Skrár – Síða 241

Reykjanesskagi – landfræðilegir staðhættir

Í ritgerð Daníels Páls Jónassonar; Hraunflæði á höfuðborgarsvæðinu – Saga hraunflæðis á svæðinu á nútíma og kortlagning mögulegra farvega til byggða“, hjá Háskóla íslands 2012 má m.a. lesa eftirfarandi um um jarðfræði Reykjanesskagans:

Reykjanesskagi vestanverður – jarðfræðikort.

„Reykjanesskagi er hluti af gosbeltinu, sem liggur um Ísland þvert og er í beinu framhaldi af Reykjaneshryggnum, sem neðansjávar teygir sig langt suðvestur í haf og raunar er hluti af Atlantshafshryggnum mikla. Frá því að síðasta kuldaskeiði lauk hefur mikil eldvirkni verið á þessu svæði bæði ofansjávar og í hafi. Sú eldvirkni hefur á umliðnum öldum byggt upp Reykjanesskaga og verður ekki enn séð nokkurt lát á þeirri starfsemi (Jón Jónsson, 1983, 127).

Jarðfræðikort ÍSOR af Reykjanesskaga.

Reykjanes er það svæði þar sem Reykjaneshryggurinn nær yfirborði en fyrir suðvestan skagann er hryggurinn undir sjávarmáli (Ármann Höskuldsson, Hey., Einar Kjartansson & Gunnar B. Guðmundsson, 2007). Jarðfræðileg lega skagans nær frá Reykjanestá í suðvestri og að þrígreiningu plötuskilanna fyrir sunnan Hengilinn (Kristján Sæmundsson, 2010a) en á því svæði mætast Reykjanesgosbeltið, Suðurlandsbrotabeltið og Vesturgosbeltið (Weir o.fl., 2001). Á skaganum er sniðrekbelti og fer gliðnunin fram í eldstöðvakerfum sem liggja frá suðvestri til norðausturs (Kristján Sæmundsson, 2010a). Heildarlengd þessa rekbeltis á skaganum eru um 65 kílómetrar (Peate o.fl., 2009).

Reykjanesskagi – gosskeið.

Allt eldgosaberg á yfirborði skagans er yngra en 700.000 ára (Peate o.fl., 2009) en stór hluti yfirborðs Reykjaness þakið hraunum frá nútíma. Hraunin eru ýmist úr dyngjugosum eða sprungugosum en móberg frá fyrri og seinni hluta síðasta jökulskeiðs mynda fjallgarða og hryggi á skaganum auk móbergs frá eldri jökulskeiðum Brunhes (Kristján Sæmundsson o.fl., 2010). Síðasta jökulskeið, Weichsel, er almennt talið hafa náð frá því fyrir um 10.000 til 100.000 árum en segulskeið Brunhes, sem nær yfir önnur jökulskeið, byrjaði fyrir um 780.000 árum (Elsa G. Vilmundardóttir, 1997).

Reykjanesskaginn.

Líkt og á Íslandi öllu kemur nær eingöngu upp basaltkvika á Reykjanesi (Páll Imsland, 1998). Á skaganum hafa basalthraungos samtals verið um 111 á nútíma, og þar af 15 á sögulegum tíma, og 33 sprengigos. Úr öllum þessum gosum hafa samtals myndast 26 km3 af hrauni og 7 km3 af gjósku eða sem samsvarar 29 km3 af föstu bergi (e. Dry Rock Equivalent, DRE) (Þorvaldur Þórðarson & Ármann Höskuldsson, 2008). Sé gengið um Reykjanes sjást ummerki þessarar eldvirkni afar vel og mörg eldvörp eru í steinsnar frá byggð og samgöngum. Eru þessi eldvörp enn greinanleg meðal annars sökum þess að eftir að ísaldarjökullinn hvarf hefur rof á skaganum minnkað verulega. Mörg ummerki eldvirkni eru einnig undir nýrri hraunum sem sífellt mynda ný lög ofan á skaganum en sem dæmi má nefna að síendurtekin hraunflæði hafa fært ströndina í Straumsvík fram um 1,5 til 2 kílómetra frá ísaldarlokum. Þar að auki eru fjöldi hrauna grafin undir yngri hraunum og sjást þau því ekki á yfirborði en þeirra verður aftur á móti vart í borholum (Haukur Jóhannesson & Sigmundur Einarsson, 1998).“

Reykjanesskagi – jarðfræðikort.

Á vefsíðunni ferlir.is segir auk þess um aðstæður á svæðinu: „Þar sem hraun þekur mest af yfirborði á sunnanverðum Reykjanesskagans er lítið um jarðvatn er fjölbreytni gróðursins ekki mikil. Mikil úrkoma nægir ekki til að mynda þykkan jarðveg ofan á hrauninu vegna þess hve það er ungt.
Algengasta plantan er gamburmosi, síðan koma krækilyng og beitilyng. Nokkuð má sjá af birki í hraununum. Hér eru engin há og stór fjöll sem mynda skjól fyrir vindi svo að trén nái að vaxa vel. Því er gróðurinn mjög lágvaxinn á Reykjanesinu.

Reykjanesskagi 1844.

Stór samfelld grassvæði eru t.d. á Selsvöllum, Vigdísarvöllum, Krýsuvík, Baðsvöllum og víða með ströndinni. Birki og kjarr er víða í hraunum, sem mynda dágott skjól víða á Reykjanesinu. Þá er víða snjólétt í hraunum og snjó tekur fljótt upp vegna sólarhitans frá dökku grjótinu. Sum svæðin hafa látið mjög á sjá á seinni öldum vegna gróðureyðingar, s.s. Vatnsleysustrandarheiðin, Selvogsheiðin og Krýsuvík, og uppblásturs. Þá hefur orðið verulegt sandfok í Selvogi og á Hafnaheiði. Eitt seljanna, sem þar var tilgreint [frá Gálmatjörn (Kalmannstjörn)], undir Stömpum, er t.d. með öllu horfið. Sum selin á Vatnsleysustrandarheiði (undir þráinskyldi) sjást enn vel frá Reykjanesbrautinni þar sem þau kúra á gróðurtorfum og þráast enn við fyrir áburðinn frá selstímanum.“
Um gróður á Reykjanesskaganum segir jafnframt: „Venja er að fjalla um kjarr- og skóglendi sem eina heild, þó að á þessu tvennu sé þó nokkur munur.
Birki er eina íslenska trjátegundin sem myndar skóga. Hæstu birkitré verða rúmir 10 metrar á hæð, s.s. við Kerið í Undirhlíðum, og á ýmsum stöðum eru 5 -10 metra háir skógar. Mörg tré í skógum eru einkar fögur, beinvaxin með ljósan börk. Í gömlum bókum, eins og fornsögum, annálum og ferðabókum, eru víða til frásagnir um mjög vöxtulega skóga fyrr á öldum. Eyðing skóga á að verulegu leyti rót sína að rekja til ágengni manna og búsmala hans.

Reykjanesskagi 1879 – Kålund.

Birki myndar einnig víðáttumikið kjarr, sem er að stærstum hluta innan við tveir metrar á hæð og oft mjög kræklótt og margstofna. Margir álíta að kjarrlendið sé leifar af fornum birkiskógum og er það án efa rétt. Á hinn bóginn verður birki sem vex á útkjálkum vart miklu hærra. Meginhluti alls kjarr- og skóglendis er fyrir neðan 250 metra hæð yfir sjó en þó hefur birki fundist í um 600 metrum ofan sjávarmáls.
Aðrar trékenndar tegundir, eins og gulvíðir og loðvíðir, mynda sums staðar kjarr einnig. Botngróðri í kjarr- og skóglendi svipar oft til gróskumikils valllendis eða mólendis. Mólendi er yfirleitt þýft þurrlendi, vaxið grasleitum plöntum eða lágvöxnum runnagróðri.

Reykjanesskagi – Innnes.

Berangur setur sterkan svip á landið. Í kjölfar búsetunnar átti sér stað mikil eyðing jarðvegs og gróðurs sem erfitt hefur verið að hemja allt til þessa dags. Auðnir landsins eru samt ekki með öllu gróðurlausar þó að jarðveg skorti. Plönturnar búa yfir sérstökum hæfileikum til þess að ræta sig og kljást við óblíð skilyrði.

Elliðaá og Blesaþúfa framundan.

Vötn, ár og lækir eru víðast hvar, hvort sem litið er á norðanverðan Skagann; Hvalvatn, Meðalfellsvatn, Fossá, Laxá, Bleikdaslá, Bugðu, Köldukvís, Leirvogsá o.s.frv., eða á honum sunnanverðum; Ölfusá, Elliðaár, Rauðará, Rauðavatn, Elliðavatn, Urriðavatn, Hvaleyrarvatn, Ástjörn, Kaldá, Djúpavatn, Grænavatn, Gestsstaðavatn, Eystri-Lækur, vestri-Lækur, Seltjörn o.s.frv.
Seljabúkapurinn hefur ekki síst stuðlað að viðhaldi og útbreiðslu plantna sem og nýgróðurs. Þegar leitað er leifa fyrrum seljabúskapsins á Reykjanesskaganum má a.m.k. ganga út frá tvennu sem vísu; grasi í móa í skjóli við hól, hæð, misgengi eða gjá, fyrir austanáttinni (rigningaráttinni), og á, læk, vatni eða vatnsbóli. Báðir staðirnir bjóða því jafnan, auk minjanna, upp á fölskrúðuga flóru allt umhverfis.“

Heimildir:
-Hraunflæði á höfuðborgarsvæðinu – Saga hraunflæðis á svæðinu á nútíma og kortlagning mögulegra farvega til byggða; Daníel Páll Jónasson, Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóli Íslands 2012.
-https://ferlir.is/grodur-a-reykjanesskaganum-2/
-https://ferlir.is/grodur-a-reykjanesskaganum/

Reykjanesskagi – örnefni.

Skrár

Trönudalur -Trönudalsrétt – Selflatir – Flekkudalur – Selhólar

Stefnan var tekin á, annars vegar Flekkudal í Kjós, og hins vegar Trönudal í sömu sveit. Möðruvellir munu hafa átt selstöðu í Trönudal, millum Svínadals og Eyjadals í Kjós, sem og í Svínadal skv. Jarðabókinni 1703. Trönudalurinn er fremur stuttur m.v. bræður hans, en ætlunin var að leita að hugsanlegum mannvistarleifum uppi í dalnum.

Áður hafði FERLIR komið að tóftum neðanvert í dalnum. Efst í dalnum á hins vegar að vera svonefnd Dyngja (malarrani) og við hana Selflatir. Nafnið gefur vísbendingu um selstöðu. Trönudalsrétt er, skv. örnefnalýsingu, framan við dalsmynni Trönudals sem og tóftir Múlakots. Einnig var ætlunin að skoða Flekkudal, milli Eyjadals og Eilífsdals. Þar, fremst í dalnum, eru, skv. örnefnalýsingu, Selhólar, en örnefnið gefur einnig ákv. vísbendingu um selstöðu í dalnum. Báðar vísbendingarnar voru áhugaverðar, einkum vegna þess að slíkum er farið að fækka verulega eftir undangegna leit að slíkum í landnámi Ingólfs. Áður en þessi ferð var farin hafði verið skráð 151 selstaða á svæðinu.
Þegar FERLIR kom að Efri-Flekkudal og hafði knúið dyra birtist húsfrú – og síðan bóndi. Hann, Jóhannes Björnsson, barnabarn Guðna Ólafssonar er skráði örnefni í dalnum fyrrum, var borinn og barnfæddur á staðnum. Fyrstu viðbrögðin voru varfærinn. Hann kærði sig ekki um að einhver starfsmaður einhverrar stofnunar væri að vaða um dalinn. Þegar hann áttaði sig á að hér var aðeins um að ræða áhugafólk um fornar minjar og starfshætti fyrri tíma breyttist viðmótið. Hann brá sér í gönguskó og bauðst til að sýna því nálægar minjar, sem nóg væri af. Engar þeirra voru skráðar í örnefnalýsinguna.
Fyrst benti Jóhannes á gamla bæjarstæðið í Flekkudal, sem hann efaðist reyndar um að hafi fengið nafnið af Flekku gömlu, þeirri er Flekkuvík væri nefnd eftir og hefði síðar átt að flytjast í Flekkudal. Efasemdir hans virtust reyndar réttar miðað við þjóðsöguna því í henni er gamla konan sögð hafa verið heygð ofan við Flekkuvík. Þar má enn í dag sjá rúnastein ofan á gröf kerlingar.Tutlutættur sjást enn vestan við veginn að Flekkudalsbænum, en þar mun fyrsti Flekkudalsbærinn hafa verið byggður, og jarðirnar þá verið eitt býli. „Mun það nafn vera frá ofanverðri 19. öld, hét fyrr Neðri-Flekkudalur og Flekkudalur, Efri-Flekkudalur. Um 1840 var Neðri-Flekkudalur fluttur austur fyrir Flekkudalsá og fékk sá bær nafnið Grjóteyri, en kotbýli verið um skeið í Neðri-Flekkudal sem fékk þetta heiti. Flekkudalsbæinn brann 1948 en var endurbyggður á hól sem heitir Hjálmur.“
Jóhannes sagðist um langa tíð hafa smalað Flekkudal og Torfdal, sem gengur suðaustanvert úr hinum fyrrnefnda. Dalsbotn og ofanverðar hlíðar Flekkudals snúa mót norðri. Efst í þeim hafa jafnan verið verið snjóhvítir flekkir (snjóskaflar í giljum) allt sumarið. Taldi hann nafngiftina hafa verið fremur dregna af því staðbundna náttúrufyrirbæri en einhverri þjóðsögu um einhverja kerlingu. Það má vel til sanns vegar færa – standandi þarna í miðjum dalnum með alla flekkina í suðri fyrir augnlitinu.
Jóhannes sagði að í Flekkudal hefðu verið tveir bæir, Efri- og Neðri Flekkudalur. Grjóteyri væri að austanverðu. Mörkin lægju um Flekkudalsána. Vestan og ofan við bæinn, Efri-Flekkudal, væri Paradísartindur (frá Eilífsdal nefnist hann Skálatindur). Undir Paradísartindi væru minjar um tvær selstöður.
Farið var á vettvang. Þar undir hlíðinni voru grónar mannvistarleifar á tveimur stöðum; sú austari var eitt hús með gerði að sunnanverðu, en sú vestari eitt rými með stekkslíki að vestanverðu. Miðað víð lýsingu Jarðabókarinnar 1703 af búskapnum í Flekkudal að dæma gætu hér vel verið um að ræða selstöður frá bæjunum. Stekkjargatan hefur að vísu verið stutt, en stekkirnir við tóftirnar gefa tilefni til að ætla að þarna hafi verið selstöður um tíma. Vel sér fyrir rýmum og grjóthleðslum í þeim, en veggir standa grónir.
Jarðabókin 1703 segir reynar ekkert um selstöður frá „Fleckudal“. Hins vegar segir að þar séu „tveir sundurdeildir bæir. Kvaðir eru á jörðunum og fátt um fénað. Silúngsveiði í lítilli á, sem nærri bænum liggur.“ Jóhannes sagðist af því tilefni oft hafa veitt silung í læknum (Borgargili undir Skyggni (Stöðli)) er rennur í Flekkudalsána ofan við bæinn.
Þá var haldið upp eftir vestanverðri Flekkudalsánni frá Tutlutættum, áleiðis upp að Selhæðum. Vel sást móta fyrir stekk undir Borgargili (Grjóteyrarmegin), ofan við austanverða ána. Fljótlega var komið að hlaðinni rétt austur af Sauðatungulæk. Réttin er ferningslaga og hlaðin úr tilfallandi grjóti ofan við ána. Innar og ofar er grasgeiri, sem nær upp undir kletta, og heitir hann Stöðull.

Haldið var áfram upp með ánni. Á tveimur stöðum þurfti að fara einstigi ofan þrengsla, hið fyrra móts við Kálfabanafoss, og þá var komið undir fyrrnefndar Selhæðir. Þar mátti sjá mannvistarleifar á tveimur stöðum; annars vegar leifar af hlöðnum stekk og hins vegar af óljósu mannvirki (of litlu til að geta talist sel). Þegar gengið var upp á hæðina ofanverða mátti einungis berja augum þýfi sem og mýrardrög. Í vestri blasti Grýlugil við með tilheyrandi fossmyndunum. Þaðan var hins vegar hin ágætasta útsýn, bæði inn og út dalinn. Innst blasi við Háifoss og yst Meðalfellsvatn. Staðurinn er tiltölulega stutt frá bænum. Líklega hefur verið haft þarna í seli um tíma, en án húsakosts því gert hefur verið út að heiman.
Þegar gengið var niður eftir Skyggni, sem Jóhannes sagði svo vera (Stöðli) birtist frábært útsýni yfir Meðalfellsvatn og Meðalfell.
Í örnefnalýsingu fyrir Flekkudal segir m.a.: „Austan og ofan við Austurlæk heitir Sauðatunga. Með henni að innan er annar lækur, sem heitir Sauðatungulækur. Innar er lægð, sem heitir Krókur. Neðan við Krók og norðan er Króksmelur, og austan hans er Krókmýri. Innar heitir Selhæðir, niðri í dalnum. Það er graslendi. Upp af þeirri hæð er gil, sem heitir Grýlugil. Brekkan frá Selhæðum og Grýlugili út að Nónbungu heitir Kláusarbrekkur. Þær ná upp að brún, sem hér er klettalítil…. Austur af Sauðatungulæk, næst túni, er svonefndur Háhóll, grasivaxinn hóll. Austur af honum gengur smárani fram, sem heitir Snasi, fram að ánni. Bæjarmegin við hann er rétt.“
Austan Flekkudalsáar mátti sjá mannvistarleifar frá Grjótá. Heimsókn í þær mun bíða betri tíma. Bærinn er ekki nefndur í Jarðabókinni 1703, enda mun hann upphaflega hafa verið kotbýli frá Flekkudal.
Þá var haldið í Trönudal. Sigurður Guðmundsson, bóndi að Möðruvöllum I, Kjós, hafði áður aðspurður sagst vita af tóftum neðst í Trönudal, alveg undir Múlanum. Tóftirnar væru svo til við Trönudalsána. Hann hafði haldið að þetta hefði verið nafnlaust kot eða jafnvel beitarhús frá Möðruvöllum, en eftir á að hyggja væri ekki óraunhæft að ætla að þarna hefði einhvern tímann verið selstaða. Ummerkin gætu bent til þess.

Með landskiptagerð 8. nóv. 1952 var heimalandi Möðruvalla skipt milli Möðruvalla I og II alls um 170 ha. Hið úrskipta land er næst Laxá og nær upp að Möðruvallahálsi en meginhluti lands jarðanna verður áfram óskiptur, þ.e. Svínadalurinn vestan megin, allur Trönudalur og Múlinn milli dalanna, Jafnframt taldist til hins óskipta lands fjallið Trana upp að vatnaskilum (þar sem vötnum hallar) og Möðruvallahálsinn að austanverðu alveg niður undir láglendi. Framangreint ætti þó ekki að rugla ummerkjum eftir mannvistarleifar á landssvæðinu.
Í örnefnalýsingu fyrir Möðruvelli segir m.a.: „Gildruholtslækur er hér innar. Hann rennur í Svínadalsá. Upp með honum að austan eru Brúnkublettir milli Gildruholts og Trönudalsár. Þar uppi er Gildruholtið. Mýri er þar austar nafnlaus, nema ofan til er valllendis- svæði nefnt Tunga, sem er ekki í neitt að neðan. Þar austur af er Trönudalsrétt. Þar upp af er nafnlaus hóll. Slóði er upp af Trönudalsrétt, gamall fjárslóði. Þar upp af er Sandhryggur, klappir og skriður. Þar vestur af er nafnlaust gil, og austur af er Trönudalsgil. Í því er foss, sem nefndur er Rjúkan. Næst eru Breiðubotnar, og efsta gilið heitir Pokagil. Það dregur nafn af lögun sinni í botninum. Ofan við Sandhrygg er nafnlaust. Breiðubotnar er aðallega botninn, ekki gilin sjálf. Framan við Pokagil eru Rauðshjallar, og framan þeirra er nafnlaust gil. Hryggur þar innar heitir Dyngja. Í henni er gróður, en ekki sjást þar selrústir. Gilið innar heitir Dyngjugil. Þar neðst við Dyngju við ána eru Selflatir, og handan þeirra austar eru Marteinsvellir. Framan við Dyngju er Trönudalsbotn. Marteinsvellirnir eru á móti Dyngju.“ Í viðbót við örnefnalýsinguna segir m.a.: „Ekki er vitað um sel i sambandi við Selflatir vetan við Trönudalsá.“
Athyglisvert er að tóftir, sem síðar var gengið að skammt vestan Trönudalsréttar, er hvergi getið. En fyrst að upphafsreit göngunnar. Haldið var upp (suður) eftir Trönualsá. Haldið var yfir vað á ánni austan Trönudalsréttar. Réttin stendur í halllendi neðan við neðanverðan Trönudal. Má deila um hvort þar geti verið fyrrnefndur dalur eða Svínadalsmynnið norðvestanvert. Veggir eru grónir, en standa. Um er ræða nánast ferningslaga rétt. Vestan undir henni eru tóftir af húsi, sennilega afdrepi fyrir leitarmenn. Erfitt er að áætla aldur tóftanna.
Skammt vestan réttarinnar eru tóftir. Í örnefnalýsingunni segir að „í nesinu milli Trönudalsár og Svínadalsár eru þrír fossar í ánni. Nesið nær frá Múlakoti og upp að Múla. Þessir þrír fossar, sumir fallegir, eru nafnlausir.“ Í lýsingunni er Múli sagður efst í Trönudal; „efst á Múla“, handan Dyngju.

Þegar svæðið var skoðað (byrjað við Trönudalsrétt) mátti vel sjá tóftir skammt vestan hennar. Um var að ræða eitt rými, auk rýmis skammt sunnar. Hér gæti vel hafa verið um að ræða selstöðu fyrrum. Tóftirnar eru helst of litlar til að geta hafa verið kot, hvað þá bær. Þó gæti kot hafa vaxið þarna upp úr selstöðu – og húsakynni takmarkast af því. Ef um selstöðu hefur verið að ræða hefur hún líklega verið í notkun áður en Trönudalsréttin var byggð skammt austan hennar. Hún, eftir að hafa orðið að kotbýli, gæti einnig hafa orðið tilefni að gerð réttarinnar á þessum stað – því réttin virðist nýrri en selið (kotið). Múlakot er ekki til skv. Jarðabókinni 1703 svo það gæti hugsanlega hafa vaxið upp úr selstöðu Möðrudals, sbr. Selkot í Seljadal, Vigdísarvellir og Straumssel.
Haldið var upp eftir ánni. Trönudalur hækkar ört. Ef „árleiðin er valin þarf oft að þvera ána. Ef efri leiðin er valin og tekið mið af gömlu fjárgötunni, sem þar er, er auðvelt að ganga í ofanverðan dalinn. Þegar komið var upp fyrir gróðurhrygg blasti Botninn við. Framundan var Dyngjan; augljós. Neðst við hana eiga að vera svonefndar Selflatir. Þar eru að vísu grónar mýrarflatir, en hvergi, þrátt fyrir þver- og langsumleit á svæðinu, sést móta fyrir tóftum. Þær geta, undirlendisins vegna, verið löngu horfnar, auk þess sem skriður gætu hafa hulið selminjar þarna efst í dalnum. Þegar staðið er á Dyngunni og horft niður Trönudal er Sandfell helsta augnkonfektið. En alvaran segir standandanum þarna skýringsort að þröngt hlyti að hafa verið í búi ef sækja hefði átt grasnýtinguna alla leið þangað uppeftir, í svo snóþungt svæði langt fram á sumartíð. Efst í hömrunum að vestanverðu er Skessa, „klettadrangur undir Hnúksbrún, allferðugur kvenmaður, áður en hún varð að steini“. Þar hjá er Skessuhellir.
Í Jarðabókinni 1703 er lýst selstöðum frá Möðruvöllum: „Selstöður á jörðin, aðra þar sem heitir Trönudalur og eru þar hagar mjög fordjarfaðir af skriðum, aðra þar sem heitir Svínadalur og eru þar sumarhagar bæði góðir og miklir.“ Líklegt má telja, af framangreindu, að mögulega hafi verið selstaða fyrrum efst í Trönudal. Hún hafi „fordjarfast“ og því eru engin ummerki eftir hana í dag. Selstaða sú, sem nefnd er í Svínadal, gæti hafa verið þar sem sá dalur og Trönudalur koma saman, þar sem síðar var búið í svonefndu Múlakoti um skamma hríð. Ummerki þar benda a.m.k. til þess að um fyrrum selstöðu hafi verið að ræða.
Á leiðinni upp með Trönudalsánni þurfti að þvera hana sjö sinnum. Í þriðju þveruninni vakti rauðleitur steinn, hvítmiðjóttur, sérstaka athygli. Þegar hann var veginn upp úr ánni virtist vera um óskastein að ræða.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst. og 3 mín.

Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing fyrir Flekkudal.
-Örnefnalýsing fyrir Möðruvelli.
-Jóhannes Björnsson í Flekkudal.
-Jarðabókin 1703.

Skrár

Kaldárselshellar – Helgadalur

Gengið var frá Kaldárseli að hellunum austan Kaldársels, s.s. 90 metra helli, Vatnshelli, Gjáhelli, Rauðshelli, 100 m helli, Fosshelli o.fl. Á leiðinni var gamla vatssleiðsluhleðslan skoðuð. Frá hellunum var gengið yfir að Rjúpnadalahrauni og refagildran undir norðurhorni Húsfells skoðuð. Þá var leitað að gömlu fjárskjóli í Húsfelli, sem sagnir eru til um. Það fannst eftir nokkra leit. Framan við það eru gamlar hleðslur. Frá fjárskjólinu var gengið um gjárnar norðvestan Húsfells, um Mygludali og í Valaból.

Helgadalur – tóftir.

Þegar komið var niður í Helgadal var ætlað bæjarstæði fornbýlis, sem þar á að vera, skoðað í dalnum. Ekki er ólíklegt er að þarna sé komið bæjarstæði það sem lengi hefur verið leitað að og heimildir kveða á um. Á landnámsmaður að hafa byggt sér bæ í Helgadal, en þrátt fyrir leitir hafa leifar hans ekki fundist. Hér gæti einnig verið um hina fornu Skúlastaði að ræða, en þeir eiga skv. sögunni að vera næstelsta bæjarstæði norrænna manna hér á landi. Við þetta ætlaða bæjarstæði liggur gömul þjóðleið. Fróðlegt væri að fá við tækifæri áhugasaman fræðing til að kíkja á aðstæður þarna.

Kaldá.

Framangreint eru nú einungis vangaveltur um hugsanlega möguleika því ekki er vitað til þess að svæðið eða þessi staður í Helgadal hafi verið skoðaður sérstaklega m.t.t. þessa.
Gengið var á Kaldárhnjúka og Kaldárbotnar skoðaðir áður en ferðin endaði við Kaldá.
Ferðin tók nákvæmlega 2 klst í ágætu veðri.

Í Rauðshelli.

Skrár

Mælifell

Ætlunin var að ganga á tvö samnefnd fell, Mælifell, á sunnanverðum Reyjanesskaganum. Mælifellin eru reyndar a.m.k. 12 talsinsÂ á landinu. Tvö þeirra eru fyrrnefnd fell í Krýsuvík (226 m.y.s.) og við Ísólfsskála (175 m.y.s). Þriðja Mælifellið á Reykjanesskaga (fyrrum landnámi Ingólfs) er í Grafningi.
Mælifellin hafa verið höfð til viðmiðunar með einhverjum hætti, sem eyktamörk eða til að rata eftir, þar sem þau eru oft keilulaga og auðþekkjanleg langt að. Nafngift fellanna fylgdi og jafnan staðsetningum mælingastöðva danskra landmælinga- og kortagerðamanna um og í kringum aldarmótin 1900. Þau kort eru enn talin hin mestu nákvæmissmíð. Fleiri örnefni á Reykjanesskaganum má rekja til vinnu þeirra.
Fellin tólf með þessu nafni í landinu eru:

1) Í Grafningi í Árn.
2) Austan við Ísólfsskála í Gull. = Skála-Mælifell.
3) Vestan við Krýsuvík í Gull. = Krýsuvíkur-Mælifell.
4) Norðan Baulu í Norðurárdal í Mýr.
5) Norðan Axlarhyrnu í Staðarsveit í Snæf.
6) = Mælifellshnjúkur í Skag.
7) Í Djúpadal vestan Hleiðargarðs í Saurbæjarhr. í Eyf. Einnig nefnt Mælifellshnjúkur á kortum.
8) Upp af Reykjahverfi í S-Þing.
9) Í Vopnafirði í N-Múl.
10) Í Álftafirði í S-Múl.
11) Á Fjallabaksleið syðri norðan Mýrdalsjökuls í V-Skaft., = Meyja(r)strútur.
12) Norðan Höfðabrekkuheiðar í Mýrdal í V-Skaft.

Krýsuvíkur-Mælifell er auðvelt uppgöngu, líkt og nafna þess ofan við Ísólfsskála. Fallegur lækur og melöldur voru á suðuröxlinni áður en haldið var upp meginásinn. Farvegur lækjarins sýndi vel kjarnabergið, sem er móberg, en ofan á því er bólstraberg, sem systkinin ís, frost, vindur og vatn hafa dunað við að brjóta niður, enda ber fellið þess glögg merki.
Uppi á kollinum er stinsteypustöpull með merki Landmælinga Íslands. „Röskun varðar refsingu“ segir áletrunin, en koparskjöldurinn er nr. 3188. Stöpullinn hefur verið staðsettur þar sem gamla varðan var fyrrum. Leifar hennar má sjá neðan við þar sem hún var fyrrum. Grjótinu hefur verið hlaðið í bil milli kletta norðan undir stöpulfætinum.
Af Krýsuvíkur-Mælifelli er frábært útsýni, t.d. yfir Ögmundarhraun og Húshólma, Selöldu, Sveifluháls, Bleikingsvelli. Vigdísarvelli, Núpshlíðarháls ogÂ Latsfjall, auk þess góð yfirsýn er yfir litla lækinn milli Mælifellsins og Lafsfjalls sem hefur smám saman veriðÂ að brjóta undir sig hraunið á leiðinni til sjávar.
Mælifell mun vera svokallaður móbergs- og bólstrabergsgúlpur, myndaður í eldgosi seint á ísöld. Bergkvikan var svo seig að hún hlóðst upp yfir gosopinu en rann ekki í burtu sem hraun. Mælifell er samsett úr tveimur kvikugerðum, seti og bergi. Móbergið myndar meginhluta fjallsins, sem fyrr sagði.
Fellið myndaðist á síðustu ísöld, líkt og nágrannafjöllin og hálsanir. Hefði fjallið hins vegar myndast eftir ísöld hefði efni úr því vafalaust dreifst yfir umhverfið, auk þess sem sjá má að fjallið er ekki ósnortið af jöklum.
Skála-Mælifell er líkt nöfnu sinni og ekki síður auðveld uppgöngu. Það er þó ólíkt að því leyti að það hefur myndast við gos í sjó. Efri hlíðar fellsins bera þess glögg merki, m.a. rauðleitt gjallið.
Á toppi fellsins er steyptur landmælingastöpull. Koparmerkið á honum er nr. 3710. Líkt og á hinu fellinu hefur gömlu vörðunni verið raskað, grjótinu kastað til hliðar milli stórra steina. Ekki er auðvelt að sjá ástæður þess að nauðsynlegt hafi verið að raska gömlu vörðunum, eða vörðuleifunum,Â á fellunum.
Frábært útsýni er af Skála-Mælifelli, hvort sem litið er til Grindavíkur, grenndarhraunin (Skollahraun, Katlahraun og Ögmundarhraun), Höfða, Sandfell og Fagradalsfjall. Þá lá Leirdalur fyrir fótunum neðra.
Af Skála-Mælifelli mátti glöggt sjá hvar Gamla-Krýsuvíkurgatan lá upp frá Leirdal og áfram austur.

Venjulega hefur verið talið að Hlínarvegurinn hafi verið lagður yfir hana, en kaflinn frá Einihlíðum að Méltunnuklifi er að mestu óraskaður. Í stað þess að leggja veginn ofan í gömlu götuna hefur verið ákveðið að leggja hann beint af augum á þessum kafla, en gamla gatan liggur í sveig sunnan við veginn og þvert á hann ofan við klifið. Gamla veginum var fylgt þennan kafla og niður Méltunnuklifið.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.

Heimild m.a.:
-Örnefnastofnin Íslands.
-Þórhallur Vilmundarson: Mælifell. Lesbók Morgunblaðsins 4. og 11. júní 1994.

Skrár

Básendaflóðið – frásögn Hinriks Hansens

Básendar voru verslunarstaður frá 1484 til 1800. Undir lok 18. aldar var Hinrik Hansen kaupmaður á Básendum. Hann bjó á Básendum enda hafði verslunin þar verið opin allan ársins hring í nærfellt fjóra áratugi þegar þá var komið við sögu.

Kaupmaður bjó í sérstöku húsi ásamt eiginkonu sinni, Sigríði Sigurðardóttur frá Götuhúsum í Reykjavík, fjórum börnum þeirra hjóna, Símoni, Jóhanni Friðriki, Pétri og Maríu Lisbet, og vinnukonu. María var yngst barnanna. Þrjú önnur vinnuhjú og einn niðursetningur voru á Básendum veturinn 1799 og á vegum kaupmanns. Þau áttu heima í kotbæ skammt frá kaupmannshúsinu. Þann 9. janúar skall á ofasveður er fylgdi óhemjumikið flóð.
Hinrik Hansen kaupmaður sendi Sigurði Péturssyni, sýslumanni og skáldi, lýsingu á atburðum þessarar nætur og er lýsingin dagsett 16. mars 1799. Skjal þetta er varðveitt. Það er á dönsku. Vigfús Guðmundsson gaf það út nokkuð stytt í Blöndu og á íslensku:
„Vegna ástæðnanna verð eg að bera fram fyrir hérðasdómarann tjónið hræðilega, sem varð í byrjun þessa árs á verzlunarstaðnum Básendum, er eg hafði náðarsamlega í hendur fengið. Út af því er eg nú fjárþrota með óþroskuð börn og óþægilegan aðbúnað. Til að gera héraðsdómaranum þetta skiljanlegt, tek eg mér leyfi til að segja söguna sanna, eons og hún gerðist. Sést þá hversu ofurefli sævarins, hefur eyðulagt verzlunarstaðinn og margskonar fjármuni mína, og í hvílíkum dauðans vandræðum eg var staddur, með mínum nánustu, meðan allt var að eyðuleggjast. þessi hörmulega saga er þá svona:
Eptir að vil öll (eg, kona, 4 börn og vinnukona) vorum háttuð, varð eg þess var um nóttina (á að gizka kl. 2) hversu veðrið af suðri til vesturs magnaðist, svo iðulega fór að braka í húsunum. Þar að auku fóru að heyrast skellir, hver aptir annan, seins og veggbrjótur væri að vinnu við hlið hússins og undirstöðu. Af þessu fór eg á fætur, til þess að líta eptir veðrinu og vita, hvað gengi á úti. Þrátt fyrir svart myrkrið lauk eg upp húsdyrum eldhúsmegin, og þá þegar brauzt sjórinn inn á mig, með svo miklu afli og straum, að fyllti herbergin á lítilli stundu. Flúðum við þá í skyndi upp á húsloptið, hálfnakin upp úr rúmunum, því við óttuðumst, að við mundum farast í sjónum niðri, þar sem íbúðin var. Og í myrkrinu þorðum við ekki út úr húsinu, bæði vegna æðandi brimaldanna og rjúkandi ofviðris, svo vissum við líka að allt umhverfis húsin var hulið sjó. Og megum víst þakka guði, að við gripum þá ekki það óyndis úrræði, því þá hefðum við öll farizt. Þarna stóðum við nú langan tíma á loptinu í sífelldum dauðans ótta, og veður og sjór mundu þá og þegar mola húsið niður að grundveli. Ofviðrishrinurnar og brimið lamdi sífellt á húsinu, og það var nú farið að brotna, mótstöðuafl þess rýrnaði og sjórinn streymdi út og inn.
Hér um bil kl. 7 (að við héldum) treystumst við ekki lengur að geta bjargað lífinu þarna á loptinu. Braut eg því gluggann á norðurhliðinni. Þar smugum við öll út, eins og við stóðum (hálfnakin). Eg vóð með yngasta barnið á handleggnum, þar sem sjórinn flæddi yfir og skolaði með sér borðum, plönkum, fjarmunum og búshlutum. Náðum þó fjósinu með mestu erfiðismunum og lífshættu. Fjósið stendur svolítið hærra og fjær sjónum en íbúðarhúsið. En tæplega höfðum við dvalið þar fjórðung stundar, þegar mæniásinn brast í fjósinu. Við urðum því að flýja þaðan aptur, og til hlöðunnar. Annar gaflinn var brotinn af henni, en í staðinn var þar kominn hlaði af trjáviðardóti, er við urðum að skríða yfir, með mikilli hættu, til að komast inn.
Þarna stóðum við skjálfandi nokkurn tíma, unz veðrið fór með nokkuð af þakinu, en hinn hlutinn blaktaði fram og aptur, eins og blaðsnepill.

Til þess að bjarga lífinu, gerðum við síðustu tilraun, yfirgáfum eyðilagða kaupstaðinn, leiddumst öll saman og héldum áleiðis til byggða. Vóðum svo og skriðum í rokinu, unz við eptir miklar þrautir náðum að næstu hjáleigu, er nefnist Lodda (Loðvíksstofa), rétt hjá Stafnesi. Fátæki bóndinn þar, Jón Björnsson og kona hans, tóku á móti okkur – sem vorum nærri örmagna af kulda, áreynslu og hugsýki – með mestu alúð og hjartagæzku. Létu og það allt gott í té, er þau gátu. Í baðstofu þessa ráðvanda manns höfðum við aðsetur og aðbúnað í 14 daga. Voru þar alls 19 manns, þar af 10 börn, en þó var baðstofan ekki nema 3 stafgólf („Fag“ = 2 álnir) á lengd, 3 1/2 alin á vídd og 3 álnir á hæð, af gólfi upp í mæniás. Þrátt fyrir alúð mannsins og góðvilja vildum við ekkilengur níðast á gestrisni hans. Til þess líka að rýmkva um okkur, fórum við á eyðijörðina Stafnes, og bjuggum um okkur í baðstofunni íslensku, sem þar var. Síðan höfum við haft þar okkar fátæklega aðsetur. Eins og hr. sýslumaðurinn mun sjá eru húsin mín öll í verzlunarstaðnum sama sem hrunin að grundvelli, og bærinn, sem var þar, líka. Fólkið úr honum bjargaði sér upp um þekjuna, og tókst því þann veg um nóttina að bjarga lífi sínu, með guðs hjálp, nema aldraðri konu, sem veðrið lamdi niður, svo hún drukknaði í flóðinu. Eptir að hvíld og næði færðist yfir hagi mína hefi eg varið tímanum til þess aðs etja stoðir undir það, sem uppi hangir af húsaskrokkum verzlunarstaðarins, moka úr þeim fjörumölinni og grafa upp dótið mitt úr rústum þessa ömurlega staðar, svo og að safna saman borðum, trjám og brotum húsa (og húsbúnaði). Við allt þetta árangurslitla strit, dag og nótt, er eg og konan orðin svo lasburða, að eg treysti mér tæplega að vinna lengur þetta erfiði. Og erfiðið verður því árangursminna, þar erkki þarf eptir að vonast eptir fólki til útróðra á þessum stað.

Að lokum vil eg láta það álit mitt í ljósi, að landskjálfti hafi hér verið í verki með verði og sjó. Benda til þess ýmsar vörutegundir sem eg hefi fundið lítið skemmdar undir grundvelli. Þvílíkt gat varla orðið án mikils hristings og sérstaklegrar aukahreyfingar jarðvegsins.
Þar eg er skuldunautur hátignarinnar, sem átti veð og íhlutunarrétt í húsum á verzlunarstaðnum Básendum, verð eg að biðja yður, hr. sýslumaður, að koma hér við tækifæri og framkvæma löglega skoðun á rústunum og fjártjóninu. – Stafnesi 16. marz 1799, H. Hansen.“
Konan sem fórst í flóðinu hét Rannveig Þorgeirsdóttir, 79 ára niðursetningur sem hafði lengi verið rúmföst. Sýslumaður lét gera úttekt á tjóninu og er virðingagerðin dagsett 9. maí 179. Þar eru hús ýmist sögð vera gjörónýt eða stórskemmd. Auk þessa voru sex bátar sem kaupmaður átti og hafgði gert út til fiskveiða gjörónýtir, af sumum þeirra var kjölurinn einn eftir. Úttektin um flóðhæð og landbrot af völdum flóðsins sýndi að það hafði gengið 174 metra á land (164 faðma).
Básendakaupstaður var ekki endurreistur. Hansen fluttist til Keflavíkur.
Heimildir benda til að u.þ.b. 100 hús hafi skemmst eða eyðilagst af völdum flóðs eða roks á Suður- og Vesturlandi umrædda nótt, og 187 bátar. Getið er um 10 kýr, 226 kindur og 63 hesta sem flóðið grandaði. Ein kona drukknaði svo sem fram hefur komið.
Mjög djúp og kröpp lægð olli ofviðrinu. Loftþrýstingur var óvenju lágur og stórstreymt og hækkaði sjávarstaða við landið fyrir áhrif þessara þátt. Þar sameinuðust ofasarok af suðvestri og stórstraumsaðfall við að þrýsta sjónum inn fremur mjóa rennu. Sjór gekk að minnsta kosti fjórum álnum (um228 cm.) hærra á Básendum í flóðinu en í mestu stórstraumsfjöru.

Heimild m.a.:
-Lýður Björnsson, Básendaflóðið 1799 (2006).
-Mbl. 3. okt. 1971 – Básendaflóðið.

Letursteinn á Básendum.

Skrár

Hengill – Útilegumannaskjól

Útilegumannahellar áttu að hafa verið í Innstadal og í Engidal í Henglinum.
Í Innstadal segja sagnir til um að í hellinum hefðu verið menn sem komu sunnan úr Höfnum. Þeir hefðu verið áhafnar meðlimir af einhverju skipi en verið brottviknir fyrir einhver níðingsverk. Ekki bera heimildum saman um hversu lengi þeir höfðust við í þessum helli, sumir sögðu eitt sumar aðrir tvö ár. Það er ekki vitað með vissu. Talið er að þeir hafi verið 6 til 7 karlmenn og tvær hlutakonur. Þau lifðu á saufé sem þeir stálu frá bændum í Grafningi og Ölfusi. Bændur sátu síðan fyrir þeim og drápu, en ekki fyrr en eftir miklar eltingar. „Þjófahlaup“ í Henglinum er skýrt eftir þessar eftirfarir. Útilegumennirnir voru drepnir ýmist vestan í Henglinum eða á Mosfellsheiðinni. Konurnar voru fangaðar eftir mikið viðnám. Ekki er heldur vitað með vissu hvaða ár þetta var en talið er að það hafi verið í kringum 1700.
Heimildir skýra svo frá; Norðan við sléttuna í dalsbotninum sé einn af mestu gufuhverum landsins, en örskammt norðvestur af honum er hár móbergsklettur. Ofarlega í þessum kletti er hellir og grastó fyrir framan hann. Hellismunninn sést strax og komið er yfir Sleggjuháls. Móbergið fyrir framan hellinn er mjög bratt og illkleift á tveggja til þriggja mannhæða kafla.
Lýður Björnsson, sagnfræðingur, fór í þennan helli 1978. Hann skýrir svo frá að hellir þessi sé um 2 til 3 metra langur inn í botn og manngengur að framanverðu. Breiddin er um 2 metrar. Hlaðið hefur verið fyrir hellismunann en hleðslan er nær hruninn, fallinn bæði inn og út. Talsvert var af beinum undir hellum í hellinum, mest stórgripabein. Engar leifar sáust af eldstæði eða ösku.
Heimildir eru að finna m.a. í lesbók MBL frá 1939, grein sem Þórður Sigurðsson „Tannastöðum“ skrifaði, Útilegumenn í Henglinum og endalok þeirra.
Einnig eru til sagnir um útilegumenn sem hafi haldið til í helli í Engidal. Í dalnum eru tveir hellar, eða skútar, um 400 metra norðan við sæluhúsið, sem þar er. Annar þeirra, sá efri er talinn vera ævaforn útilegumannabústaður. Sagt er að Eyvindur Jónsson ( Fjalla-Eyvindur ) og Margrét Símonardóttir hafi hafst við í þessum helli í seinni útleigð þeirra, vorið 1678. Í þessum hellum mátti finna ummerki mannvistarleifa.
Hellirinn er efst í móbergshnúknum og snýr hellisskútinn í suður og blasir hann við frá Sæluhúsinu. Hellirinn er um 5 m breiður og 1,20 m á dýpt. Hæðin er um tveir metrar og nokkuð jafn. Hleðslurnar sem hafa verið fyrir opinu að hellinum eru að miklu leyti hrundar en þó eru um 50 sm há hleðsla sem stendur eftir.
Ljósmyndin sýnir hellisskútann og hleðslurnar að innganginum.
Sagnfræðingurinn Lýður Björnsson segir frá hleðslu fyrir hellismunna í Engidal.
„Móbergsklettarani gengur af Marardal meðfram Engidalsá. Hann er mjög veðraður og hæðóttur. Við gengum í fyrstu niður með ánni, en réðumst síðan til uppgöngu á klettaranunum neðarlega eða í neðstu lægðinni á honum. Ásgeir [S. Björnsson] … benti mér fljótlega eftir að upp var komið á hellisgjögur … Stuttur spölur var að hellisgjögrinu … Þarna voru ótvíræðar mannvirkjaleifar. Veggur hafði verið hlaðinn fyrir munann, og var talsverður hluti hans enn uppistandandi. Dyr voru á veggnum. Efsti hluti veggjarins var þó hruninn. Nokkur gróður hafði fest rætur milli steina í hleðslunni“.
Ferðafélagið Útivist stefndi á þennan helli 26. október 1986 og skýra leiðangursmenn svo frá; „Engin greinileg ummerki sjást í hellinum um eldamennsku, en þó kunna tveir steinar í gólfi til vinstri við inngang að vera frumstæðar hlóðir.“ Hellisskútinn sjálfur er 5 m breiður og um 2,5 m hár. Hann slútir varla meir en 1-1,5 m fram að ofan.
Til hliðanna við hellisopið (þ.e. austan og vestan við) ganga móbergsranar fram og eru aðeins um 2 m á milli þeirra um 4 m sunnan við hleðsluna. Neðan við þessar ytri „dyr“ er allbratt upp að hellinum, sléttar móbergshellur, en þó vel fært. Innan við þær er minni halli og laust grjót í botninum og gæti sumt af því verið úr hleðslum fyrir skútanum. Fyrir honum eru þrjú stór björg sem tæplega hafa verið færð til af mönnum, en ofan á tveimur þeim vestari er hleðsla með minni steinum. Smáhleðsluleifar eru einnig á austasta bjarginu. fast upp við hellisvegginn. Innan við björgin og hleðslurnar er um 1 m breið skora og er botninn þar allsléttur. Í þessum helli hefur verið ágætt skjól fyrir öllum áttum öðrum en sunnanátt en ólíklegt er að hlaðið hafi verið alveg fyrir hann eða að menn hafi hafst þar við að staðaldri. Útsýni er mjög gott úr þessum helli yfir Engidal og Norðurvelli og gæti verið að það hafi einhverju ráðið um að þarna hafi menn komið sér upp skjóli.
Hinn hellirinn sem minnst er aðeins 40 metrum frá „stóra“ hellinum og aðeins neðar. Sá hellir er mun þrengri og dýpri, um 3 m langur, 2 m breiður og 1,25 m hár. En hleðslur eru fyrir mynni þessa hellis einnig. Mjög gott skjól hefur verið úr þessum helli og hefur hann verið ákjósanlegt svefnstæði en hann er mjög þrifalegur og mjúk möl er á gólfi hellisins.“
Lýður minnist á að mögulegt sé að hleðslur þessar hafi verið skjól fyrir hreindýraveiðimenn eða skýli fyrir nautreka en trúlegast finnst honum þó að þessir hellar hafi verið skjól fyrir Fjalla-Eyvind og Margréti í seinni útlegð þeirra, vorið 1678.
En minnst er á það ár í annálum: Eyvindur nokkur, giptur, hljóp úr Ölfusi með annars manns konu vestur, og töldu sig fyrir ektahjón: náðust, voru húðstrýkt og aðskilin. Þau tóku sig aptur saman, lögðust út í Henglafjöllum, náðust og voru réttuð á þessu alþingi.“ Fitjaannáll ÍA II, 247. sbr. Hestsannál ÍA II, 512. 1678: „Höggvinn maður á alþingi, hét Eyvindur Jónsson, er hlaupið hafði úr Ölvesi frá konu sinni meða aðra konu vestur undir Jökul og héldu sig þar fyrir hjón, fóru síðan þaðan og fundust við hellir á Mosfellsheiði fyrir ofan Mosfellssveit og lifðu við kvikfjárstuld.
Konan hét Margrét Símonsdóttir; henni drekkt í Öxará. Í þessari frásögn er minnst á helli á Mosfellsheiði, hér á hugsanlega átt við umræddu hella í Engidal.
Þau höfðu verið strýkt veturinn fyrir og látin þá laus, en tóku sig saman, þá voraði og lögðust á nýju á fjöll.“ Setbergsannáll, ÍA IV, 119-1220. Dauðadómurinn er prentaður í Alþingisbókum Íslands VII, 403 og segir þar að þau skötuhjú hafi verið höndluð „í einum hellir suður undan Erfiseyjarseli í Kjalarnesþingi og teknar þann 20. Octobris [1677] með fóla af nautakjöti og öðrum hlutum [voru síðan dæmd fyrir 3 hórdómsbrot og burthlaup úr héraðinu á Bakkárholtsþingi og úttóku líkamlega refsingu á Kópavogi 3.12.1677 fyrir útileguna og þar af hnígandi þjófnaðar aðburði, þar efti voru þau afleyst af biskupinum og Eyvindur tekinn aftur af konu sinni]. Nú er síðan svo til fallið upp á ný, að þessar vandræðapersónur tóku sig aftur til útilegusamvista og fundust báðar í einni rekkju og einu hreysi undir bjargskúta nokkrum í Ölvesvatns landeign af Þorsteini Jónssyni og öðrum átta mönnum. Voru svo teknar og síðan í fangelsi forvaraðar [og voru þau svo ströffuð af lífinu eftir Stóradómi 3].

Heimildir:
-http://notendur.centrum.is/~ate/ (Hengilssvæðið)

Steinbrjótur

Skrár

Hraun – skjaldarmerkið

Vættir Íslands á skjaldarmerki Íslands standa á helluhrauni, sumir segja reyndar stuðlabergi, en hvað er stuðlaberg annað en hraunmyndun?
„Skjaldamerkið prýða hinir fjóru landvættir Íslands, einn fyrir hvern fjórðung: Griðungur (vestfirðir), Gammur (norðurland), Dreki (austfirðir) og Bergrisi (suðurland).“ En hvað um Vesturland!? Þegar betur er að gáð kemur í ljós að fjórði landvætturinn, bergrisinn, opinberaðist á Reykjanesskaganum, en ekki Suðurlandi, eins og jafnan hefur verið talið.
Í Heimskringlu Snorra Sturlusonar, en þar segir svo: „Haraldur (Gormsson Dana) konungr bauð kunnugum manni at fara í hamförum til Íslands og freista, hvat hann kynni segja honum. Sá fór í hvalslíki. En er hann kom til landsins, fór hann vestur fyrir norðan landit. Hann sá, at fjöll öll ok hólar váru fullir af landvéttum, sumt stórt, en sumt smátt. En er hann kom fyrir Vápnafjörð, þá fór hann inn á fjörðinn ok ætlaði á land at ganga. Þá fór ofan eptir dalnum dreki mikill, ok fylgdu honum margir ormar, pöddur ok eðlur ok blésu eitri á hann. En hann lagðisk í brot ok vestr fyrir land, allt fyrir Eyjafjörð. Fór hann inn eptir þeim firði. Þar fór móti honum fugl svá mikil, at vængirnir tóku út fjöllin tveggja vegna, ok fjöldi annarra fugla, bæði stórir ok smáir. Braut fór hann þaðan ok vestr um landit ok svá suðr á Breiðafjörð ok stefndi þar inn á fjörð. Þar fór móti honum griðungr mikill ok óð á sæinn út ok tók at gella ógurliga. Fjöldi landvétta fylgdi honum. Brott fór hann þaðan ok suðr um Reykjanes ok vildi ganga upp á Vikarsskeiði. Þar kom í móti honum bergrisi ok hafði járnstaf í hendi, ok bar höfuðit hærra en fjöllin ok margir aðrir jötnar með honum. Þaðan fór hann austr með endilöngu landi – „var þá ekki nema sandar ok öræfi ok brim mikit fyrir útan, en haf svá mikit millim landanna,“ segir hann, „at ekki er þar fært langskipum.“
Vikarskeið (Vikrarskeið) er sandfjaran austan við Þorlákshöfn og vestan við Hraunssand vestan Ölfusárósa.
Á fundi Alþingis, sem haldinn var 17. júní 1944 á hinum forna þingstað Þingvöllum við Öxará, var lýst yfir því að lýðveldi væri endurreist á Íslandi. Á ríkisráðsfundi, sem haldinn var sama dag á Þingvöllum, gaf nýkjörninn forseti, Sveinn Björnsson, út forsetaúrskurð um skjaldarmerki lýðveldisins og hljóðar hann þannig: „Skjaldarmerki Íslands er silfurlitur kross í heiðbláum feldi, með eldrauðum krossi innan í silfurlita krossinum. Armar krossanna skulu ná alveg út í rendur skjaldarins á alla fjóra vegu. Breidd krossmarksins skal vera 2/9 af breidd skjaldarins, en rauði krossinn helmingi mjórri, 1/9 af breidd skjaldarins. Efri reitirnir skulu vera rétthyrndir, jafnhliða ferhyrningar og neðri reitirnir jafnbreiðir efri reitunum, en þriðjungi lengri. Skjaldberar eru hinar fjórar landvættir, sem getur í Heimskringlu: Griðungur, hægra megin skjaldarins, bergrisi, vinstra megin, gammur, hægra megin, ofan við griðunginn, og dreki, vinstra megin, ofan við bergrisann.“
Reykjanesskagi er suðvesturhluti Íslands, sem skagar eins og ólögulegur fótur til vesturs út úr meginlandinu. Skaginn er sunnan Faxaflóa, sem er stærsti flói við Ísland. Jarðfræðilega er Reykjanesskagi allt svæðið austur að Ölfusá, Sogi, Þingvöllum og í Hvalfjarðarbotn. Hins vegar er í daglegu tali oftast átt við svæðið vestan (sunnan) Hafnarfjarðar og frá Krýsuvík og vestur (suður) úr, þegar talað er um Reykjanesskagann. Venjulega er talað um að fara suður þegar haldið er út skagann, en inn þegar farið er til baka. Suðurnesjamenn fara inn eftir til Reykjavíkur og eru þeir því einir landsmanna sem ekki fara suður til Reykjavíkur, heldur suður heim til sín. Ysti hluti skagans heitir Reykjanes (það er hællinn á fætinum).
Suðurnes er heiti sem haft er sem samheiti um þau byggðarlög sem eru á Reykjanesskaga sunnan Hafnarfjarðar, eða sunnan Straums eins og Suðurnesjamenn segja oft. Þessi byggðarlög eru Vatnsleysustrandarhreppur með þéttbýliskjarnann Voga, Reykjanesbær (sem var myndaður 1994 úr Innri- og Ytri Njarðvík, Keflavík og Höfnum en sameining var felld í öðrum byggðarlögum), Garður, Sandgerði og Grindavík. Jafnan hefur Grindavík þó ekki verið talin til eiginlegra Suðurnesja því hugtakið var lengi vel fyrst og fremst bundið við útvert Rosmhvalanesið. Á þessu svæði er landnám Steinunnar gömlu, frændkonu Ingólfs, en henni gaf hann Rosmhvalanes allt sunnan Hvassahrauns, eins og Landnáma kemst að orði. Einnig landnám Molda-Gnúps, sem nam Grindavík. Annars er frásögn Landnámu um þetta svæði mjög óljós.“
Dæmi um hellu- og apalhraun eru t.d. hraunin sem liggur yfir Suðurnesin. Hraun er jarðskorpa eða möttulefni (einnig kallað bergkvika) sem flæðir upp á yfirborð jarðar við eldgos. Hitastig sem getur verið frá 700 – 1200°C. Kvikan verður til vegna hitamyndunar í iðrum jarðar sem einkum stafar af niðurbroti geislavirkra efna. Kvikan er heit og því eðlisléttari en umhverfið, sem veldur því að hún tekur að stíga í átt til yfirborðs þar sem hún kemur upp í eldgosum og rennur sem hraun. Hraun kólna eða storkna á yfirborði og mynda fast berg.
Snertifletir og yfirborð hrauna er oft gler- eða kargakennt. Berg sem myndast við hraunrennsli á yfirborði kallast gosberg.
Basísk hraun mynda venjulega annaðhvort hellu- eða apalhraun sem vísar að mestu til yfirborðsásýndar hraunanna. Enskt heiti þessara hraungerða eru „Aa-lava“ (apalhraun) og „Pahoehoe“ (helluhraun), en ensku nafngiftirnar eru komnar frá Hawaii eyjaklasanum, þar sem eingöngu renna basalthraun.
Jarðskorpa er ysta jarðlag steinplánetu. Jarðskorpa jarðarinnar (oft nefnd Jarðskorpan) skiptist í tvær gerðir jarðskorpna, meginlandsskorpu sem er 20-70 km þykk og hafsbotnsskorpu sem er um 6-7 km þykk.
Helluhraun (e. Pahoehoe; úr Hawai’isku) er nokkuð slétt hraun sem verða til við eldgos með þunnfljótandi basalt-kviku. Helluhraun eru að jafnaði auðveld yfirferðar og oft alsett hraunreipum sem myndast þegar efsta lag hraunsins storknar en massinn heldur áfram að hreyfast. Stærstu helluhraun heims eru á Hawaii en einnig eru helluhraun á Íslandi; svo sem Kistuhraun í Brennisteinsfjöllum.
Við mikið hraunrennsli getur myndast hraungöng yfir og undir yfirborðinu. Ef slík hraungöng tæmast myndast hellar og traðir sem standa eftir. Dæmi um slíka hella eru Raufarhólshellir og Búri.
Apalhraun (e. Aa, úr havaiísku) er úfið hraun sem verður til í þeim eldgosum þar sem er flæðigos með basískri hraunkviku. Í sumum gosum verða til blandhraun, líkt og sjá má í Arnarseturshrauni ofan við Grindavík. Hraunið, sem bergrisinn á að hafa staðið á, eitt af fjórum táknum skjaldarmerkisins, er hluti Leitarhrauns, sem mun hafa runnið fyrir u.þ.b. 5000 árum.

Heimildir m.a.:
-http://is.wikipedia.org/wiki/Hraun
-Stjórnarráð Íslands.

Hraun – Tíðarhliðið,

Skrár

Selsvellir – Sogasel

Gengið var um nýja borsvæðið vestan Trölladyngju, yfir að Oddafelli og með því að Hvernum eina.

Spákonuvatn. Keilir fjær.

Áður en komið var að syðsta hluta Oddafellsins mátti sjá gamlan stíg yfir hraunið norðan fellsins í átt að norðausturenda Driffells. Einungis lítill gufustrókur stendur nú upp úr hvernum, sem eitt sinn var stærsti gufuhver landsins, sást jafnvel frá Reykjavík þegar best lét. Frá hvernum var genginn gamall stígur er liggur austan hversins og inn með Selsvallalæknum. Þórustaðastígurinn liggur þar upp úr Kúalág, en gegið var áfram suður yfir vellina, framhjá seljunum undir hlíðinni og að vestari seljunum suðvestast á þeim. Norðan þeirra er stígur yfir hraunið að Hraunsels-Vatnsfelli. Ákafla er hann vel markaður í klöppina. Uppi á því austanverðu er allstórt vatnsstæði. Þarna er um að ræða þrjú sel og eru fallegir stekkir við þau öll, auk réttar og fjárskjóla í hrauninu innan þeirra.

Sel í Sogaselsgíg.

Gengið var upp með Núpshlíðarhálsi, með læknum þar sem hann kemur niður gil í hálsinum (Sogadal) og áfram utan í honum að Sogagíg. Þegar komið er að honum myndar gígurinn fallega umgjörð um selið með Trölladyngjuna í bakgrunni. Í gígnum eru a.m.k þrjár tóttasamstæður og mjög heillegur og fallegir stekkir og rétt, hlaðinn utan í norðurhlið gígsins, auk smalaskjóls. Ein tóft til viðbótar er utan gígsins. Handan hans í norðri myndaði Oddafellið litskrúðungan forgrunn að Keili er sveipaði um sig þunnri skýjahulu.

Í Sogaseli.

Á leiðinni var gerð leit að útilegumannahelli sem átti skv. þjóðsögunni að vera nálægt Hvernum eina. Ekki er ólíklegt að hann sé fundinn. Í hellinum áttu útilegumenn að hafa hafst við í byrjun 18. aldar. Þeir herjuðu á bændur á Vatnsleysuströnd og er Flekkuvík sérstaklega tilgreind í sögunni. Gerðir voru út leiðangrar til að handsama þá, sem að lokum tókst. Voru þeir þá færðir að Bessastöðum og hengdir í Gálgaklettum (sjá HÉR). Sagt er að bændur hafi eyðilagt bæli útilegumannanna svo aðrir tækju ekki þeirra stað.

Hverinn eini.

Staðurinn, sem um ræðir er hinn ákjósanlegasti. Á aðra hönd er jarðhiti og hina kalt vatn. Innan seilingar hefur fé gengið um haga. Ofan við bælið er hæð og má auðveldlega sjá til mannaferða úr öllum áttum. Er þá auðvelt að dyljast í nágrenninu. Misskilningur er að menn hafi hafst við í hraunhellum til dvalar eða búsetu. Til þess voru þeir of rakakenndir, kaldir og hreinlega blautir. Þessi staður hefur aftur á móti að öllum líkindum verið reftur og þakinn hellum og mosa og þannig haldist þurr og verið ágæt vistarvera. Í honum hafa þrír til fimm menn auðveldlega getað dvalið með góðu móti.
Gangan tók 3 klst og 24 mín. Frábært veður – logn og hlýtt – roðagyllt fjöllin.

Sogasel – uppdráttur ÓSÁ.

Skrár

Grjóthleðsla II

Námskeið í „grjóthleðslu í gömlum stíl“ var haldið í Vogunum á vegum Miðstöð Símenntunnar á Suðurnesjum.
Á námskeiðinu, sem tók tvo vinnudaga, var m.a. ætlunin að hlaða frístandandi og fljótandi veggi úr náttúrulegu grjóti. Auk þess var ætlunin að kenna öll grundvallaratriði grjóthleðslu. Nemendur áttu að læra að hlaða horn og bogaveggi og að „toppa“ grjótvegg. Þetta var að mestu verklegt námskeið og gert var ráð fyrir töluverðu líkamlegu puði – enda varð sú raunin, en eins og einhver komst að orði; „I love it!“.
Hér verður seinni degi námskeiðsins n.k. laugardag lýst. Leiðbeinendur voru Guðjón S. Kristinsson, torf- og grjóthleðslumeistari og skrúðgarðyrkjumaður, og bróðir hans, Benjamín Kristinsson, húsasmíðameistari og bátasmiður, miklir hagleiksmenn. Seinni hluti grjóthleðslunámskeiðsins fór fram við Kálfatjörn.
Markmið námskeiðsins var að nemandinn þjálfaðist í hefðbundnum vinnubrögðum við íslenskt byggingarhandverk; í þessu tilfelli grjóthleðslu úr náttúrlegu grjóti, þekkti helstu hugtök, verkfæri og hleðslugerðir er tíðkast í grjóthleðslu, kynni skil á góðu hleðslugrjóti og gæti hlaðið og gengið frá grjótvegg úr náttúrlegu grjóti og gæti hlaðið horn og boga.
Efnisatriði og kjarnahugtök voru m.a: Grjótnám (hleðslugrjót), einstakar bergtegundir, grjót klofið, höggvið, flutningur, árstími, grjóthleðsla, undirstöðusteinar, smásteinar, hellubrot (klípa), stæði steins (sæti), möl á milli laga, moldarfylling, þjöppun, veggjagrjót jafnað, þykkt grjótveggja, hæð, ending. Að mörgu var að hyggja. Lýst var t.d. vegghleðslu úr grjóti, m.a. með tilliti til mismunandi bergtegunda, er hlaðið var úr. Kynntir voru undirstöðusteinar og kampsteinar, smásteinar og hellubrot, sem notuð voru til að skorða steina í hleðslu (klípi t.d.). Stæði steins í hleðslu nefndist t.d. sæti. Lög í veggjum voru hlaðin úrÂ langhellum eða langsteinum til bindinga. Í sumum veggjum var torf notað milli laga í grjóthleðslu. Mikilvægt var að leggja grjótið rétt í hleðsluna? Stundum var venjuleg heytorfa notuð við vegghleðslu, rist að endilöngu, er hlaða átti, og báðir helmingarnir notaðir í hleðsluna. Strengur (strengir) var einnig hafður milli laga í grjóthleðslu. Hleðslu á ytra borði útveggja og gaflhlaða var lýst sem og fláa í innveggjum.

Veggur hlaðinn með fláa myndaði boglínu upp og niður, líkt og torfveggir. Stundum var vegghleðsla bein eða bogadregin milli horna í húsi (þ.e. grunn lína). Moldarfylling gat verið í grjótveggjum. Þá var moldinni þjappað mjög vel. Veggjagrjót var jafnað með öxi eða sleggju er hlaðið var. Þykkt grjótveggja gat verið mismunandi. Ending grjótveggja gat og verið mismunandi, allt eftir tilgangi byggingarinnar.
Viðfangsefnið að þessu sinni var grjóthlaðin hlaða við bæjarstæðið, svonefnd Skjaldbreið. Skjaldbreið, eins og sjá má hana nú, mun hafa verið reist um 1850, líklega af þáverandi ábúendum Kálfatjarnar. Upphaflega hafa allir veggir hennar verið hlaðnir grjóti úr næsta nágrenni, líklega fjörunni, en árið 1926 þegar fjós var byggt við hlöðuna var suðurveggurinn steyptur upp en grjótið notað til þess að drýgja steypuna.
Í áranna rás hefur útlit hlöðunnar breyst nokkuð. Er helsta breytingin sú að árið1946 mun Erlendur, þáverandi bóndi á Kálfatjörn hafa gert kvist á hlöðuna að norðanverðu. Hann hafði eignast nýja dráttarvél þetta sama ár og var kvisturinn byggður til þess að auðvelda aðkomuna vegna heyflutninga. Bárujárn er á þaki hlöðunnar en upphaflega mun það hafa verið klætt skarsúð með breiðum borðum.

Standandi klæðning mun einnig hafa verið á báðum göflunum og er sú klæðning enn sýnileg á vesturgaflinum. Fyrsti hluti uppbyggingarinnar á Skjaldbreið hafði verið hafinn og hafði Víglundur Kristjánsson, torf- og grjóthleðslumaður, unnið að henni ásamt vinnuflokki sínum. Hluti hans hafði þá þegar skemmst vegna aksturs stórra tækja um bæjarhlaðið.
Skjaldbreið hefur umtalsvert menningarsögulegt gildi um aðstöðu og lifnaðarhætti sjávarútvegsbænda á 19. öld auk þess að vera ómissandi hluti af umhverfinu við kirkjuna og mikilvægur þáttur í sögu staðarins. Samkvæmt aldursákvæði Þjóðminjavarðar er hlaðan Skjaldbreið friðuð.
Grjót sem var notað í hleðsluna var nánast eins og það kemur af skepnunni, kannski örlítið snyrt til að það legðist betur. Víglundur er menntaður bifvélavirki en þrátt fyrir það hefur hann unnið sem fornhleðslumaður síðastliðin 30 ár, þar af sem aðalstarf síðastliðin 15.
Hans þekktustu verk eru Skansinn í Vestmannaeyjum, húsin í Bröttuhlíð á Grænlandi og svo endurbyggði hann Þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal svo fátt eitt sé nefnt. Menntun til að verða fornhleðslumaður er ekki hægt að læra í neinum skóla. Hún lærist eingöngu frá manni til manns, til að mynda lærði Víglundur af afa sínum sem lærði þetta af föður sínum og svo koll af kolli. Í dag er þessi stétt að deyja út og að mati Víglunds eru aðeins 4-5 menn sem gefa sig út sem fornhleðslumenn. Það er fyrst og fremst vegna þess að starfsöryggi er ekki nóg og svo er þetta hreinlega fjári erfitt að vera að burðast með grjót allan daginn.
Víglundur kannast við flest ef ekki öll þau nöfn sem hleðslan bar með sér hér áður fyrr, mismunandi gerðir hleðslu, verkfærum og annað slíkt. Þau eru samt flest orðin úrelt vegna tækniframfara. Það er einungis eitt verkfæri sem hefur sama nafn og áður en það er stutull, hann var notaður til að þjappa moldina í veggjunum. Að þjappa moldina hefur alla tíð verið mikilvægt og sagt hefur verið að það að þjappa vel er jafn mikilvægt og að hlaða vel. Hleðsluheitin hafa haldið sér.

Heitin eru í raun skírskotun í nöfn þess sem hlaðið er úr, til dæmis eru tvennskonar hleslur á Jaðar, grjóthleðsla þar sem eingöngu er notað grjót og svo hlaðið í streng en þá er sett torf(streng)- og grjótlag til skiptis. Sem sagt að það er annaðhvort hlaðið í torfið, grjótlag á milli, eða úr torfi en þá er eingöngu torf líkt og með grjótveggina.
Efnisöflun í dag er með nokkuð breyttu sniði frá því sem var. Núna má eiginlega ekkert hirða og er flest allt grjót fengið úr námum, það er sprengt grjót en ekki tilhöggið af nátturunnar hendi. Torfið er náttúrulega fengið úr nánasta umhverfi, það eru þó til svæði sem ekki gefa hentugan jarðveg til grjóthleslu. Þar sem það á við er í raun ekkert hægt að gera þrátt fyrir góðar samgöngur og gjöfulli svæði, það er vegna sauðfjársjúkdóma eins og riðu og eru lög sem koma í veg fyrir það að jarðvegur er fluttur landshorna á milli.
Þegar tekist var á við Skjaldbreið þurfti að rífa hluta veggjanna alveg niður, rétta þá af og lagfæra. Við þá vinnu komu í ljós eldri undirlagshleðslur, sem nýrri veggir höfðu verið byggðir ofan á. Neðsta lag austurveggjarins var t.a.m. runnið til, en það samt sem áður notað fyrir nýja vegghleðslu. Neðsta lag suðurveggjarins var vandlega hlaðið, en greinilega eldra en það sem ofan á var. Vesturvegginn vantaði alveg. Hann hafði verið steyptur, sem fyrr sagði, en fallið þegar þakið fauk af hlöðunni í óveðri s.l. vetur. Nú átti að endurhlaða hann frá grunni. Á norðurveggnum voru fjögur flórgöt í mismunandi hæð. Þau neðri virtust hafa verið á eldri veggnum. Veggir voru tvíhlaðnir og var bæði púkkað á milli með smágrjóti og skeljasandi.Â Að þessum uppgötvunum fengnum má ætla að Skjaldbreið, sem mannvirki, sé miklu mun eldri en áætlað hefur verið. Fulltrúi Fornleifaverndar ríkisins mætti á staðinn, en hann virtist „út á þekju“ líkt og jafnan þegar slíkir frá þeirri stofnun koma að fornum mannvirkjum Reykjanesskagans.

Breidd nýja hússins verður 6.50 m. Lengdin er svipuð. Ætlunin er að koma ártalssteini, A° 1674, fyrir í suðurveggnum, en hann fannst fyrir nokkrum árum í fjörunni við Rásina neðan við Kálfatjörn eftir að leitað hafði verið að honum. Steinninn hafði verið hornsteinn í sjóbúð þar á sjávarkambinum, en sjórinn tekið húsið til sín. Steinninn fannst fyrir tilviljun.
Fróðlegt var að skoða handbragð hleðslumeistarans á seinni stigum veggsteinshleðslunnar í Skjaldbreið og bera hana saman við vegghleðsluna í Staðarborginni. Í fljótu bragði virtist handbragðið (hleðslulagið) vera það sama. Hafa ber í huga að jafnan hafa vanir hleðslumenn reynt að hlaða „lárétta“ eða „lagskipta“ veggi, þ.e. notað grjót svipað að þykkt líkt og sjá má í neðsta lagi suðurveggjarins í Skjaldbreið. Veggþykktin er þó hin sama á báðum stöðunum (um 65 cm) og vegghallinn einnig (um 5 cm). Því má ætla að hleðslumeistarinn hafi verið sá sami í báðum tilvikum eða að sá hinn sami hafi kynnt sér handbragðið á öðru hvoru staðnum áður en hófst handa. Ef hleðslumeistarinn hefur verið á Kálfatjörn á sama tíma og Skjaldbreið var hlaðin og þá, annað hvort á eftir eða á undan, hlaðið eða endurhlaðið Staðarborgina, má ætla að síðarnefna mannvirkið hafi verið reist um 1850. Líklega er það mjög raunhæft þegar tekið er tillit til hversu heilleg borgin er og lítt skófvaxinn. Neðstu umförin á austanverðri Skjaldbreið eru t.d. með svipuðum skófvexti og sjá má á austanverðri Staðarborginni.
Í lokin útskrifuðust nemendur af grjóthleðslunámskeiðinu, sem var MSS og vettvagnsstjórnendum til mikillar fyrirmyndar í alla staði.

Heimild m.a:
-khi.is/torf/2003/jada

Skrár

Krýsuvík – Magnús Ólafsson

Krýsuvík er sennilega landnámsjörð. Segir Landnáma að Þórir haustmyrkur hafi numið Selvog og Krýsuvík. Eftir að kristni var lögtekin var þarnar kirkja, og helguð Maríu mey. Voru prestar búsettir í Krýsuvík fram yfir 1600, séra Eiríkur í Vogósum þjónaði Krýsuvíkur prestakalli (margar sögur fara af síra Eiríki í Vogósum og göldrum hans).

Krýsuvík.

Stóri Nýibær lagðist síðastur í eyði í Krýsuvík og var það árið 1938, en eftir það var ekki mannlaust þarna. Einn maður varð eftir og bjó í kirkjunni í Krýsuvík þegar allir höfðu flúið af hólmi. Með órjúfandi tryggð við staðinn gafst hann aldrei upp þraukaði fjarri mannabyggðum aleinn og ósveigjanlegur og barðist þar áfram með hinn einstöku íslensku seiglu. Þessi maður var Magnús Ólafsson.

Magnús Ólafsson var nauðugur sendur í vist 18 ára gamall til Árna sýslumanns Gíslasonar, í kringum 1895 (bærinn lagðist í eyði 1938). Ætlunin var að senda Magnús í verbúiðir sem Árni sýslumaður átti í Herdísarvík. Enn Magnúsi var ekki um sjóinn gefið og vonaðist eftir starfi í Krýsuvík. Betur fór en á horfðist og fékk Magnús fjárhirðastöðu í Krýsuvík á Nýjabæ.

Magnús bjó í kirkjunni í Krýsuvik sem var úr timbri og óþétt, svo óþétt að skór hans frusu oft á köldum vetrarnóttum. Kirkjan var 22×14 fet og svo lág að ekki var manngengt undir bita. Ekkert tróð var í veggjum, gólfið sigið og gisið.

Spurður hvers vegna hann hafi ekki flutt til Hafnarfjarðar eftir að búskapur lagðist af á Nýjabæ svararði hann: “ Vinnan var stopul í Hafnarfirði og ég hafði meiri löngun til þess að hugsa um kindur heldur en að snapa eftir vinnu þar.“ Eitt sinn var Magnús spurður hvort ekki væri hann myrkfælinn á því að búa í kirkju og hafa kirkjugarð sem sinn næsta garð.

Magnús Ólafsson.

„Myrkfælinn, – nei ég veit ekki hvað það er. Og óþarfi að óttast þá, sem hér liggja. Sumt af þessu hefur verið kunningjafólk mitt. Þeir gera engum manni mein, og ég hef aldrei orðið var við neina reimleika. Þeir dauðu liggja kyrrir.“

Magnús vann sem fjárhirðir hjá Árna sýslumanni og bjó í vestri enda bæjarins. Eftir að hann kvæntist Þóru Þorvarðardóttur, bjuggu þau bæði í vestri enda húsins ásamt öðru vinnufólki. Eftir að þau eignuðust börn, var þröngt í búi og bjuggu þau í Krýsuvík á Nýjabæ þar til elsta barnið var komið á skólaaldur og flutti þá frú Þóra Þorvarðardóttir til Hafnarfjarðar með börnin.

Magnús átti erfitt með að aðlagast bæjarlífinu í Hafnarfirði og flutti aftur í Krýsuvík, þar sem hann dvaldi í 50 ár í og mestan hluta þeirra sem einbúi.

Þóra bjó með Magnúsi í vestri enda Nýjabæja ásamt öðru vinnufólki á bænum. Þegar elsta barn (Ólafur Magnússon) þeirra hjóna var komið á skólaaldur flutti Þóra búferlum til Hafnarfjarðar. Magnús unni sér hins vegar ekki í Hafnarfirði og flutti aftur í Krýsuvík. Þóra bjó eftir sem áður í Hafnarfirði og heimsótti hún ásamt börnum sínum Magnús í Krýsuvík. Hún var atorkusöm kona sem bjó við lítil efni, en kom börnum sínum í gegnum skólagöngu og til mennta með sóma.

Þóra var dugleg kona og nýtin, börn þeirra hjóna komust vel á legg og skorti ekki andlega næringu né líkamlega. Hún kenndi börnum sínum að njóta lífsins án þess að þurfa mikið af veraldlegum gæðum. Frú Þóra gat gert veislumat úr hverju sem var og var þakklát fyrir góða heilsu og þá reynslu sem að lífið gaf henni. Gestir voru ævinlega velkomnir og bauð frú Þóra ævinlega til borðs er gesti bar að garði þótt efni hafi verið lítil.

Þóra Þorvarðardóttir.

Sonur þeirra hjóna, sem er yngstur, Þorvarður Magnússon, varð húsasmiðameistari í Hafnarfirði og kvæntist Áslaugu Einarsdóttur klæðskeradóttur í Hafnarfirði.

Þorvarður Magnússon, sonur Magnúsar einbúans í Krýsuvík. Hann vinnur sem húsasmíðameistari í Hafnarfirði.

Þorvarður kveðst ekki hafa búið með foreldrum sínum á Nýjabæ enda yngstur systkina sinna sem komin voru á skólaaldur er hann fæddist. Hann heimsótti þó föður sinn í Krýsuvík þegar að hann bjó á bænum og einnig í kirkjunni. Þorvarður man ekki mikið frá Nýjabæ enda var hann kornungur þegar faðir hans bjó enn þar. Bærinn lagðist í eyði árið 1938 og var Þorvarður einunigs 11 ára gamall þá.

Hann heimsótti hins vegar föður sinn í kirkjuna í Krýsuvík og man eftir henni og hvernig faðir hans bjó. Einsetumaðurinn í Krýsuvík var því fjölskyldumaður þó svo að hann hafi kosið að búa fjarri mannabyggðum. Þorvarður man eftir fátæktinni sem var á þessum árum, atvinnuleysinu og hvað húsakostur var misjafn eftir efnum manna. Faðir hans var vinnumaður allt sitt líf og þekkti ekki annað.

Húsasmíðameistarinn í Hafnarfirði, Þorvarður Magnússon, segir frásögnina rétta sem er í bókinni „Landið er fagurt og frítt“, sem að var gefinn út árið 1944 og er rituð af Árna Óla og gefin út Bókafellsútgáfunni. Í bókinni er viðtal við einbúan í Krýsuvík.
Sjá meira HÉR.

Heimildir m.a.:
-http://nemendur.khi.is/annaher/index.htm

Krýsuvíkurtorfan – uppdráttur.

Reykjanesskagi – landfræðilegir staðhættir

Trönudalur -Trönudalsrétt – Selflatir – Flekkudalur – Selhólar

Kaldárselshellar – Helgadalur

Mælifell

Básendaflóðið – frásögn Hinriks Hansens

Hengill – Útilegumannaskjól

Hraun – skjaldarmerkið

Selsvellir – Sogasel

Grjóthleðsla II

Krýsuvík – Magnús Ólafsson

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?