1945 var þeirri hugmynd hreyft að færa Sívertsenhús á lóðina númer 11 við Reykjavíkurveg, en þar stóð húsið sem Gísli Gunnarsson byggði. Skipuð var nefnd til að vinna að málinu. Á sama tíma var rætt um að fjarlægja húsin sem stóðu í jaðri Hellisgerðis og stækka ræktunarsvæðið frekar en þrengja að því.
Góðtemplarar í Hafnarfirði vildu breyta Sívertsenhúsi í sjómannastofu en aðrir töldu farsælast að færa það í upprunalega mynd og stofna þar byggðasafn.
Málið komst aftur á dagskrá 1957 þegar bæjarstjórn úthlutaði Verkalýðsfélaginu Hlíf Brydelóðina til að byggja þar félagshús í tilefni 50 ára afmælis félagsins.

Framkvæmdir drógust og Sívertsenhús drabbaðist niður þar til Bjarni Snæbjörnsson læknir fékk félaga sína í Rótarýklúbbi Hafnarfjarðar til að standa að varðveislu hússins árið 1964. Leitað var til forystumanna íþróttahreyfingarinnar og annarra félaga sem sameinuðust um að endurbyggja húsið. Á þeim tímapunkti var fallið frá hugmyndinni um að flytja Sívertsenhús í Hellisgerði.
Lengi stóðu ellefu hús á Hellisgerðislóðinni sem ráðgert var að fjarlægja en verkið tafðist vegna viðvarandi húsnæðiseklu.

Sjö húsanna hafa verið flutt á aðrar lóðir eða rifin en fjögur standa enn. Tvö eru við austanvert Skúlaskeið, eitt hús er á horni Skúlaskeiðs og Hellisgötu og Oddrúnarbær inni í Hellisgerði telst vera Reykjavíkurvegur 15b. Smákot í Hafnarfirði sem reist voru á steinhlöðnum kjöllurum í kringum aldamótin 1900 voru flest með einni burst og bíslagi.
Oddrúnarbær var byggður 1924, síðast slíkra húsa í bænum. Oddrún Oddsdóttir frá Snæfellsnesi bjó þar frá 1950 til 1980, en húsið stóð autt þar til kaffihús var opnað þar sumarið 1998.  Húsið er dæmigert fyrir litlu kotin sem sem byggðust við götutroðningana sem lágu víðsvegar um Hafnarfjarðarbæ í hrauninu um aldarmótin 1900. Talið er að Oddrúnarbær sé síðasti bærinn sem byggður var með þessu lagi í Hafnarfirði. Undanfarin ár hefur í húsinu verið starfrækt kaffihús á sumrin.

Þrautseigjan skilaði árangri. Fyrstu árin höfðu ekki margir trú á því að þetta verkefni ætti eftir að ganga upp.

Mikið mæddi á Ingvari Gunnarssyni sem hafði ekkert annað en brennandi áhuga og óþrjótandi þolinmæði til að byggja á. Hann sagði frá því í útvarpserindi 5. maí 1943 að mætur borgari í Hafnarfirði hafi komið til sín í Hellisgerði til að ræða um gróðurinn í garðinum. Sagði maðurinn við Ingvar: „Segðu mér í trúnaði. Trúir þú því sjálfur að þessir stubbar, sem þarna standa, verði nokkurn tíma að mannhæðar háum trjám?“ Ingvar tók þessari fyrirspurn af stakri ró og svaraði: „Ekki aðeins mannhæðar háum, heldur margra mannhæða háum trjám.“ Maðurinn hristi höfuðið, kvaddi og fór.

Eitt sinn þegar Ingvar var á leiðinni heim að loknu dagsverki gengu þrjár ungar stúlkur á eftir honum. Þær voru að koma frá vinnu í fiskiðjuveri í bænum og heyrði Ingvar að ein þeirra sagði við hinar: „Ekki hefur Ingvar villst í skóginum í dag.“ Hlógu þær dátt að þessari fyndni.

Sem betur fór var þetta ekki almennt svona. Ingvar þurfti samt oft að sýna æðruleysi því það gekk á ýmsu. Þegar voraði seint varð að fresta opnun Hellisgerðis sem mörgum þótti alveg ófært. Fyrir kom að skemmdarverk voru unnin að næturlagi, trjágreinar eyðilagðar, blóm rifin upp með rótum, gler í vermikössum brotið og áhöld skemmd eða þeim hreinlega stolið. Ingvar skráði þetta allt hjá sér og gerði grein fyrir hverju og einu atviki á aðalfundum Magna. Þrátt fyrir allt gafst hann aldrei upp.
Hellisgerði er fyrir löngu orðinn svo sjálfsagður hluti af umhverfinu að fæstir leiða hugann að því hversu merkilegt brautryðjendastarf frumkvöðlanna var í raun og veru. Virðing fólks fyrir hinu merka starfi Ingvars og félaga hans í Magna jókst eftir því sem ásýnd Hellisgerðis breyttist. Ingvar Gunnarsson var sæmdur riddarakrossi hinnar íslensku Fálkaorðu janúar 1946 fyrir starf sitt í Hellisgerði.

Stjórnendur Hellisgerðis

Ingvar Gunnarsson var forstöðumaður Hellisgerðis í 38 ár. Hann andaðist 23. október 1961 og tók Sigvaldi Jóhannsson við af honum. Sigvaldi var forstöðumaður til 1966 en hann kom til starfa í Hellisgerði 1943. Fram að því var Ingvar eini starfsmaður Hellisgerðis en Magnamenn hjálpuðu honum þegar á þurfti að halda. Ingvar og Sigvaldi stóðu öðrum fremur að ræktun Hellisgerðis og stjórnuðu unga fólkinu sem ráðið var í sumarvinnu í Hellisgerði.
Svavar Kærnested skrúðgarðameistari, sem rak garðyrkjustöð í Faxafeni, tók við af Sigvalda og hélt um taumana til 1971. Starfsemi Magna dróst saman eftir það og var félagið lagt niður 1977. Páll Daníelsson og Stefán Júlíusson stóðu fyrir því að Magni tók til starfa á nýjan leik 1986 en félaginu var endanlega slitið í febrúar 1991.

Ellert Borgar Þorvaldsson, þáverandi formaður Magna, afhenti Hafnarfjarðarbæ Hellisgerði til eignar 1. júní 1988 á 80 ára afmæli kaupstaðarins. Jóna Ósk Guðjónsdóttir, forseti bæjarstjórnar, tók við Hellisgerði, sem hafði í rauninni verið í umsjá bæjarins í rúman áratug. Blómaflokkur bæjarins hafði sinnt umhirðunni alfarið frá 1978, þegar Steinþór Einarsson varð garðyrkjustjóri Hafnarfjarðar. Ásdís Konráðsdóttir, verkstjóri blómaflokksins, sá í rauninni um Hellisgerði um árabil. Þegar Steinþór hætti 1983 tók Kristján Ingi Gunnarsson garðyrkjumaður við stöðu garðyrkjustjóra. Björn Bögeskov Hilmarsson tók svo við af Kristjáni Inga.

Forsetaheimsóknir í Hellisgerði

Fyrstu árin var Hellisgerði eingöngu opið um helgar á sumrin, en fljótlega eftir stríð var ákveðið að hafa opið eftir hádegi alla daga. Áhuginn á Jónsmessuhátíðum félagsins glæddist nokkuð og sunnudaginn 24. júní 1950 varð gestafjöldinn meiri en nokkru sinni fyrr. Svo vel vildi til að Jónsmessuna bar upp á sunnudag líkt og fyrsta árið sem Jónsmessuhátíðin var haldin. Einmunablíða hélst allan daginn og átti það sinn þátt í að fólk flykktist í Hellisgerði. Lúðrablástur, lestur gamansögu, leikþáttur, ræður og söngur voru uppistaðan í skemmtidagskránni. Hellisgerði skartaði sínu fegursta og heppnaðist hátíðin vel í alla staði.

Hellisgerði var vanalega opnað fyrir gestakomur 1. júní og var opið daglega frá morgni til kvölds út ágústmánuð. Á góðviðrisdögum var opið til tíu á kvöldin og var aðsókn jafnan góð. Sumarið 1952 var útvarpstæki komið fyrir í garðinum svo að fólk gæti hlustað á fréttir og vinsælustu dagskrárliði. Mæltist þessi nýlunda vel fyrir. Haustið eftir var haldinn undirbúningsfundur fyrir 30 ára afmæli Hellisgerðis.

Á aðalfundi Magna um haustið lýsti Kristinn J. Magnússon formaður því yfir að hann sæi fyrir sér að hægt væri að útbúa einn eða tvo fossa í garðinum og koma þar fyrir fleiri listaverkum. Svo bætti hann við að það mætti útbúa líkan af íslenskum sveitabæ og koma því fyrir á fallegum stað til yndisauka fyrir gesti Gerðisins. Ingvar Gunnarsson garðvörður minnti á nauðsyn þess að koma upp gróðurhúsi í Hellisgerði á þessum sama fundi.
Bæjarstjórnin tók á móti Sveini Björnssyni, fyrsta forseta Íslands, í Hellisgerði þegar hann kom í opinbera heimsókn til Hafnarfjarðar 13. september 1944. Við það tækifæri afhenti Kristinn Magnússon, formaður Magna, forsetanum stóra litaða ljósmynd úr Hellisgerði.

Ásgeir Ásgeirsson, forseti Íslands og Dóra Þórhallsdóttir forsetafrú komu í opinbera heimsókn til Hafnarfjarðar 27. september 1953. Móttökuathöfn var í Hellisgerði þar sem bæjarstjórinn Helgi Hannesson ávarpaði forsetahjónin að viðstöddum fjölmörgum bæjarbúum og stóðu skátar og íþróttafólk heiðursvörð. Þessi siður hefur verið viðhafður þegar forsetar landsins koma til bæjarins í opinberar heimsóknir. Margir erlendir ferðalangar hafa gert sér ferð í Hafnarfjörð til að líta á Hellisgerði. Lengi vel kom fólk úr öðrum byggðarlögum til bæjarins til að njóta þess sem garðurinn hefur upp á að bjóða. Komst sá kvittur á kreik upp úr miðri liðinni öld að á góðviðrisdögum mætti sjá fleira aðkomufólk í Hellisgerði en heimamenn.

Stækkun og framkvæmdir

Upphaflega var Hellisgerði 400 fermetrar að stærð en var stækkað í 4.000 fermetra 1926-27. Þegar skipulagsuppdráttur bæjarins var samþykktur árið 1933 var gert ráð fyrir enn frekari stækkun garðsins, enda var farið að tala almennt um Hellisgerði sem mikinn dýrgrip fyrir bæinn. Gekk þetta eftir 1943 þegar Hellisgerði var stækkað um 3.000 fermetra.
Landsvæðið sem bættist við markaðist af Hellisgötu, Reykjavíkurvegi og Skúlaskeiði. Árið 1957 efndi garðráð til hugmyndasamkeppni um skipulag Hellisgerðis. Árið eftir var teiknistofa garðyrkjumannsins Jóns H. Björnssonar fengin til að vinna uppdrátt að endurskipulagningu garðsins þar sem mið var tekið af innsendum tillögum.

Skipulagið gerði ráð fyrir talsverðri stækkun Hellisgerðis. Bæjarstjórn samþykkti 5. apríl 1960 að veita Magna viðbótarsvæði sem spannaði 6.000 fermetra. Spildan var norðanvert við þáverandi ræktunarsvæði og lá að mestu meðfram Skúlaskeiði. Girðingin var færð út og flutningur á mold hafinn enda víðast hvar grunnt á grjót. Vorið 1963, þegar Hellisgerði var 40 ára, beið gróður í Gerðinu afhroð í páskahreti sem hafði veruleg áhrif á gróðurfar víða um land. Gróðurinn náði sér aldrei almennilega á strik þetta sumar en menn létu ekki deigan síga. Hafnarfjarðarbær réð þetta sama ár til sín garðyrkjuráðunautinn Baldur Maríusson sem fylgdist með framkvæmdum í Hellisgerði. Útgerðarfélagið Venus færði félaginu 25 þúsund krónur að gjöf í tilefni afmælisins sem nota átti til ræktunar á svæðinu sem bættist við árið 1960.

Svavar Kærnested var ráðinn forstöðumaður

Hellisgerðis vorið 1966 og fékk garðráð sérstaka fjárveitingu frá Hafnarfjarðarbæ til að ráðast í verulegar endurbætur á elsta hluta garðsins. Hlaðnar voru hraunhæðir og kantar sem spönnuðu um 300 fermetra. Lagðir voru nýir göngustígar og blómum plantað í miklu magni í blómabeð. Vigfús Sigurðsson, formaður garðráðs, sýndi bæjarstjóra, bæjarstjórn og öðrum velunnurum Hellisgerðis framkvæmdirnar í ágúst 1967. Næstu ár var Hellisgerði aðeins opið á sumrin en þetta breyttist eftir að starfsemi Magna var hætt 1977. Tekin var ákvörðun um að hafa Hellisgerði opið allt árið og hafði sú ákvörðun sínar afleiðingar.
Haustið 1983 voru miklar skemmdir unnar á grjóthleðslum frá árunum 1966-67. Voru þær rifnar niður og grjót lá út um allt. Ráðist var í að lagfæra skemmdirnar vorið eftir en margt annað þarfnaðist lagfæringa.

Endurskipulagning

Pétur Jónsson landslagsarkitekt og Kristján Ingi Gunnarsson garðyrkjustjóri unnu skýrslu um ástand Hellisgerðis árið 1986. Lögðu þeir til miklar endurbætur ef garðurinn ætti að standa undir nafni. Árið eftir hófst vinna við margvíslegar breytingar sem miðuðu að því að færa garðinn nær náttúrulegu umhverfi sínu. Girðingar voru endurnýjaðar og aðkomuleiðin við Reykjavíkurveg lagfærð. Steinsteyputröppur voru fjarlægðar og þrep úr hraunhellum útbúin í stað þeirra. Tjörnin var endurmótuð úr hraungrjóti og foss útbúinn í klettinum vestan hennar. Við þetta myndaðist smálækur sem var brúaður með trébrú. Við framkvæmdirnar brotnaði styttan af Yngsta fiskimanninum. Hún safnaði ryki í geymslu þar til ráðist var í að steypa nýja styttu úr bronsi. Henni var komið fyrir í tjörninni á 100 ára kaupstaðarafmæli Hafnarfjarðar.

Árið 1999 var reitur girtur í norðanverðum garðinum svo að hægt væri að sýna þar Bonsai-tré sem Páll Kristjánsson hafði ræktað á 25 ára tímabili. Bonsai-tré eru ræktuð í pottum samkvæmt aðferð sem Japanar eru þekktastir fyrir að þróa. Ræturnar eru klipptar og þrengt að þeim þannig að úr verða dvergvaxin tré.
Bonsai-safnið taldi 150 tré sem voru geymd innanhúss á veturna en tekin út á sumrin. Voru 70 tré sýnd í einu og þeim skipt út eftir því sem leið á sumarið. Starfsemi Bonsai-garðsins var hætt haustið 2010 og nú er fátt sem minnir á að dvergtré hafi eitt sinn verið sýnd í Hellisgerði.
Um aldamótin 2000 hófst endurgróðursetning vegna þess að nokkur elstu trén voru úr sér vaxin. Aðalinngangurinn við Reykjavíkurveg var lagfærður ásamt hinum þremur inngöngunum í Hellisgerði.
Sumarið 2001 lauk umbótunum að mestu þegar gengið var frá vönduðum steinhleðslum og skilti með yfirlitskorti af Hellisgerði. Þegar 100 ára afmæli Hafnarfjarðarkaupstaðar nálgaðist var tjörnin endursteypt og lögun hennar felld að landslaginu samkvæmt hönnun Péturs Jónssonar.

Merkileg tré

Fjölbreyttur trjágróður af innlendum og erlendum uppruna er í Hellisgerði. Fyrstu birki- og reynitrén voru gróðursett á flötinni fyrir framan Fjarðarhelli. Þeim hefur fækkað vegna grisjunar en birkitrén úr Þórsmörk mynda þéttan reit í klettunum norðan Fjarðarhellis. Upphaflega voru þetta beinvaxnir nýgræðingar en nú eru þetta kræklótt birkitré með íslenskum sérkennum. Fimm árum eftir gróðursetningu hófst grisjun vegna þess hversu þétt trén voru.
Megnið af trjánum sem Ingvar gróðursetti á fyrstu árunum lifa en sum eru orðin frekar lúin og úr sér gengin.

Fjórar gráaspir frá upphafsárunum dafna ágætlega í garðinum. Stærsta tréð stendur skammt frá tjörninni. Það losnaði í stormi 1972 en var rétt af og stagað niður. Gráösp er blendingur blæaspar og silfuraspar og vex víða í Evrópu, allt austur til suðurhluta Rússlands. Sennilega barst tréð frá Danmörku fyrir tilstuðlan Einars Helgasonar. Þrjú gömul beykitré eru í Hellisgerði og er tréð sem stendur vestan Fjarðarhellis með þeim fallegustu á landinu. Digur stofn og bognar greinar sýna hvernig vindurinn hefur mótað vöxtinn á fyrstu árunum á meðan lítið skjól var í Gerðinu.
Annað beykitré er í Stórugjótu og minnsta tréð í klettaskoru ofan við Fjarðarhelli. Jarðvegurinn er grunnur og tréð stendur áveðurs sem hefur komið niður á vextinum. Stór dögglingsviður sem kominn er til ára sinna er dálítið tætingslegur, víða eru alaskaaspir og lindifurur setja svip á umhverfið. Tvær hrossakastaníur, sem gróðursettar voru á upphafsárunum, standa sig ágætlega. Önnur er við Hellisgötu en hin norðan við tjörnina við hliðina á stóru gullregni og slútir yfir gangstíginn að tjörninni. Skammt frá er blóðheggur og annar minni nærri Skúlaskeiði. Stórvaxin sitkagrenitré mynda skjól í garðinum, klifurhortensía liggur þétt við klettavegg, blæaspir eru á tveimur stöðum og víða eru reynitré ásamt stórum silfurreynitrjám á áberandi stað í vesturhluta garðsins. Síberíulerki er skammt frá ræðupúltinu og rétt hjá styttu Bjarna Sívertsens er stór bergfura, en þær eru víðar í garðinum. Vörtubirki er skammt frá Fjarðarhelli, sitkaölur leynist í skjólsælli laut og nærri innganginum við Reykjavíkurveg eru himalayaeinir, gullsópur og myrtuvíðir. Árið 1988 gaf Starfsmannafélag Hafnarfjarðar tvo hlyni og Skógræktarfélag Hafnarfjarðar gaf nokkrar stafafurur á sama tíma. Hér og þar má finna ylli, sýrenur og skriðmispil ásamt rósum, maríustakk og burknum og um allan garðinn eru fjölærar jurtir af margvíslegum toga.

Hellisgerði er fallegur en viðkvæmur unaðsreitur í miðri byggð sem ber þess merki að umgengnin er ekki alveg í samræmi við það sem frumkvöðlarnir lögðu upp með. Helsta vandamál Hellisgerðis felst í því að þar starfar ekki garðvörður eða starfsfólk að staðaldri sem ber ábyrgð á umhirðu garðsins, sem þarfnast stöðugrar umönnunar.
Sumardaginn fyrsta 2010 var Hollvinafélag Hellisgerðis stofnað og er tilgangurinn að standa vörð um þessa perlu og vekja athygli á mikilvægi þess starfs sem þar hefur verið unnið. Á sama tíma tók Álfagarðurinn til starfa sem hefur aðsetur í Oddrúnarbæ.

Hellisgerði var helsti almenningsgarður landsins á umbrotatímum í sögu þjóðarinnar og styrkti fólk í trúnni á að hægt væri að breyta ásýnd landsins með ræktun trjátegunda af margskonar ætt og uppruna. Þeir sem unnu að ræktuninni í upphafi og mótuðu garðinn gerðu það í fullkomnu samræmi við náttúrulega lögun landsins. Þarna varð fyrsti landslagsgarður landsins að veruleika og sem slíkur er hann einstakur.
Umhverfi Hellisgerðis er mótað af klettum, lautum, mishæðóttu landslagi og fjölbreyttum gróðri sem skapar einstaka heildarmynd.
Það er stórmerkilegt að átján karlmenn sem stofnuðu félag í þeim tilgangi að hlusta á alþýðufræðsluerindi og stunda rökræður hafi ræktað fyrsta landslagsgarðinn hér á landi. Þeim gekk það eitt til að fegra bæinn sinn og vernda náttúrulegt umhverfi hans. Þeir trúðu á hugsjónir sínar og lögðu sig fram um að fóstra viðkvæman gróðurinn sem er fyrir löngu vaxinn upp fyrir hæstu kletta. Hellisgerði ber vitni um mikinn metnað fárra manna sem lögðu á sig ómælda vinnu í þágu komandi kynslóða.” -Jónatan Garðarsson.

-Hellisgerði 100 ára – Blóma- og skemmtigarður 1923-2023
Í ótilgreindu riti er m.a. fjallað um Hellisgerði 100 ára: “Sjálfstæðisbarátta Íslendinga á fyrri hluta 20. aldar leiddi af sér aukna vitund um menningu og umhverfi.

Torg og almenningsgarðar eins og tíðkuðust erlendis þóttu til prýði í bæjum. Fólk vildi láta gott af sér leiða og samtakamáttur félaga eins og kvenfélaga, ungmennafélaga og málfundafélaga sýndi sig í verki, meðal annars við gróðursetningu og garðrækt. Hugsjónir aldamótakynslóðarinnar um nýtt og betra Ísland voru endurspeglaðar í þessu starfi. Hellisgerði er skýrt dæmi um þetta er garðurinn er einn af fjórum fyrstur almenningsgörðum hér á landi sem komið var á fót með þessa hugsjón að leiðarljósi.
Hinir garðarnir voru Austurvöllur á Ísafirði, Alþingisgarðurinn í Reykjavík og Skrúður í Dýrafirði.
Við gerð Hellisgerðis var gróður lagður í landið og þess gætt að einkennum hraunlandslagsins væri ekki raskað. Þannig er gerður landslagsgarður en ekki klassískur skrúðgarður.
Inngangar inní garðinn eru fjórir og frá þeim liggja bugðóttir malarstígar sem fylgja formi landsins. Hraunhellur við innganga, í tröppum meðfram stígum og á torgi við tjörn sem liggur í laut. Tjarnarsvæðið er hjarta garðins og mikilvægasta hluti þess og hefur sá hluti hans gengið í gegnum sem mestar breytingar. Þessar breytingar endurspegla tíðaranda í samfélaginu og strauma og stefnur í garðhönnun.

Upphaflega var tjörnin D-laga með steyptum botni umkring hlöðnu steinbeði. Á gömlum myndum má sjá fjölærar plöntur og jurtir ásamt sumarblóðum.
Útí tjörninni var styttan Yngsti fiskimaðurinn eftir Ásmund Sveinsson. Leiða má líkum að því að Ásmundur hafi haft áhrif á útlit og hönnun tjarnarinnar. Hann var menntaður í Evrópu snemma á 20. öld og varð fyrir áhrifum módernisma. Í þeim anda fólst m.a. nútímalegri efnisnotkun, notkun á steinsteypu og í hreinum formum sem mátt sjá í hönnun tjarnarinnar.

Í tímans rás hafa verið gerðar nokkrar endurbætur og breytingar á garðinum til að viðhalda honum og til þess að mæta þörfum hvers tíma. Pétur Jónsson landslagsarkitekt hefur verið ráðgjafi í þeim efnum en í nánu samstarfi við garðyrkjustjóra bæjarins. Í þessu samhengi má helst nefna betra aðgengi að tjarnarsvæði með stígum, tröppum og hraunstöllum og tilheyrandi gróðursetningu.
Síðar var tjörnin lagfærð og form hennar mýkt. Gerður var foss við klett og sprungu í hrauninu ofan við tjörnina með því að mynda nokkra stalla úr hraunefni auk þess sem brú var gerð yfir þann læk.

Aðkoman frá Reykjavíkurvegi var löguð og dvalarsvæði útbúið í kringum Oddubæ. Þar var gert leiksvæði og lítið svið. Við allar þessar framkvæmdir var haldið í núverandi hraunmyndanir og náttúra svæðisins látin halda sér.
Höggmynd Ásmundar Sveinssonar Yngsti fiskimaðurinn var afhjúpuð í Hellisgerði á Jónsmessu árið 1942 og var gjöf hjónanna Helgu Jónasdóttur og Bjarna Snæbjörnssonar læknis. Verkið sýnir barn sem situr á stórum þorski en úr gini fisksins þeysist upp vatn. Upphaflega var verkið úr steinsteypu en var síðar steypt úr bronsi og aftur komið fyrir í tjörninni árið 2008.

Áhrif erlendis frá

Í New York árið 1880 var Central Park svar við geysihröðum vexti borgarinnar og hannaður að Frederick Olmsted.

Tilgangurinn var að gera grænt svæði fyrir fólkið í borginni sem hafði ekki aðgang að görðum og grænum svæðum. Olmsted er talinn á meðal brautryðjenda svokallaðra landlagsgarða þar sem náttúran og landið hafa áhrif á hönnun. Stígar hlykkjast og hæðarmunur hefur áhrif á legu og form garða. Hönnun garða almennt hafa þróast í tímanna rás og tók nokkrum breytingum við upphaf nítjándu aldar með hugmyndum Írans William Robinson sem vildi sjá meira af villtum gróðri í görðum og lagði áherslu á að menn notuðu meira af svæðisbundnum tegundum. Hann var upphafsmaður enska fjölæringsbeðsins og hins svokallaða náttúrugarðs eða villta garðs. Á svipuðum tíma ruddi nýklassískur garðstíll kenndur við Reginald Blomfield sér til rúms.
Í slíkum görðum sóttu menn hugmyndir í endurreisnargarða en milduðu hörð form með gróskumiklum gróðri. Þessi tveir stílar runnu saman í hinn svokallaða Arts and Crafts stíl uppúr aldamótunum 1900 og einkenndist hann af fjölæringabeðum sem gerðar voru tilraunir með.

Á Hellisgerði sér fyrirmynd?

Greina má ofangreindar hugmyndir í Hellisgerði þó garðurinn eigi sér líklega ekki neina sérstaka fyrirmynd hvað stíl og hönnun varðar. Hann var skapaður af hugsjón og áhuga á garðrækt. Garðurinn átti að skapa áhuga almennings á garðrækt með það að leiðarljósi að skapa vettvang til útiveru. Mætti því kalla Hellisgerði eins konar garðyrkjumannagarð sem hefur að geyma ýmiskonar tilraunaræktun. En eins og hlutverk þessara garða er ætlað í borgum og bæjum almennt er Hellisgerði vinsæll viðkomustaður fólks og skipar stóran sess í hugum okkar Hafnfirðinga. Hann er ekki einungis notaður sem lystigarður á sunnudögum eða efniviður til ljósmyndunnar heldur á að hann að vera vin í erli hversdagsleikans þar sem fólk getur sest niður og notið náttúrunnar.
Uppdráttur með vatnslit gerður af Hrólfi Sigurðssyni listmálara sem vann á teiknistofu fyrsta landslagsarkitektsins Jóni H Björnssyni. Hann vann m.a. sem garðteiknari.

Tveggja alda spegill Hellisgerðis
Skipuleg gróðursetning hófst í Hellisgerði vorið 1923 en sagan er mun lengri. Anna Cathinca Jürgensen Zimsen kaupmannsfrú í Akurgerði ræktaði grænmeti til heimilisnota í Hellisgerði eftir miðja 19. öld og hlúði að gróðri sem þar var fyrir.
Bjarni Sívertsen flutti árið 1813 um 500 tré frá Skotlandi til Hafnarfjarðar og útbjó tráreit nærri Fjarðarhelli. Christian Due Zimsen eiginmaður Önnu Cathincu lét friða svæðið umhverfis Fjarðarhelli, hlaða varnargarð úr hraungrjóti sem fékk nafnið Hellisgerði og slétta bala á hraunhól sem var nefndur Borðið. Þangað fór Zimsenfjölskyldan með nesti á góðviðrisdögum og naut þess að vera úti í náttúrunni.

Theódór Mathiesen kaupmaður tók við matjurtargarðinum í Hellisgerði þar til hann flutti til Reykjavíkur en þá fékk Gísli Gunnarsson leyfi til að byggja hús á mörkum Djúpugjótu. Gísli stækkaði kálgarðinn og túnið með því að breiða tað og slóg á berar hraunklappirnar.
Árið 1907 fékk hann Hellisgerði til fullra afnota og réð tvo hleðslumenn til að endurreisa grjótgarðana. Gísli flutti mold í kálgarðinn og gróðursetti reynitré sem Jón Bergsteinsson frá Óttarstöðum færði honum. Veturinn 1918 kól flest tré í Hafnarfirði en Gísla tókst að halda lífinu í trjánum í Hellisgerði. Ögmundur Sigurðsson skólastjóri Flensborgarskóla og Gísli hvöttu bæjaryfirvöld til að taka frá landsvæði fyrir almenningsgarð í bæjarlandinu.
Gísli taldi einsýnt að útbúa bæjargarð í Hellisgerði en Ögmundur vildi að hafa garðinn á Gerðistúni við Lækinn þar sem Barnaskóli Hafnarfjarðar reis 1927. Gísli seldi húsið sitt 1920 en hélt Hellisgerði til 1922 þegar bæjarstjórn óskaði eftir því að hann léti landið af hendi svo að hægt væri að ráðast í gerð almenningsgarðs.

Málfundarfélagið Magni

Valdimar Long bóksali og Þorleifur Jónsson forstjóri stofnuðu Málfundafélagið Magna 2. desember 1920 ásamt 16 öðrum Hafnfirðingum. Meðal þeirra var Guðmundur Einarsson trésmiður sem lagði til 15. mars 1922 að félagið hefði forystu um gerð skemmtigarðs í bænum. Skipuð var þriggja manna nefnd sem lagði til að félagið óskaði eftir Hellisgerði undir slíkan garð. Bæjaryfirvöld féllust á hugmyndina haustið 1922 gegn því að Magni léti girða landið og byrjaði gróðursetningu innan tveggja ára. Félagið tók lán til framkvæmda og vorið eftir var lokið við að girða landið og steypa ræðustól við Fjarðarhelli.
Jónsmessuhátíð var haldin í Hellisgerði 24. júní 1923 og afhenti Magnús Jónsson bæjarstjóri Hellisgerði með formlegum hætti.
Næstu ár gekkst félagið fyrir árlegri Jónsmesshátíð og aflaði þannig fjármuna til að standa undir rekstri Hellisgerðis. Félagið aflaði líka tekna með því að selja fjölær blóm og tré til bæjarbúa.

Skipulagsdagsskrá og garðráð

Magni samþykkti skipulagsdagsskrá Hellisgerðis haustið 1923 og þar var tilgangurinn skilgreindur.
Þegar fyrsti skipulagsuppdráttur Hafnarfjarðar var samþykktur 1933 var framtíðarlandsvæði Hellisgerðis markað. Fljótlega spurðist út um allt land hversu merkilegt starf fór fram í Hellisgerði og töldu margir garðinn vera mesta dýrgrip Hafnarfjarðar. Segja má að þetta hafi verið fyrsti landslagsgarðurinn sem felldur var að náttúrulegu umhverfi og mótaður samkvæmt því.
Fimm manna garðráð sá um skipulag og framkvæmdir og var Kristinn J. Magnússon málarameistari formaður Magna lengst af formaður garðráðs. Þegar starfsemi Magna dróst saman var farið að huga að breyttu fyrirkomulagi og var Hellisgerði afhent Hafnarfjarðarbæ til eignar á 80 ára afmæli bæjarins árið 1988.

Ræktunarstarfið

Haustið 1923 útvegaði Sigurður Sigurðsson búnaðarmálastjóri Magna 1000 birkiplöntun frá Hallomsstað sem var plantað um veturinn.
Þegar hefja átti gróðursetningu vorið 1924 var ekki hægt að gróðursetja nema 200 plöntur, hitt var ónýtt vegna vetrarkulda. Kofoed Hansen skógræktarstjóri útvegaði 500 birkiplöntur austan úr Þórsmörk ásamt 100 reynitrjám og 10 barrtrjám frá Hallormsstað. Þórsmerkurbirkið var smávaxið en tók við sér þegar það komst í þokkalegan jarðveg.
Ingvar Gunnarsson kennari gróðursetti fyrsta tréð 18. maí 1924 en hann var garðvörður Hellisgerðis um áratuga skeið.Ingvar var ekki lærður garðyrkjumaður en viðaði að sér fróðleik sem gagnaðist við ræktunina. Hann útvegaði mold og dreifði henni um garðinn til að bæta jarðvegsþykktina og bar vatn í fötum úr nærliggjandi húsi til að vökva gróðurinn því fyrsta sumarið var þurrt og sólríkt.

Fyrstu árin var Ingvar stundum spurður að því hvort hann hefði nokkuð týnst í skóginum en með tímanum jókst virðing fólks fyrir þrautseigju hans og útsjónarsemi. Hann var sæmdur riddarakrossi hinnar íslensku fálkaorðu 1. janúar 1946 fyrir starf sitt í Hellisgerði og sinnti hann ræktunarstarfinu til dauðdags 1962.
Sigvaldi Jóhannsson garðyrkjumaður kom til starfa í Hellisgerði 1944 og tók við af Ingvari. Svavar Kærnested garðyrkjumaður var forstöðumaður Hellisgerðis til 1971 en eftir það sinntu m.a. Ásdís Konráðsdóttir og Kristján Gunnarsson garðyrkjustjóri Hellisgerði en undanfarin ár hefur Björn Bögeskov Hilmarsson garðyrkjustjóri borið ábyrgð á garðinum.

Velunnarar Hellisgerðis

Árið 1939 voru útiskemmtanir orðnar það algengar í bænum að finna þurfti önnur ráð til að afla fjár. Félagsmönnum var fjölgað og prentuð voru styrktarkort sem seldust ágætlega, en mest munaði um stuðning fyrirtækja, bæjaryfirvalda og einstaklinga.
Hjónin Bjarni Snæbjörnsson læknir og Helga Jónasdóttir gáfu styttuna „Yngsti veiðimaðurinn“ eftir Ásmund Sveinsson árið 1942 sem komið var fyrir í gosbrunni í Djúpugjótu.
Styttan laskaðist þegar gerðar voru breytingar á garðinum á áttunda áratugnum en hún var lagfærð og sett á sinn upprunalega stað á 100 ára afmæli bæjarins 1. júní 2008.
Útgerðarfélögin Hrafna-Flóki og Vífill gáfu 25 þúsund krónur í tilefni 25 ára afmælis Magna árið 1945 og var samið við Ríkharð Jónsson myndhöggvara um gerð brjóstmyndar af Bjarna riddara Sívertsen. Þórdís Bjarnadóttir afkomandi Bjarna Sívertsen afhjúpaði minnisvarðann 10. september 1950. Auk þess var lágmynd af Guðmundi Einarssyni frumkvöðli um vernd og ræktun Hellisgerðis afhjúpuð 1963.

Breyttir tímar

Fyrstu áratugina fékk enginn að fara inn í Hellisgerði nema greiða aðgang og var garðurinn aðeins opinn á sumrin. Aðalinngangurinn var fyrir miðri Hellisgötu og var gengið um járnhlið.
Mörg þúsund gestir komu á sumrin til Hafnarfjarðar til þess að skoða Hellisgerði og gengu allir framhjá söfnunarbauki úr bronsi sem leit út eins og höfuð. Öðru eyra höfuðsins var snúið og skaust þá tunga úr bronsi út úr munninum. Börnum þótti afar spennandi að setja smápeninga á tunguna og sjá styttuna sporðrenna myntinni. Söfnunarbaukurinn sem margir muna eftir Á áttunda áratug 20. aldar voru girðingar einfaldaðar, gosbrunninum breytt í tjörn og með hjálp dælukerfis og var útbúinn foss með rennandi vatni.
Árið 1999 var gerður Bonsaigarður þar sem nokkrum dvergtrjám í pottum var stillt upp á sumrin en þau eru ekki lengur til sýnis í Hellisgerði.
Sumarið 2001 var hlaðið gerði úr hraungrjóti við Reykjavíkurveg og nýlega var komið fyrir skiltum þar sem lesa má minningar fólks um garðinn.

Áhrif á garðamenningu landsmanna

Ásgeir Ásgeirsson forseti kom í sína fyrstu opinberu heimsókn til Hafnarfjarðar árið 1953 og tók á móti bæjarbúum í Hellsigerði. Svo merkilegur þótti skrúðgarðurinn að ljósmyndir af honum birtust reglulega í erlendum og innlendum blöðum og tímaritum og meira að segja á plötuhulstri. Slíkt orð fór af fegurð Hellisgerðis að ferðamenn komu um langan veg til að skoða garðinn og lofuðu margir þessa paradís.

Hellisgerði var helsti almenningsgarður landsins á umbrotatímum í sögu þjóðarinnar og styrkti marga í trúnni á að hægt væri að breyta ásýnd landsins með ræktun fjölbreyttra trjátegunda. Gróðurinn, skjólið og landslagið orka sterkt á marga og því er haldið fram að huldar verur búi þar í klettum.
Magnamenn trúðu á hugsjónir sínar og lögðu sig fram um að fóstra viðkvæman gróður sem er fyrir löngu vaxinn langt upp fyrir ræðustólinn við hliðina á Fjarðarhelli. Hellisgerði ber vitni um mikinn metnað fárra manna sem lögðu á sig ómælda vinnu í þágu komandi kynslóða.

Að rækta garðinn sinn

Í gegnum tíðina hefur maðurinn bætt ræktunarskilyrði á ýmsa vegu. Hér á norðurhveli er það helst skortur á sumarhita og umhleypingar sem standa ræktun fyrir þrifum.
Vindur og það sem honum fylgir eins og salt og þurrkur setur ræktun oft miklar skorður. Snjór er besta vetrarskýlið.
Lágur sumarhiti er oftast talinn takmarka mest ræktun framandi plöntuegunda hérlendis. Hægt er að hækka hitastigið um nokkrar gráður með því að skapa skjól.
Áður fyrr voru grjótgarðar mikið notaðir hérlendis til að bæta ræktunarskilyrði og til að halda búfé frá. Síðan komu skjólbelti úr trjám og runnum til sögunnar. Skjólveggir úr timbri hafa verið mikið áberandi í húsagörðum síðustu ár.

Mishæðir í landslagi hafa alla tíð verið nýttar til að bæta ræktunarskilyrði eins og gert var í Hellisgerði þar sem ræktun hófst í skjóli hraunsins. Á bersvæði getur það ráðið úrslitum um það hvort plöntur lifi að planta skjólmegin í þúfur. Aflíðandi hlíðar í vari fyrir verstu vindátt eru gjarnan bestu staðirnir til ræktunar. Lægðir og brekkurætur geta verið varasamir staðir til ræktunar sökum hættu á frosti á vaxtartíma. Hvers vegna ná suðlægar tegundir trjágróðurs þroska í Hellisgerði? Trúlega vegna þess að Gerðið er sérstaklega skjólsælt. Það gerir hraunið. Einnig drekkur dökkt bergið í sig varma frá sólinni. Með Með því að bæta skilyrðin má rækta hérlendis gróður sem er af mun suðlægari breiddargráðum en Ísland. Forsenda t.d. ræktunar ávaxtatrjáa er að skapa skjól.”

Heimildir:
-Skógræktarritið 2013, Jónatan Garðarsson, Hellisgerði – Níutíu ára skrúðgarður, bls. 12-27.
-Hellisgerði 100 ára, Blóma- og skemmtigarður 1923-2023.
-Lækurinn, blað Rótarýklúbbs Hafnarfjarðar 2004, Hellisgerði; Jónatan Garðason, bls. 10-12.
-Vikublaðið Brúin, Þorleifur Jónsson, 1929.

Jónatan Garðarsson skrifaði eftirfarandi um Hellisgerði á vef Hraunavina árið 2002:

“Hellisgerði er skrúð- og skemmtigarður Hafnarfjarðar vestan Reykjavíkurvegar, norðan Hellisgötu og sunnan Skúlaskeiðs. Hellisgerði er nefnt eftir Fjarðarhelli sem er fyrir miðju garðsins. Þegar bændur úr Ölfusi og Selvogi komu í kaupstað til Hafnarfjarðar fyrr á öldum áttu þeir það til að slá upp tjöldum sínum við hellinn eða gista í honum, þó vistin þar væri þröng.

Á þessum stað voru gerðar einhverjar fyrstu tilraunir til trjáræktunar í Hafnarfirði eftir því sem næst verður komist. Kaupmaðurinn Bjarni Sivertsen var líkast til sá fyrsti, en hann flutti 500 trjáplöntur frá Skotlandi árið 1813 og gróðursetti þær víðsvegar í Hafnarfirði. Nokkar trjáplöntur setti hann niður í bakgarði Akurgerðis en líka þó nokkrar umhverfis Fjarðarhelli og við þau hús sem stóðu strjált við botn fjarðarins.

Síðan liðu nokkrir áratugir þar til Anna Cathinca Jürgensen Zimsen, móðir Knud Zimsen borgarstjóra í Reykjavík, fór að rækta blóm og grænmeti í vermireitum í lautunum bakvið Akurgerðishúsin og gerðinu við Fjarðarhelli. Zimsen fjölskyldan bjó í Knudtzonshúsi, en á þessum tíma gekk húsið sem Bjarni riddari Sivertsen lét reisa 1803-5 undir því nafni. Það er jafnan nefnt Sívertsenhús í dag og tilheyrir húsasafni Byggðasafns Hafnarfjaðrar. Anna Cathinca fylgdist af áhuga og innileik með gróðrinum í bakgarði sínum og í kringum Fjarðarhelli vaxa og dafna. Hún fór daglega upp að hellinum á sumrin til að grennslast fyrir um vöxtinn á gróðrinum. Knud Due Christian Zimsen verslunarstjóri Knudtzonsverslunar, sem var eiginmaður Önnu Chatincu, lét girða og friða allstórt svæðið í kringum Fjarðarhelli seint á 19. öld að hennar ósk. Reiturinn fékk nafnið Hellisgerði og umhverfis hann var hlaðinn varnargarður úr hraungrjóti en slík gerði sáust við flest kotbýlin í Hafnarfirði og umhverfis matjurtargarða íbúanna í hraungjótum um langan aldur.

Í ævisögu Knud Zimsen „Við fjörð og vík” sem Helgafell gaf út 1948, segir á bls. 25: „Nokkrum sinnum á hverju sumri var kaffi drukkið á sunnudögum í Hellsigerði eða suður á Hvaleyri, en þar hafði faðir minn túnblett. Vestast í Hellisgerði var grashóll, er faðir minn hafði látið gera. Á hann var dúkur breiddur og kaffið drukkið þar. Hóll þessi var því ætíð kallaður Borðið. Hlóð voru einnig sett upp í Gerðinu, og fluttum við því stundum hitunaráhöld með okkur þangað. Við það fékk viðdvöl okkar þar efra nokkurn svip af útilegu, og það þótti okkur krökkunum ekki einskis virði. Þótt ekki væri langt í Hellisgerði heiman að frá okkur, þótti tilbreyting í að fara þangað upp eftir, en meira fannst okkur samt til um að komast suður á Hvaleyri.”

Samkvæmt þessari frásögn má ráða að það hafi verið faktorshjónin, foreldrar Knuds Zimsen, sem lögðu grunninn að Hellisgerði. Frekari vísir að trjágarði í Hellisgerði varð til þegar Gísli Gunnarsson byggði sér hús við Reykjavíkurveginn og tók Hellisgerði á leigu. Lét hann endurhlaða grjótgarðana og ræktaði þar tún sem hann nýtti til ársins 1922. Hann gróðursetti þrjú reyniviðartré við hús sitt árið 1911 en flutti þau með sér þegar hann seldi húsið árið 1920. Voru trén þá orðin svo stór að þau rákust upp í símavírana þegar þau voru flutt á hestvagni á nýja staðinn.

Valdimar Long bóksali og Þorleifur Jónsson forstjóri, sem var afi Björgvins Halldórssonar, stóðu fyrir stofnun Málfundafélagsins Magna 2. desember 1920 og voru stofnfélagarnir 18 talsins. Á fundi sem haldinn var 15. mars 1922 hélt Guðmundur Einarsson framkvæmdastjóri trésmiðjunnar Dvergs framsöguerindi sem nefndist: Getur Magni haft áhrif á útlit Hafnarfjarðar? Guðmundur lagði til að Magnamenn beittu sér fyrir því að koma upp blóma- og skemmtigarði sem hefði líka það markmið að vernda sérkenni Hafnarfjarðarhrauns.

Bærinn stækkaði hratt á þessum árum, hraunborgir voru brotnar niður, gjótur fylltar til að útbúa beina vagnvegi og hraunið sléttað með tilheyrandi umbyltingu. Guðmundur vildi gæta þess að sérkenni hraunlandslagsins sem einkenndi umhverfi Hafnarfjarðar fengju að halda sér að einhverju leyti óskert.

Hellisgerði var ákjósanlegur staður og haustið 1922 veitti bæjarstjórn félaginu yfirráð gerðisins gegn því skilyrði að skemmtigarðurinn yrði opinn almenningi að sumarlagi. Félagsmenn Magna hófust strax handa og girtu Hellisgerði vorið 1923 og útbjuggu steinsteypt ræðupúlt við hlið Fjarðarhellis. Þetta var kostnaðarsamt fyrir fámennt félag og til að afla fjár til að kaupa plöntur var efnt til Jónsmessuhátíðar í Hellisgerði 24. júní 1923, þar sem Magnús Jónsson bæjarstjóri afhenti félaginu Hellisgerði með formlegum hætti. Skemmtunin tókst vel og varð að föstum lið og aðal fjáröflunarleið Magna um árabil, en ekki þótti ráðlegt að halda hátíðina í Hellsigerði næstu árin til að eiga ekki á hættu að viðkvæmur nýgræðingur skemmdist af átroðningi. Voru skemmtanirnar haldnar á Óseyri, Víðstöðum og í Engidal til ársins 1936 en eftir það voru þær fastur viðburður í Hellisgerði til ársins 1960.

Síðari hluta 20. aldar var tekinn upp sá siður að hefja þjóðhátíðardaginn 17. júní á samkomu og helgistund í Hellisgerði. Að þeirri stund lokinni hefur skrúðganga lagt af stað um bæinn með Lúðrasveit Hafnarfjarðar í broddi fylkingar og endað för sína á hátíðarsvæðinu á Víðistöðum. Jónsmessuskemmtanir hafa einnig verið endurvaktar að nokkru leyti í Hellisgerði en með annarskonar brag en tíðkaðist hjá Magnafélögum.

Á haustdögum 1923 var skipulagsskrá samin fyrir skemmtigarðinn og var tilgangurinn þríþættur:

a) Að vera skemmtistaður, þar sem bæjarbúar eiga kost á að njóta ánægju og hvíldar í tómstundum sínum.
b) Að vekja áhuga bæjarbúa á blóma- og trjárækt.
c) Að geyma óraskaðar minjar um hið sérkennilega bæjarstæði Hafnarfjarðar, þegar mannvirki framtíðarinnar hafa máð þær út annars staðar í bænum.
Fimm manna garðráð stjórnaði starfseminni og hélst sú skipan mála til 1977 þegar starfsemi Magna lagðist í dróma. Eftir það hefur umsjón Hellisgerðist verið á ábyrgð garðyrkjustjóra Hafnarfjarðar og þannig er máluð háttað í dag.

Vorið 1924 hófst skipulögð trjárækt í Hellisgerði undir stjórn Ingvars Gunnarssonar kennara, sem var fastráðinn starfsmaður og forstöðumaður Hellisgerðis til dauðadags 1962. Erfiðleikar við ræktunina fólust fyrst og fremst í því að það var grunnt á grjót í gerðinu. Bera varð mikið magn af mold í hraunbollana til að gróðursetning væri framkvæmanleg. Fyrstu árin var ekkert vatn að fá í Hellisgerði og sótti Ingvar vatn í nálæg hús og bar það í fötum svo að hægt væri að vökva plönturnar. Smám saman fjölgaði blómjurtum og trjáplöntum í Hellisgerði en einnig mátti þar finna hefðbundnar tegundir svo sem lyng, ljónslappa, blágresi og sitthvað fleira fyrstu árin eftir að ræktun hófst þar.

Veturinn 1926-27 fékk Magni aukið landsvæði til umráða og varð garðurinn innan við hálfur hektari að stærð. Sumarið 1927 var garðurinn opnaður almenningi á sunnudögum og hélst sú skipan fyrstu áratugina en síðan var garðurinn opinn alla daga yfir sumarmánuðina. Vakti garðurinn athygli og eftirtekt og var fjölsóttur af fólki allsstaðar að af landinu. Þegar skipulagsuppdráttur bæjarins var samþykktur árið 1933 var gert ráð fyrir frekari stækkun garðsins, enda var farið að tala almennt um Hellisgerði sem mikinn dýrgrip fyrir bæinn. Garðurinn var stækkaður um umtalsvert vorið 1960 þegar svæðin umhverfis Oddrúnarbæ og meðfram Skúlaskeiði bættust við.

Veturinn 1942 var ákveðið að útbúa tjörn með gosbrunni í einni af gjótum garðsins. Útgerðarfélög í bænum greiddu stærsta hluta kostnaðarins við framkvæmdina en einnig lögðu einstaklingar til fjármuni til að auðvelda framkvæmdina. Hjónin Bjarni Snæbjörnsson læknir og Helga Jónasdóttir gáfu styttuna ,,Yngsti veiðimaðurinn” eftir Ásmund Sveinsson. Hún er af dreng sem heldur á fiski sem vatn gýs upp úr. Gosbrunnurinn var afhjúpaður á Jónsmessuhátíðinni 1942.

Styttan skemmdist þegar tjörninni var breytt um 1980 og eftir það var henni komið fyrir í geymslu. Gosbrunnurinn var endursteyptur úr bronsi og komið fyrir á nýjan leik í tjörninni í júní 2008 í tilefni 100 ára afmælis Hafnarfjarðarkaupstaðar.

Árið 1945 gáfu útgerðarfélögin Hrafna-Flóki og Vífill 25 þúsund krónur í tilefni 25 ára afmælist Magna til að gera brjóstmynd af Bjarna riddara Sivertsen, sem hefur verið nefndur Faðir Hafnarfjarðar. Ríkharður Jónsson myndhöggvari gerði brjóstmyndina sem stendur á stalli úr hraungrjóti sem flutt var úr Selvogi, þar sem Bjarni hóf verslunarstarf sitt. Styttan var afhent með formlegum hætti 10. september 1950 við hátíðlega athöfn. Adolf Björnsson fulltrúi gefenda og Helgi Hannesson bæjarstjóri héldu ræður. Kristinn J. Magnússon málarameistari og formaður Magna tók við styttunni sem Þórdís Bjarnadóttir afkomandi Bjarna Sigurðssonar afhjúpaði. Lúðrasveit Hafnarfjarðar lék við athöfnina og var ókeypis aðgangur í Hellisgerði af þessu tilefni. Lágmynd af Guðmundi Einarssyni var komið fyrir á klettavegg við Fjarðarhelli og afhjúpuð 1963. Á myndinni stendur: „Guðmundur Einarsson, frumkvöðull um vernd og ræktun Hellisgerðis 1923”.

Kostnaðurinn við að koma þessum sælureit upp í hjarta bæjarins og viðhalda honum var þungur baggi á félagsmönnum Magna. Hinar árlegu Jónsmessuskemmtanir stóðu ekki undir rekstrinum svo félagið lét útbúa sérstök styrktarkort, gaf út jólakort, hélt hlutaveltur, seldi blóm og trjáplöntur og leitaði til fyrirtækja og einstaklinga í bænum um fjárstuðning. Bæjarsjóður kom einnig að rekstrinum með beinum og óbeinum hætti frá fyrstu tíð. Bæjarbúar lögðu jafnan sitt af mörkum til að fegra og viðhalda skrúðgarðinum Hellisgerði og svo er enn.

Ingvar Gunnarsson var forstöðumaður Hellisgerðis í 38 ár. Eftir andlát hans 1962 varð Sigvaldi Jóhannsson garðyrkjumaður forstöðumaður, en hann varð fastur starfsmaður Hellisgerðis árið 1944. Þessir tveir einstaklingar stóðu öðrum fremur að ræktun garðsins. Svavar Kærnested garðyrkjumaður tók við af Sigvalda og annaðist garðinn til 1971. Starfsemi Magna og garðráðs Hellisgerðis var ekki mikil á þessum tíma og lét garðurinn á sjá. Undir lok áttunda áratugar 20. aldar tók Hafnarfjarðarbær við Hellisgerði og var garðurinn settur undir garðyrkjustjóra bæjarins.

Árið 1945 kom upp hugmynd um að færa Sívertsenhús í Hellisgerði og skapa þar aðstöðu í anda Árbæjarsafns. Skipuð var nefnd til að vinna að flutningi hússins en margir óttuðust að skrúðgarðinum væri stefnt í hættu og ekkert varð af þessum áformum. Ástand Sívertsenhúss versnaði stöðugt og árið 1964 lagði Bjarni Snæbjörnsson læknir til að félagar í Rótarýklúbbi Hafnarfjarðar stuðluðu að varðveislu og endurgerð þessa elsta húss bæjarins. Þeir bundust samtökum við forráðamenn íþróttahreyfingarinnar og fulltrúa annarra félaga um að ráðast í þetta verk. Ákveðið var að endurbyggja húsið á sínum upprunalega stað og fallið frá þeirri hugmynd að flytja Sívertsenhús í Hellisgerði.

Vestan og austan við Hellisgerði stóðu lengi hús sem voru rifin um 1960 þegar garðurinn var stækkaður. Austarlega í garðinum stendur ennþá lítið kot þar sem hægt að kaupa kaffi og viðbit. Þetta er Oddrúnarbær, nefndur eftir Oddrúnu Oddsdóttur frá Snæfellsnesi sem bjó í húsinu frá 1950 til 1980. Húsið er með bæjarlagi og dæmigert fyrir litlu kotin sem byggðust við götutroðningana sem lágu víða um bæinn í hrauninu um aldamótin 1900. Oddrúnarbær var byggður1924 en talið er að það hafi verið síðasta húsið sem reist var með þessu bæjarlagi í Hafnarfirði.

Aðalinngangur Hellisgerðis var lengst af við miðja Hellsigötu og gengið um járnhlið á rammgerðri steingirðingu. Gestur sem komu í garðinn gengu fyrst að söfnunarbauk úr bronsi sem leit út eins og mannshöfuð. Þegar öðru eyra höfuðsins var snúið rak það út úr sér tunguna. Börnum fannst spennandi að leggja smámynt á tunguna sem höfuðið gleypti um leið og eyranu var snúið til baka. Þegar Hellisgerði var stækkað til austurs um 1980 var aðalinngangur garðsins færður að Reykjavíkurvegi þar sem blómasala Magna var lengst af starfrækt. Sumarið 2001 var hlaðið gerði úr hraungrjóti við þennan inngang og fleiri lagfæringar gerðar á Hellisgerði.

Árið 1999 var útbúinn reitur í Hellisgerði fyrir Bonsaitré sem bænum áskotnuðust um það leyti. Trjánum er komið fyrir í garðinum á vorin en þau eru geymd innan dyra yfir vetrarmánuðina. Dvergtré eru ræktuð með sérstakri aðferð sem Japanar hafa þróað í gegnum aldirnar og er þetta nyrsti bonsaigarður í heimi eftir því sem næst verður komist.

Finna má fjölbreyttan trjágróður í Hellisgerði af innlendum og erlendum uppruna. Fyrstu Bjarkirnar sem gróðursettar voru í Hellisgerði sumarið 1924 komu austan úr Þórsmörk. Þetta voru beinvaxnir nýgræðingar sem voru ekki stærri en 2-3 cm en er þau voru sett niður.

Þessi tré tóku strax vaxtarkipp og fimm árum eftir að Björkunum var plantað út þurfti að hefja grisjun vegna þess hversu þétt þær stóðu í upphafi. Víðiplöntur voru sóttar í Litla-Skógarhvamm í Undirhlíðum, Reynitrén komu úr gjótum í Almenningi og Aspir fengust norðan úr Fnjóskadal. Jafnframt gróðursetti Ingvar á fyrstu fimm árunum fjölda erlendra tegunda eins og Hrossleik, Blæösp, Gráösp, Ask, Álm, Hegg, Hlyn og Beyki. Barrtrén þroskuðust illa fyrstu árin en berjarunnar á borð við Rifs, Sólber, Þyrniber náðu góðum vexti. Hann gróðursetti líka Gullregn, Blóðrifs og nokkrar tegundir Rósarunna. Flest trén sem voru gróðursett náðu sér á strik og síðan hefur fjöldi tegunda bæst við.

Fyrstu árin mátti Ingvar Gunnarsson sætta sig við háðsyrði margra sem höfðu enga trú á þessu ræktunarstarfi. Hann gafst ekki upp og lét úrtölufólk ekki letja á neinn hátt. Hellisgerði er ein af perlum Hafnarfjarðar og garðurinn er svo sjálfsagður hluti af umhverfinu að almenningur er fyrir löngu hættur að velta því fyrir sér hversu merkilegt brautryðendastarf frumkvöðlanna var og hversu einstakur garðurinn var á heimsvísu.” – Jónatan Garðarsson

Heimildir:
-https://utilistaverk.hafnarborg.is/listaverk/
-http://www.hraunavinir.net/hellisgerdi-einstok-perla-i-hraunlandslagi/