Skálholt.
Talið er, að fógetinn á Bessastöðum, Kristján skrifari, hafi verið frumkvöðull aftökunnar, en aðrir fyrirmenn í Skálholti samþykkt hana.
Kristján skrifari ætlaði að hverfa frá Skálholti vegna ágreinings um hvað skyldi verða um þá feðga. Lét fógetinn söðla hesta sína og bjóst til brottfarar. Þeir Marteinn biskup og Daði í Snóksdal gengu þá til hans og drukku honum til af silfurkerjum, sem þeir gáfu honum síðan til þess að sefa reiði hans. Við það frestaði hann brottför sinni, og mun þá hafa samist, að þeir feðgar þrír skyldu hálshöggnir.
Skálholt fyrrum.
Menn voru þegar settir til að gera aftökustað austan við túnið í Skálholti, og var þangað fluttur gamall vindustokkur frá kirkjunni og höggvið í hann hökuskarð, svo að nota mætti sem höggstokk. Böðull hafði þegar verið fenginn frá Bessastöðum til þess að vinna á þeim feðgum.
Þegar morgnaði, voru fangarnir búnir til aftökunnar. Ari var fyrst leiddur á höggstokkinn, og fylgdi honum prestur sá, sem vakað hafði hjá honum um nóttina. Vildi Ari ekki, að bundið væri fyrir augu sér. Hann gaf böðlinum gjöf til þess, að hann ynni verk sitt hreinlega eins og alsiða er erlendis. Síðan hjó böðullinn hann og fórst allvel.
Skálholt – minnismerki um Jón Arason og syni hans.
Þessu næst var höggstokkurinn færður og sér Björn leiddur til höggs. Böðlinum fataðist fyrsta höggið. Hljóp Daði í Snóksdal þá til og skipaði böðlinum að fullkomna verk sitt. Murkaði böðull loks af honum höfuðið í fjórða höggi.
Síðastur var Jón biskup höggvinn, og fylgdi séra Hængur Höskuldsson á Stóru-Völlum á Landi honum til aftökunnar. Hafði biskup kross í hendi. Við höggstokkinn kraup hann sjálfur á kné og signdi sig. Þegar biskup var lagstur á höggstokkinn, reiddi böðullinn öxi sína til höggs. En höggið geigaði hjá honum sem fyrr, og við þriðja högg mælti biskup: “In manus tuas, domine, commendo spiritum meum” – herra, í þínar hendur fel ég anda minn. Það heyrðu menn hann mæla síðast orða, en í sjöunda höggi tók loks af höfuðið.
Eftirmáli – janúar 1551
Tóftir Kirkjubóls.
Norðlenskir vermenn drápu alla danska vetursetumenn á Suðurnesjum til hefnda eftir Jón biskup Arason og syni hans nú rétt fyrir Pálsmessu svo að ekki lifir utan einn, sem slapp frá þeim og komst í Skálholt. Meðal þeirra, sem að velli voru lagðir, var fógetinn á Bessastöðum, Kristján skrifari, er stóð fyrir aftöku Hólafeðga.
Þremur nóttum fyrir Pálsmessu komu sextíu norðlenskir vermenn suður á Reykjanes, og er það almannarómur, að Þórunn á Grund, dóttir Jóns biskups, hafi búið þá til ferðar og lagt svo fyrir, að þeir skyldu drepa alla Dani, sem þeir fengju færi á, hvar sem til þeirra næðist.
Kirkjuból – grafstæði.
Fógetinn, Kristján skrifari, tók sér gistingu að Kirkjubóli á Miðnesi með förunauta sína hjá Jóni bónda Kenrikssyni. Norðlendingar héldu uppi njósnum umferð hans, og um kvöldið eða nóttina dreif að flokka manna, sem slógu hring um bæinn. Voru þar komnir Norðlendingar þeir, sem talið er að Þórunn á Grund hafi gert út til hefnd. Voru þeir allir með hettur og hökustalla, svo að ekki yrðu borin á þá kennsl.
Norðlendingum varð það fyrst fyrir, er þeir sáu, að til bardaga myndi koma, að þeir létu kalla séra Jón Bárðason út, svo að hann fengi ekki mein af vopnum manna, og þekktist hann þegar boð þeirra um undankomu. Síðan rufu þeir húsin og veittu Dönunum atgöngu er þeir þóttust hafa brotið sér nógu greiða leið. Féllu allir þar inni, sjö eða níu, nema fógetinn, sem komst út, nokkuð sár. Var hann í hringatreyju, sem járn bitu ekki á, og fékk varist enn umhríð, uns til koma einn sveina Þórunnar á Grund. Hann var með lensu í hendi og kvaðst skjótt skyldu finna lagið á fógeta. Lagði hann lensuna neðan við treyjuna upp í smáþarmana. Rak fógeti þá upp hljóð, er hann kenndi lagsins, og lýsti piltinn banamann sinn. Meðal þeirra, sem drepnir voru á Kirkjubóli, var ungur sonur fógetans, Baldvin að nafni.
Kirkjuból – loftmynd 1954.
Þegar lokið var vígum, drógu Norðlendingar líkin norður fyrir garð á Kirkjubóli, þar sem þeir urðuðu þau í einni kös.
Á Bústöðum á Seltjarnarnesi bjó danskur maður og var honum gerð aðför ásamt fleirum, s.s. að Másbúðum. Alls voru það fjórtán menn, sem Norðlendingar vágu í einni lotu til hefnda eftir Jón biskup og syni hans.
Lík Jóns biskups Arasonar og sona hans, Björns og Ara, voru í apríl 1551 grafin upp að kórbaki í Skálholti og færð heim til Hóla. Hlutu þau leg í kirkjunni.
Vígðalaug á Laugarvatni.
Á leiðinni norður var komið við á Laugarvatni, þar sem tjaldað var yfir líkin, þau þvegin og búið sem best um þau. Kisturnar voru reiddar á kviktrjám og við hverja kistu voru hengdar litlar bjöllur eða klukkur, sem hringdu látlaust við hverja hreyfingu hestanna. Hvar sem þeir fóru um sveitir, flykktist fólk að þeim, einkum vanheilt og sjóndapurt, til þess að snetra kisturnar, ef það mætti verða því til bötunar, og fannst mörgum þeim verða að hyggju sinni.
Dönsk herskip voru send til Íslands í júlí 1551. Og tóku höfn í Eyjafirði. Flotaforingjarnir riðu til Hóla með sveit manna. Lögðu þeir hald á það, er þeim þótti fémætt og séra Björn Gíslanson hafði ekki áður komið undan í gröft eða geymslu. Helstu klerkar, sýslumenn, lögréttumenn og bændur voru kvaddir á Oddeyri og látnir sverja konungi hollustueiða.
Upplýsingaskilti á Laugarvatni.
Helga Sigurðardóttir, fylgikona Jóns biskups Arasonar, leyndist í úthaga um sumarið. Bjóst hún fyrst um í Vindáshlíð í mosalituðu tjaldi, samlitu jörðinni, en var síðar flutt á Glóðafeyki upp á Ökrum í Blönduhlíð, þar sem hún þótti óhultari.
Otti Stígsson lét taka Jón Kenriksson, bónda á Kirkjubóli á Miðsnesi, af lífi, ásamt einum hjáleigubændanna þar syðra. Var Jóni fundið það til saka, að hann hefði ekki bannað Norðlingum að rjúfa bæinn að Kirkjubóli, er þeir fóru að Kristjáni skrifara og fylgismönnum hans. Menn þessa lét Otti færa inn í Straum og reisa þar höggstokk, hjól og stengur. Voru þeir Jón Kenriksson leiddir þar ti höggs, höfuð þeirra sett á stengurnar og bolirnir hjólbrotnir í viðurvist, er þangað var stefnt. Síðan var allt látið standa sem komið var, öllum þeim til viðvörunar, er þar fóru um.
Hörð hríð var gjörð að banamönnum Kristjáns skrifara og annarra Dana, sem norðlenskir vermenn vágu á Suðurnesjum. Voru þeir allir dæmdir óbótamenn á Öxarárþingi. Sextán Norðlendinganna flúðu land með enskum kaupförum og fiskiskipum. Konungur féllst síðan á að þeim yrði leyft að kaupa sér frelsi, þar eð ekki var unnt að ná til margra þeirra, sem fremstir voru í flokki.
Skálholt á miðöldum.
Þórunn á Grund var fjórgift og loks svipt sjálfræði. Hún andaðist í desember 1593. Með henni var fallin einn helsti skörungur meðal kvenna á landinu. Hún var komin nokkuð á níræðisaldur. Var séra Sigurður á Grenjaðastað einn á lífi barna Jóns biskups Arasonar.
Hálfri öld eftir víg Jóns biskups Arasonar og sona hans var kyn hans þó orðið næsta fjölmennt, einkum þó kynkvísl séra Björns Jónssonar á Melstað.
Sjá meira um eftirmálana.
Heimild m.a.:
-Öldin okkar.
Kirkjuból – grafstæði.
uppgert nútímamannvirki (frá því í byrjun sjöunda áratugar 20. aldar), hlaðið með öðru lagi en upphaflega og á í rauninni takmarkaðan skyldleika við þá fornleif, sem þar var.
beðizt fyrir. Sums staðar eru látin nægja lítil ölturu eða jafnvel krossar einar. Allt þetta hefur líka verið tíðkað hérlendis. Enn er haldið við hinum alkunna krossi í Njarðvíkurskriðum, og mun hann og hin latneska áletrun á honum eiga rætur að rekja langt aftur í kaþólskan sið. Til skamms tíma mun mörgum þeim, er þar áttu leið um, hafa þótt hlýða að biðjast fyrir við krossinn, jafnvel þótt ekki væru sérlega bænræknir endranær. Hið forna traust á þessum krossi stóð djúpum rótum, enda talar það sínu máli, að hann skyldi eigi aðeins standa af sér þá herferð, er gerð var gegn öllum kaþólskum minjum á siðaskiptatímanum, heldur vera endurnýjaður hvað eftir annað á þeim tíma, er lúterskur siður var alls ráðandi, og síðan enn, eftir að veldi trúarbragðanna var mjög tekið að hraka. Svipað hefur gerzt í Drangey. Þar er klettastallur ofarlega í uppgöngunni, þar sem menn þurfa að handstyrkja sig upp , nefndur altari.
efni, var það einn þáttur góðs uppeldis að brýna fyrir börnum og unglingum að hafa ekki í frammi nein ólæti við bústaði huldufólksins, er gætu egnt það til reiði: Það er sem sé tímabil hirinar friðsamlegu samtilveru, svo að notað sé nýtízkulegt orðalag, þegar allir lögðu sig í framkróka um að gera ekki neitt það, er drægi hefnd á eftir sér, og höfðu kastað frá sér þeirri hugsun að sigrast á þessum leyndu verum. Það, er ekki heldur fráleitt að ímynda sér, að mjög víða hafi verið reistir krossar við lendingar. Það var ekki fágætt, að fiskirmönnum og sæförum hlekktist á í landtöku, og krossar á slíkum stöðum gátu gert tvöfalt gagn: Þeir gátu fyrst og fremst verið tákn þess, að staðurinn var falinn vernd almættis, og í öðru lagi gátu þeir, að minnsta kosti sums staðar, verið til leiðbeiningar um það, hvernig leggja skyldi að landi. Það er líka kunnugt, að krossar stóðu í lendingu í Bjarneyjum á Breiðafirði fyrr á tímum, og væri með öllu út í bláinn að láta sér til dæmis detta í hug, að nafn Krossvíkur á Akranesi væri af því dregið, að þar hafi einnig verið kross reistur endur fyrir löngu? Nákvæm rannsókn á örnefnum á þeim stöðum, þar sem sjór hefur verið stundaður í margar aldir, gæti ef til vill gefið vísbendingu um þetta.
Af kapellum í líkingu við þær, sem til eru suður í hinum kaþólsku löndum álfunnar, fara ekki miklar sögur. Þó hafa slíkar kapellur án efa verið reistar hérlendis. Sæluhúsin, sem í öndverðu voru beinlínis tengd trúarhugmyndum manna eins og nafnið sýnir, kunna stundum meðfram að hafa verið einhvers konar kapellur, þó að fyrst og fremst beri að leggja þann skilning í nafnið, að bygging þeirra og viðhald hafi verið eitt þeirra líknarverka, sem í miklum metum voru í kaþólskum sið og líklegt þóttu til þess að greiða syndugum mönnum veg til dýrðarinnar. En hvað sem um þetta er, þá vill svo til, að fundizt hefur ein rúst, þar sem enginn vafi er, að verið hefur kapella. Örnefni benti til þess, að svo væri, og rannsókn tók af öll tvímæli. Og þessi eina kapella, sem við vitum með vissu, að verið hefur á víðavangi, ætluð vegfarendum til þess að hvílast þar og gera bæn sína, er í næsta nágrenni við höfuðstaðinn. Nú um nokkra áratugi hefur hún þó ekki verið fast við alfaraleið, en með nýja Suðurnesjaveginum hefur þetta breytzt aftur. Fyrir sunnan Hafnarfjörð heitir Kapelluhraun, svo sem margir munu vita. Það nafn ber nyrðri hluti hraunbreiðu, sem runnið hefur úr eldvörpum skammt frá Vatnsskarði allt til sjávar á allbreiðu svæði milli Hvaleyrarholts og Straumsvíkur. Er það ætlun manna, að þetta hraun hafi runnið eftir að land byggðist, en þó nokkru fyrir miðjafjórtándu öld, enda kallað Nýjahraun í gömlum annálum.
Þegar hraunið kólnaði og eldsumbrotum linnti, hefur verið brýn þörf að ryðja veg gegnum þetta hraun í stað þess, er þar hafði tekið af. Enginn er til frásagnar um það, með hvaða ógnum hraunið kann að hafa brunnið, en vafalaust hafa náttúruhamfarirnar skotið fólki skelk í bringu. Og þá var nærtæk sú hugmynd að reisa kapellu í hrauninu við nýja veginn, er gerður var gegnum það, vegfarendum til halds og trausts. Til þess benda og allar líkur, að kapellan hafi einmitt reist um þetta leyti. Henni var valinn staður í miðri hraunbreiðunni, fast við veginn, sjávarmegin. Þangað var færð líkneskja dýrlings, sem líklegastur var til gagnsemdar á slíkum stað og beztur þótti til árnaðar á himnum, ef því var að skipta að firra voða af nýju eldgosi og hraunflóði. Fyrir valinu varð heilög Barbara, sem dó píslarvættisdauða á fjórðu öld og hefur síðan haldið hlífiskildi yfir trúuðu fólki, þegar um var að tefla óvæntan dauða, eld eða fárviðri.
og menn öðlast ekki þegnrétt á landi lifenda með góðverkum, heldur frelsast einungis af náð fyrir trúna. Höfuð síðasta kaþólska biskupsins er þegar laust af bolnum, og það er orðin geigvænleg villa að krjúpa heilagri Barböru. En menn halda áfram að laumast inn til hennar, skima kannski flóttalega í kring um sig, áður en þeir smeygja sér inn fyrir stafinn, en þylja samt bænir sínar við fótskör hennar.
Og þegar dagar séra Árna í Görðum eru allir, koma menn með járnkarla og haka og hestvagna og ryðja nýjan veg gegnum hraunið, mun ofar en gamla veginn. Áður en varir fara fjórhjóla ökutæki að skrönglast þennan veg með gný og stunum, því að bílaöldin er runnin upp, hálfu fjarlægari heilagri Barböru en nokkur önnur öld á íslandi. Samt minnast menn hinnar einkennilegu hleðslu í hrauninu. Og sumardag einn árið 1950 halda þangað fjórir menn með graftól og mælisnúrur. Þar er á ferð þjóðminjavörður landsins, Kristján Eldjárn, með einvalalið — Gísli Gestsson safnvörður, dr. Jón Jóhannesson prófessor og Jóhann Briem málari eru í för með honum. Erindið er að rjúfa þetta gamla mannvirki og kanna leyndardóma þess. Það eru ekki fúin bein Kristjáns skrifara, sem þeir finna. Þeir hafa ekki veríð hingað fluttir, sem dregnir voru út úr húsunum á Kirkjubóli á Miðnesi, enda á bækur skráð, að þeir hafi verið dýsjaðir þar við garð. Aftur á móti var Kirkjubólsbóndi, Jón garmurinn Kæniksson höggvinn í Straumi fyrir þær sakir, að hann leyfði, að húsin væru rofin og höfuð hans sett þar á sting. Kann þar að leita ástæðunnar til þess, að farið var að orða Kristján skrifara við kapelluna.
að segja, að þegar mjúkri mosasænginni hefur verið flett af kapellutóftinni, kom upp úr kafinu, að heilög Barbara er ekki vikin af staðnum. Hún hefur blundað þarna í nokkur hundruð ár, skorin í leirstein og með turn sinn á öxlinni, breiðleit kona og mittismjó með bylgjandi lokka við annan vangann. Og í kringum hana liggja skeifnabrot og hófnaglar, leirkerabrot og viðarkolabútar á víð og dreif um kapellugólfið — minjar um það fólk, sem öld eftir öld hefur staðnæmzt hér. Og á einum stað hírist krítarpípuleggur frá seytjándu öld, því að einhver samtíðarmaður Brynjólfs biskups hefur tyllt sér niður og drukkið tóbak innan þessara veggja.
Þó sagði Gísli Hafliðason, gamall bóndi á Hrauni og átti þar heima alla ævi (d. 1956), að allt sé þarna heldur að gróa upp, sandurinn sé að festast, og mun það eflaust rétt athugað. Um Hraunssand hefur frá fornu fari legið vegur, og var um hann áður fyrri mikil umferð af mönnum austan úr sýslum, lestamönnum haust og vor og vermönnum um vetur. Frumstæður bílvegur liggur nú mjög þar sem gamli vegurinn var áður. Um það bil 1 km fyrir austan bæinn á Hrauni er lægðardrag allmikið í sandinum, hefst í hæðunum hið efra og nær niður að sjó, víkkar niður eftir og virðist myndað af rennandi vatni, þó að nú sé hvergi vatn á þessum slóðum. Lægð þessi heitir Kapellulág. Rétt neðan við bílveginn, sem nú liggur þvert yfir lægðina á sama stað og gamli vegurinn lá fyrrum, er töluvert áberandi þúst eða grjóthrúga, auðþekkt mannaverk í sandauðninni. 
Þegar við vorum búnir að mynda dysina, fórum við að grafa innan úr henni, eftir því sem þessar steinaraðir eða veggbrúnir sögðu til. Mold létum við sér og grashnausa sér til þess að geta komið öllu í sama fallega lagið aftur, þegar rannsókninni væri lokið. Efsta rekustungan eða vel það var eingöngu foksandur moldarblandinn. Í honum voru nokkur stórgripabein og fuglabein nýleg. Á hér um bil 50 sm dýpi varð vart við fyrstu mannvistarleifar, koladrefjar, sem ekki voru tilkomumeiri en það, að þær héngu ekki saman svo að lag myndaðist. Við hreinsuðum upp alla tóftina við þetta lag, gerðum uppdrátt og tókum myndir. Niðri við lagið eða um 45 sm frá yfirborði, inni undir húsgafli (þ. e. austurgafli), fundum við eina stappaða látúnsþynnu. Rétt fyrir neðan efstu mannvistarleifarnar, einkum við suðurhlið, en þó nokkuð um alla tóftina, var 1—2 sm þykkt lag af hreinlegum sjávarsandi með skeljamulningi í, en annars var allt hér fyrir neðan og niður á gólf tóftarinnar meira og minna blandað mannvistarleifum, þótt mest væri af leirlituðum foksandi með stærri og smærri steinum í.
Hér og hvar voru örlitlir öskublettir og viðarkolamolar, en eldstæði ekkert, og yfirleitt voru þessi eldsmerki smávægileg. Neðst var gul, leirkennd moldarskán, sem í vottaði fyrir morknum beinum og fúnum spýtum, og mun þetta eflaust vera gólf hússins, en í því voru engar eldsleifar, sem þó eru algengastar á gólfum. Neðan við þetta lag var hrein ísaldarmöl og engar mannvistarleifar.
