Tag Archive for: Ölfus

Rjúpnadalir

Rölt var um Rúpnadali.

Bláfjöll

Á gangi um Bláfjöll.

Gengið var frá skarðinu á milli Selfjalls og Sandfells (af línuveginum) inn með Sandfelli, undir Rjúpnadalahnjúkum, um Rjúpnadali á Bláfjallaveg. Á leið um skarð yfir lágan háls, sást greinileg gata sniðhallt niður af hálsinum að austanverðu. Ósennilega er um fjárgötu að ræða því að gatan virtist vera upphlaðin. Þegar þetta var skoðað nánar virtist móta fyrir götu upp á hnjúkana, í stefnu á Rauðuhnjúka. Hugsanlega hafa lausríðandi eða gangandi menn á suðurleið stytt sér leið með því fara með Bláfjöllum að norðan/vestanverðu og á Heiðarveginn í stað þess að fara norður og austur fyrir fjöllin? Þessi leið er styst ef fara á í Selvog frá t.d. Mosfellssveit eða Kjalarnesi og þá af Vesturlandi – kortsett.
Verður skoðað betur á næstunni. Frábært veður – logn og sól.

Rjúpnadalir

Í Rjúpnadölum.

Flengingabrekka

Í kvos ofan við Flengingarbrekku í Hveradal undir Hellisheiði eru tóftir. Þarna bjuggju hjónin Blómey Stefánsdóttir og Óskar Magnússon. Í Tímanum árið 1976 má sjá eftirfarandi viðtöl við þau hjónin undir fyrirsögninni „Búa í Hellisheiði og vefa myndir af þjóðskáldum“:
Husid„Við rákum nýlega augun í ofnar myndir í Verzluninni að Laugavegi 42, þar sem einkum eru seldar útlendar listiðnaðarvörur, og grennsluðumst fyrir um uppruna þeirra. Höfundarnir reyndust íslenzkir, enda hefðu erlendir vefarar tæpast farið að gera myndir af þjóðskáldum okkar, Þorsteini Erlingssyni og Matthíasi Jochumssyni. Eigandi verzlunarinnar, Jörgen Hansen, sagðist fyrir skömmu hafa haft til sölu þriðju ofnu myndina af einu góðskáldi okkar, Bólu-Hjálmari. Vakti hún mikla athygli viðskiptavina. Listafólkið, sem hefur ofið þessar myndir, eru hjónin Blómey Stefánsdóttir og Óskar Magnússon, og hafa þau gert sína myndina hvort, en okkur er ekki kunnugt um hvor er eftir Blómeyju og hvor eftir Óskar.
oskar-verk-1Þau Blómey og Óskar eru ekki langskólagengin í myndlist, en hafa lagt stund á hana í tómstundum og í vaxandi mæli síðari ár. Fyrir nokkrum árum sóttu þau námskeið í myndvefnaði hjá Hildi Hákonardóttur, núverandi skólastjóra Myndlista- og handiðaskólans, og sagði Óskar þá við hana, að hann hefði alltaf talið vefnaðinn æðri málaralistinni, sem hann hafði fram að því helgað krafta sína. Eftir þetta fóru þau hjónin að vefa eingöngu. Þau hafa ekki haldið sýningu á verkum sinum hér á landi, en tóku þátt i farandsýningu SÚM, sem send var um Norðurlönd, og vöktu listaverk Óskars og Blómeyjar athygli þar. Norrænir listfræðingar, sem hingað hafa komið, hafa beðið um það sérstaklega að fá að hitta þau og kynnast list þeirra. Óskar hefur raunar verið þekktari meðal Reykvíkinga fyrir annað en myndlist og vefnað, þ.e.a.s. sérkennilega húsagerðarlist. Hann byggði sér hús inni i Blesugróf úr litlu efni og nefndi Garðstungu. Það hefur nú orðið að víkja fyrir vegi að nýju hverfunum í Breiðholti.
Kastalinn-3Þegar borgarmenningin hélt innreið sína í Blesugrófina, fluttu þau Óskar og Blómey upp á Hellisheiði, þar sem þau búa nú aftur í sérkennilegu húsi, eins og hér áður. Til félagsskapar hafa þau hjá sér geitur og ketti. Þau höfðu haft miklar mætur á Hellisheiðinni og dvalizt þar í tjaldi áður, varð því þessi staður fyrir valinu sem heimili þeirra. Ein af ofnu myndunum, sem nú eru á boðstólum, heitir einmitt Sólaruppkoma á Hellisheiði. Óskar vefur mjög mikið, en Blómey minna, af heilsufarsástæðum.
Óhætt er að segja, að þau eru mjög sérstæðir listamenn, og öskar mun vera eini karlmaðurinn hér á landi, sem leggur stund á myndvefnað, en konum sem helga sig þeirri listgrein, fer hins vegar sífellt fjölgandi.“
Husid í blesugrofÍ dagblaðinu Vísi var einnig viðtöl við þau hjónin árið 1975 undir fyrirsögninni „Býlið þeirra er byggt úr torfi og kassafjölum“ – vefa og ala geitur á Hellisheiði:
„Sá sem ekur um Hellisheiðina og tekur eftir bæ efst á Flengingarbrekku í Hveradölum verður að teljast mjög glöggur. Það er rétt svo að hægt sé að greina kofana, sem þarna er búið í, neðan frá veginum, ef vitað er af þeim. Torfið, sem þekur þá, felur þá fullkomlega í landslaginu. Þeim, sem koma gangandi ofan frá Skarðsmýrarfjalli og fram á bæinn, þar sem hann hvílir undir háum hamri upp af Hveradölum, detta fyrst Útilegumenn eða Inkar í hug. Torfkofarnir eru grafnir inn í jörðina og i kringum þá er hlað umlukt hlöðnum grjótvegg.

gardstunga-23

Utan við grjótvegginn eru geitur á beit og hænsni sjást i kringum kofana sjálfa. Hvorki er þarna sími eða rafmagn né nein nútímaþægindi önnur. Ein kolakamína sér fyrir upphitun og matarsuðu.
Þarna er búið og heitir bóndinn Óskar Magnússon og húsfreyja Blómey Stefánsdóttir.
„Maðurinn getur ekki lifað á neinu einu sér,“ segir bóndinn, þegar hann er spurður um sitt lifibrauð þarna á heiðinni. „Við höfum hænsnin og geiturnar. Geiturnar hafa að vísu lítið gefið af sér enn. Þær mjólka aðeins dreitil og engri þeirra höfum við slátrað hingað til. Einnig hef ég stundað verkamannavinnu i Reykjavík og unnið hjá Steingrími í Skíðaskálanum,“ segir Óskar.
gardstunga-25Óskar býður gestum sinum í húsið, sem er byggt úr tilfallandi kassafjölum og timbri þöktu tjörupappa og torfi. Lágt er til sigins loftsins og stutt til veggjanna en plássið er engu að síður vel nýtt undir listina. Heimilið undir torfunum er þakið vefnaði og málverkum eftir hjónin. Myndefnið er einkum Matthías Jochumsson, Stalín og Halldór Vilhjálmsson á Hvanneyri. Sum verkin hafa farið svo langt sem til Danmerkur á sýningu ásamt öðrum verkum alþýðulistamanna. Ekkert af verkum þeirra hjóna seldist þar en einu var stolið, og fékkst það bætt.
„Ég hef lengi málað, en eftir að ég fór ásamt konu minni á námskeið í Myndlista- og handiðaskölanum og lærði vefnað, hefur það verið mín list“, segir Óskar.
„Vefnaðurinn er lisHugad að geitumt alþýðumannsins. Ekkert horn er það dimmt og ekkert hreysi það smátt að þar megi ekki vefateppi. Málaralistin er hins vegar yfirstéttarlist,“ segir Óskar. „Hérna hafið þið einnig myndir af Jónasi Hallgrímssyni, Þorsteini og Stephani G. Hver haldið þið svo að þessi þarna sé? Þetta er Nixon. Átti að vísu fyrst að vera Matthías en breyttist svo í Nixon. Hann er ekki verri en aðrir menn. En þeir fóru illa með hann,“ heldur Óskar áfram. „Stalln kann ég lika vel að meta, eins og sést og Halldór á Hvanneyri. Ég nam hjá honum búfræði á sinum tíma,“ segir Óskar.
Óskar er fæddur í Þistilfirði og að miklu leyti alinn upp í Garðstungu, einum Fjallabæjanna. Eftir þeim bæ nefnir Óskar bæ sinn á heiðinni og eins hús það er hann bjó í í Blesugróf þar til í hitteðfyrra. Hús það líktist mest grasi vöxnum hól, sem upp úr skagaði múrhúðaður turn. Híbýli þessi voru almennt nefnd kastalinn og vöktu óskipta athygli þeirra er leið áttu um Blesugrófina.
Blómey er ættuð frá Reyðarfirði. Þau hjónin áttu einn son, en hann lézt fyrir um 10 árum. „Ég fer til Hveragerðis að sækja nauðsynjar einu sinni í viku. Af og til held ég svo til Reykjavíkur með teppi til að, selja. Þá fæ ég lika blöðin“. Síðasti vetur var fyrsti vetur hjónanna á heiðinni. Haustið var verst. Þá fýkur allt sem fjúka vill, en þegar snjórinn leggst yfir, er okkur borgið. Þá verður umhverfið jafnframt fegurra, en vetrarveðrin taka að vísu nokkuð á taugarnar til lengdar,“ heldur Óskar áfram, sem jafnan hefur orð fyrir þeim hjónum. Um jólin héldu hjónin til niðri í Skíðaskála. Það voru fyrstu jólin, sem þau héldu með rafmagnsljósum, og fyrsta sinn, sem þau höfðu sjónvarp til að horfa á.
Í fyrstu þótti þeim lítið til þessa tækis koma og kváðu það frá hinu illa komið, en undir lokin höfðu þau bæði hið mesta gaman I husinuaf að horfa á sjónvarpið. Í Skíðaskálanum vann Óskar við tiltektir. Bráðlega hyggst hann aftur fá sér vinnu í einn mánuð eða svo. Það verður í Reykjavík. „Það má alltaf aura saman í fljótheitum með þvi að vinna á eyrinni. Á meðan búum við í tjaldi í Laugardalnum en flytjum síðan aftur hingað upp eftir.
Ég er hugfanginn af að búa hér“, segir Óskar um leið og hann fylgir gestunum úr hlaði. Hann gengur með þeim niður undir gamla Suðurlandsveginn. Þar við hverina hefur Óskar fengið gamlan kofa gefins. „Ég er svona að dytta að honum núna. Það verður gott að geta flúið hingað ef veturinn verður mjög harður.
Hingað hef ég einnig flutt þau málverk, sem enn eru heil. Kannski ég opni hér sýningoskaru einhvern tímann á myndunum mínum“, segir hann að lokum.“
Í grein í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 1996 er endurritað viðtal Ómars Ragnarssonar við þau hjónin undir fyrirsögninni „Húsið á fjallinu“. Ómar segir frá því er hann kynntist Óskari sem þá var að fara sína síðustu ferð upp á „fjallið.“ Óskar lést 1993 en Blómey býr nú á dvalarheimili aldraðra, Hrafnistu. Fer hér á eftir stuttur kafli úr bókinni þar sem Blómey segir frá: „Ég skildi hann aldrei,“ segir Blómey Stefánsdóttir, þessi grannvaxna og netta kona þar sem hún situr í herbergi sínu og segir mér frá manni sínum sem hún missti í janúar 1993 eftir 54ra ára sambúð. Á borðinu við hlið hennar liggja nokkur myndaalbúm og skáldsögur en hún bendir mér sérstaklega á hausthefti Skírnis 1995 þar sem mynd af verki eftir Óskar heitinn prýðir forsíðuna en í heftinu er grein eftir Ólaf J. Engilbertsson um myndlistarmann Skírnis undir heitinu: „Leitin að paradís.“

Vefnadur

Blómey er orðin 82ja ára gömul og hefur reynt margt um dagana. Í níu löng ár bjó hún á fjallinu með manni sínum við ótrúlegan kost. Það hefur áreiðanlega reynt á þolrifin í öllum skilningi. Hún virðist rósemdarkona og er mjög alúðleg í viðkynningu, í fullkomnu jafnvægi, jarðbundin, raunsæ og óvenjulega hreinskilin. Þegar ég segi henni frá kynnum mínum af Óskari kannast hún vel við það að hann hafi sagt henni frá því að hann hafi hitt mig þegar hann kom í bæinn um kvöldið. Mér finnst í fyrstu merkilegt að hún skuli muna það eftir svo mörg ár en þegar hún segir mér nánar frá þessum degi er ekki að undra þótt hún muni þetta eins og það hafi gerst daginn áður.
„Þetta var örlagadagur,“ segir hún. „Honum fannst hann endilega þurfa að fara þessa ferð þótt veðrið væri ekki gott. Það þýddi yfirleitt ekki að malda í móinn þegar honum datt slíkt í hug og þótt ég sæi að hann væri mjög illa fyrirkallaður og ætti því ekkert erindi upp á heiði, veiklulegur maður að nálgast áttrætt, sat hann fast við sinn keip og fór samt. Þegar hann kom loks heim um kvöldið, seint og um síðir, var hann alveg örmagna. Ég sá strax að það var eitthvað mikið að. Hann var fársjúkur og morguninn eftir fór hann í læknisskoðun sem leiddi í ljós að hann var haldinn ólæknandi krabbameini á háu stigi. Þetta var upphaf dauðastríðs hans og banalegu og í síðasta sinn sem hann sá bæinn okkar. Hann dó tveimur mánuðum síðar.“
Hún þagnar og við sitjum nokkur augnablik þegjandi, því þetta snertir mig djúpt. Mér verður ljóst að stund okkar á fjallinu hafði verið svanasöngur hans og að við hefðum hvort eð er aldrei getað gert neinn sjónvarpsþátt saman. Nú átta ég mig á því hvers vegna mér hafði á stundum sýnst hann eins og vofa með þennan kuldalega náfölva í andlitinu. Það var eins og einhver ósýnileg og máttug hönd hefði stýrt þessu öllu á þennan veg.

Husid-4

Engan þurfti að undra að þessi síðasti dagur í venjulegu lífi þeirra Blómeyjar og manns hennar væri henni enn í fersku minni og undarleg tilviljun að leiðir okkar Óskars skyldu liggja saman einmitt þennan dag. Þessi dagur var nokkuð sem ég hefði alls ekki viljað missa af að upplifa.
Ég bendi Blómeyju á fyrirsögn Skírnisgreinarinnar um Óskar; „Leitin að paradís.“
„Já,“ svarar hún. „Honum var hið einfalda og fullkomna alltaf hugstætt.“
„Var bærinn á fjallinu paradísin sem hann leitaði að?“ spyr ég.
„Ég skildi hann aldrei,“ endurtekur hún. „Leit að paradís er fyrirfram dauðadæmd hér á jörðinni. Það er engin paradís til. Ég skildi aldrei hvers vegna hann þráði þetta svona mikið og var að reyna þetta. En svona var þetta nú samt.“
Gardstunga„Sloppurinn hans og húfan héngu enn á snaganum eins og hann hefði verið þarna í gær,“ sagði ég. „Á ég að koma með þetta til þín þegar ég hitti þig næst?“
Svipur hennar verður alvarlegur og dapurlegur. „Nei,“ svarar hún, fljótmælt og ákveðin. „Ég vil ekkert vita af neinu frá þessum stað og aldrei koma þangað aftur.“
„Það hefur verið erfitt að búa þarna,“ segi ég.
„Já, það var ömurlegt, öll þessi ár,“ svarar hún.
Þessi lífsreynda kona er að hefja grípandi, fáorða og hreinskilna frásögn af einstöku ævihlaupi sínu. Hún svarar spurningum með meitluðum setningum, vafningalaust. Oft brosir hún þegar hún svarar, ýmist góðlátlega eða kaldhæðnislega. Aðeins einu sinni í frásögninni viknar hún, þegar talið berst að Blómey Stefánsdóttir einkabarni hennar og Óskars, syni þeirra, sem þau misstu með sviplegum hætti.

Husid-5

Við skiptumst á fáorðum spurningum og svörum um undarleg örlög og oft óskiljanleg: „Ég er af skaftfellskum ættum en ég fæddist og ólst upp á Austfjörðum. Firðirnir eru lokaðir og mér fannst þröngt í þeim. Ég þráði víðáttuna, frelsið, að geta flakkað um. Strax og ég var oðin sextán ára hleypti ég heimdraganum og leiðin lá næstu árin um Austurland. Ég hafði yndi af því að flakka, hef alltaf verið flökkukind í eðli mínu. Best leið mér meðan ég var á Aðalbóli í Hrafnkelsdal. Það er svo fallegt þar. Bærinn er sá syðsti í byggðinni, efst uppi í dalnum, næstur öræfunum og heiðarlöndunum. Þar blasa endalaus, ósnortin víðerni við með jöklasýn í fjarska en heiðum, vötnum og hreindýrahjörðum nær. Hreindýrin eru tignarleg og falleg dýr. Það er varla hægt að hugsa sér neitt fallegra en hreindýr sem stendur uppi á hæð með Snæfell í baksýn og reisir myndarleg horn sín mót himni. Það er tákn máttar og dýrðar og slík sýn efldi í mér þrána eftir hinu fullkomna, ótakmarkaða frelsi.
Einu sinni sátum við saman, ég og vinkonur mínar, og ræddum um framtíðinoskar bertela. Ég sagði: „Mig dreymir um að verða piparmey, ein á eyju, fjarri öllum karlmönnum.“ Þær tóku undir þetta. Okkur fannst karlmenn vera upp til hópa stórbokkar, frekjuhundar og drillusokkar. Það var ekkert jafnrétti til í landinu; misrétti og ofríki karlmanna blasti alls staðar við. Þeir réðu öllu og áttu allt. Við hétum því að breyta þessu, ráða okkur sjálfar og láta ekki kúga okkur. Ég var alveg ákveðin: Draumur minn var að verða ein og frjáls, engum háð, úti á eyju.“
Þetta er einkennileg orðræða konu spámannsins sem fylgdi honum upp á heiði og þraukaði þar með honum í níu erfið ár til þess að hann gæti uppfyllt draum sinn.
„Hvernig fór?“ “
„Við giftumst allar, hver og ein einasta. Mín örlög réðust á dansleik á Kópaskeri. Þá var ég í vinnu á Raufarhöfn og fór á þennan dansleik sem átti eftir að verða svo afdrifaríkur. Það voru margir fallegir strákar á Kópaskeri en ungur maður, sem sagðist heita Óskar Magnússon, fór að dansa við mig. Hann virtist verða mjög hrifinn af mér og gekk beint að efninu og spurði: „Viltu koma með mér og verða stúlkan mín?“
„Nei,“ sagði ég.
oskar-6„Jú,“ sagði hann.
Hún segir þetta blátt áfram og næstum svipbrigðalaus þótt ekki sé laust við kaldhæðnislegt bros þegar hún rifjar þetta upp. Þessi lýsing hennar er eins og í Íslendingasögunum, „Ung var ég gefin Njáli…“ og allt það. í örfáum orðum dregur Blómey Stefánsdóttir saman aðalatriði lífshlaups síns: „Nei,“ sagði ég. „Jú,“ sagði hann.“
„Ég veit að margir kynntust skapofsa hans,“ segi ég við hana þegar hún lýsir þessari afdrifaríku innkomu Óskars í líf sitt og ég bæti því við að ég hafi, uppi á fjalli, kynnst fleiri hliðum hans, viðkvæmni og mikilli hlýju; ég hafi hrifíst af margbreytilegri persónu hans og þó einkum hlýjunni sem leyndist undir kaldri skel.
„Varst þú ekki hrifin af þessari hlið hans?“
Svarið er stuttort, hreinskilið og næstum ótrúlegt:
„Ég var aldrei hrifin af þessum manni. Aldrei.“
Hún segir þetta eins og hún hafi þar með afgreitt með hvaða hætti 54ra ára samband þeirra var og þurfi ekki að orða það frekar. Síðan heldur hún áfram sögu sinni:
„Ég sá öll tormerki á að ég gæti gifst Óskari. Við vorum gerólík og ég var ekkert hrifin af honum. Ég átti þá barn með öðrum manni og gat ekki séð hvernig samband okkar gæti blessast. Samt fór ég með honum. Hann var óskaplega afbrýðisamur og hræddur um mig, óttaðist alltaf að ég væri á karlafari. Strax á ballinu á Kópaskeri var hann altekinn af þessum ótta. Það voru líka mjög sætir og myndarlegir strákar þar, satt er það. Hann fór með mig til Reykjavíkur og við bjuggum um tíma hjá föður hans. Hann vildi mennta sig eftir fremsta megni og lauk búfræðinámi frá Bændaskólanum á Hvanneyri. Vafalaust hefði hann viljað mennta sig meira eða eignast jörð en hvorugt var hægt. Það var kreppa og maður mátti þakka fyrir að skrimta.
– Við giftum okkur í Dómkirkjunni. Það var ekki venjulegt brúðkaup. Við vissum að sambúð okkar yrði mjög sérstök og ákváðum að gera þetta í kyrrþey og ein. Við stóðum þar fyrir altari tvö ein með séra Bjarna og konunni hans. Þar voru engir aðrir. Mér fannst það samt ekki síður eftirminnileg athöfn en þótt það hefði verið margmenni viðstatt. Við sögðum bæði ,já“ í það skiptið Gardstunga-2og þegar ég játaðist honum út yfir gröf og dauða vissi ég að þannig yrði það af minni hálfu og yrði aldrei aftur tekið. Og þannig var það. Það var dauðinn sem aðskildi okkur.“
Hún er skammt komin í frásögn sinni og maður skilur hvorki upp né niður. Hvað um allt frelsið sem hana dreymdi um, eyðieyjuna og allt það? En hún heldur áfram: „Svo kom stríðið og Óskar fór í Bretavinnuna. En einmitt þegar það virtist ætla að skána fjárhagslega hjá okkur varð ég heltekin af berklum. Ég var á Vífilsstöðum í tvö ár og fjölskyldulífið rofnaði; ég varð að láta barnið mitt frá mér og berjast ein fyrir lífi mínu. Síðan var ég á Kristneshæli. Þar var ég hoggin.“ Fá og einföld orð um mikla baráttu og fórnir Blómeyjar þessi erfiðu ár þegar hún mátti þakka fyrir að komast lífs af í glímunni við „hvíta dauðann“.

Gardstunga-3

Að vera „hoggin“ var stór brjóstholsaðgerð og þetta lýsingarorð er jafn miskunnarlaust og aðgerðin. Áfram heldur Blómey: „Ég jafnaði mig furðu fljótt en var þó alla tíð upp frá því máttlítil í hægri öxl oghendi. Þegar ég kom suður hafði Óskar reist sér kofa inni í Blesugróf og bjó þar. Ég hefði aldrei tekið í mál að vera með honum í að reisa þennan kofa ef ég hefði verið hjá honum allan tímann. En ég stóð frammi fyrir gerðum hlut og nýkomin af hæli var ég ekki í neinni aðstöðu til að breyta þessu. Mér fannst kofinn ömurlegur alla tíð, sama hve miklu hann bætti við hann og breytti honum uns hann var orðinn að stærðar húsi. Honum fannst hann stórkostlegur.
Gardstunga-4Honum fannst alltaf allt svo stórkostlegt sem HANN gerði.“ Hún leggur áherslu á síðustu orðin rétt eins og hún sé nú að afgreiða endanlega í einni setningu viðhorf þeirra tveggja til flestra, ef ekki allra; þeirra hluta sem hann gerði. Einkennilegt hefur það verið, samband þessara tveggja ólíku póla, sem þau hjón hafa verið í hinni löngu sambúð sinni, ef marka má frásögn hennar. Eftir því sem líður á frásögn hennar verður samband þeirra æ sérstæðara í augum þess sem á hlustar.
„Við eignuðumst einn son,“ segir hún. „Árin liðu og þótt líf okkar og aðstæður væru nokkuð sérstæðar vorum við þó þrátt fyrir allt fjölskylda í Reykjavík. Það er svo sem ekkert í frásögur færandi. Af því að Óskar var lærður búfræðingur hafði hann mikinn áhuga á því að hafa skepnur. í Blesugrófinni höfðum við endur, hænsn, hunda, ketti og meira að segja kalkúna.“
Í þessari látlausu frásögn finnst Blómeyju greinilega að b

BlomeyTalið berst varfærnislega að einkasyni þeirra hjóna sem þau misstu á besta aldri. Það er ævinlega erfitt að ræða um slíka hluti og hún, sem hefur hingað til getað talað hispurslaust og næsta glaðlega um hin viðkvæmustu mál, viknar skyndilega þegar talið berst að þessu og bindur í raun enda á alla umræðu um það með því að segja stuttlega: „Það var mjög sárt og óvænt. Allt í einu var hann dáinn. Hann var hrifinn frá okkur á einu augabragði.“ Orð hennar nísta eins og eggjárn. Enn er mikil harmsaga afgreidd í fáum orðum og sem þungt ský leggist yfir andlit þessarar lífsreyndu konu.
Búskapur þeirra í Blesugróf hafi ekki verið neitt sem þótti óvenjulegt á þeim tíma, enda hafði Reykjavík þá enn ekki breyst úr bæ í borg. Það var víða í bæjarlandinu sem eimdi eftir af sveitasamfélaginu og Óskar var ekki eini  hafnarverkamaðurinn sem fékkst við búskap í smáum stíl. Þórarinn á Melnum bjó með skepnur við Ásvallagötu fram á miðja öldina og Blesugrófin var hálfgert sveitaþorp.Með því að víkja talinu á ný að öðru umræðuefni birtir á ný yfir henni. Þegar spurt er um það hvernig hún sjálf hafi haft betur í baráttu við illvígan sjúkdóm og aðrar þrautir, sem lífíð hefur gert henni að leysa, færist líf og ljómi í andlit hennar og hún svarar: „Ég lét aldrei neitt hagga mér, aldrei neitt á mig fá. Þess vegna er ég enn lifandi og orðin þetta gömul.“

Við höldum áfram að tala um lífið í Blesugrófinni. Ég segi henni frá ýmsum sögum sem nágrannar hafa sagt af Óskari. Þeim eru minnisstæð atvik í ætt við eldmessuna í Litlu kaffistofunni þegar skapið hljóp í hann og hann snöggreiddist. „Já,“ segir Blómey, „Hann var svona. Sumir eru skapaðir með þessum ósköpum og geta ekkert að því gert. Þegar hann snöggreiddist var honum ekki sjálfrátt. Svo tók hann það alveg óskaplega nærri sér þegar okkur var skipað að fara úr húsinu í Blesugrófinni vegna þess að það þyrfti að gera braut upp í Breiðholt.
Það var alveg sama þótt þeir byðu honum gull og græna skóga. Gardstunga-4Þeir buðu okkur íbúð í blokk en hann hafnaði því. Þá voru viðbrögð okkar Óskars ekki samhljóma frekar en fyrri daginn, nema hvað ósamræmið var öfugt við það sem hafði verið á dansleiknum á Kópaskeri, því ég sagði: „Jú,“ en hann sagði: „Nei.“ Eftir að hafa margstækkað og breytt húsinu á þeim þrjátíu árum sem við bjuggum þar, fannst honum þetta orðið eitthvert snilldarverk, bara af því að HANN hafði smíðað það. Í húsinu var allt hans líf, veflistarverkin og hvaðeina. Eftir að við misstum einkason okkar var þetta hús, sem hann hafði reist með berum höndum og það sem í því var, eina sköpunarverk hans sem hann átti eftir, það eina sem honum fannst hann hafa lagt af mörkum hér á jörðinni. Það var eina barnið sem hann átti eftir og var sem hold af hans holdi.“
Stuttorð frásögn Blómeyjar varpar nýju ljósi á aðstæður búfræðingsins með háu hugsjónirnar. Á fundi okkar uppi á fjallinu fyrir fjórum árum virkaði lýsing hans á brottvikningu hans úr Blesugrófinni sem hreinar ýkjur og ofsóknarbrjálæði. En nú blasti við að dramatísk frásögn hans hafði verið rétt í minningunni og fullkomlega eðlileg út frá hans sjónarhóli. Að taka af honum húsið og jafna það við jörðu var eins og að taka af honum einkabarn og deyða það. Þá fannst honum hann ekkert eiga eftir af því sem hann hafði skapað og eignast.
Gardstunga-5Talið berst nánar að myndvefnaði þeirra. „Ég átti víst upptökin að því að hann byrjaði að vefa fyrir alvöru,“ segir hún. „Við höfðum haft vefstól og gert nokkur teppi og þegar Hildur Hákonardóttir sá þau vildi hún endilega að ég kæmi til sín á námskeið. Þegar ég minntist á það við Óskar harðbannaði hann mér það. Hann var alltaf svo hræddur um mig og afbrýðisamur. Á endanum féllst hann þó á að fara með mér, rétt eins og hann þyrfti að passa mig. Þegar hann hafði fylgst með mér í nokkurn tíma, fór hann að fíkta við að gera svipað, fyrst í smáum stíl og af forvitni en síðan af vaxandi áhuga uns þessi listgrein átti hug hans allan.“
Blómey bendir mér aftur á tímaritshefti Skírnis sem er á borðinu hjá henni. Hún virðist ýmist tala kuldalega um sérvitringinn, sem hún bjó með í 54 ár, eða sýna verkum hans skilning og vera áhugasöm um að ég kynnist öllu því sem best sem honum viðkom. Hún tekur fram albúm á borðið og flettir því. Þar má sjá myndir af þeim hjónum og þar er meðal annars úrklipga úr blaði, úr minningargrein um Óskar þar sem þess er getið að hann hafi ekki verið allra en hafi hins vegar verið þeim góður og reynst þeim vel sem hann blandaði geði við. Hún bendir mér á greinina. Ég les umsögnina og segi við hana: „Hann hefur átt góðar hliðar. Þegar við hittumst fann ég að það sló heitt hjarta undir þessari hrjúfu skel. Sástu ekki eitthvað slíkt við hann þegar þið kynntust?“
Gardstunga-6Aftur svarar hún neitandi og ítrekar: „Ég var aldrei hrifin af honum.“ Einfalt og endanlegt svar um upphaf meira en hálfrar aldar sambúðar sem á sér vart sinn líka á okkar dögum.“
Í Þjóðviljanum árið 1981 er opna tileinkuð þeim hjónum undir yfirskriftinni „Fólkið á fjallinu“. Þar segir m.a.:
„Hann stóð keikur við vegkantinn með stóran poka á baki og leit um öxl. Ég frekar fann að hann þurfti far, en að hann gæfi það til kynna. Ég þarf ekki lengra en móts við Skíðaskálann, sagði hann.
— Vinnuru hjá Steingrími?
— Nei, ég bý þarna í grennd.
Hann kom sér fyrir i framsætinu með stóran pokann í fanginu og vildi alls ekki leggja hann frá sér — Þetta er okkur dýrmætt sem í pokanum er og ég vil ekki að nokkuð komi fyrir það, — sagði hann og þykkar brúnirnar sigu.
— Ertu vefarinn?
— Já.
— Ég hélt þú værir dauður, segi ég og lít glottandi á kall.
— Nei, ég er langt í frá dauður — og hann hristist í hlátri, — en það er hvorki að þakka þeim gamla, né heldur þessum Kristi í Himnaríki — og á eftir fylgja óprenthæfar lýsingar á guðskristni í landinu.
Við ókum inni heiðina og vegurinn var svell á köflum og bíllinn dansaði áfram i rykkjum eins og öldruð ballerína sem þykist ung, og veröldin brosti við okkur snæhvít og heið.
Heldur fannst mér samt syrta i álinn, er hann tók að úthúða kommunum.
— Stalín var mikilmenni og Beria var virðingarverður maður. Þegar þeirra naut ekki við hallaði undan fæti og nú hafa kommarnir svikið allt sem máli skiptir og ég er að gefast upp á þeim, þekki þá ekki lengur frá andskotans íhaldinu, sem ég hata þó heitast af öllu og þennan yfirstéttarguð þeirra Krist.
— Hvað kom til að þið fluttuð í heiðina?
Hann litur háðslega til mín og brosir svo útí annað.

oskar og blomey

— Þú spyrð eins og ég hafi hrakist úr sælunnar dal. Reyndar var ég flæmdur úr mínu húsi, en ég kaus einnig sjálfviljugur að yfirgefa þetta vitfirrta samfélag þar sem lífið sjálft er sett að veði fyrir falsguði og fölsk gæði og fólkið ferðast um i lyftum allan daginn i eiginlegri og óeiginlegri merkingu. Börn hafa gaman af lyftum, en ég skil ekki það sé fyrir fullorðið fólk.
— Segðu mér frá húsinu.
— Garðstunga hét það í Blesugróf og er farið undir veg. Satt er það að veggirnir voru sprungnir, en inni var stolt heimili og hlýlegt og garðurinn var dýrgripur og það eru einmitt trén úr honum kringum hestinn og reyndar uppmeð Miklubrautinni alllangt, segir hann og verður dreyminn í augunum.
Framundan er brekkan við Skíðaskálann og þegar upp hana er komið legg ég bílnum utan vegar og áræði að spyrja hvort ég megi fylgja honum til bæjar. Færðin er góð, örþunnt lag af nýföllnum og fisléttum snjó hylur hjarnbreiðu heiðarinnar og hann gengur á undan léttur i spori eins og unglingur með þungan pokann á baki og stefnir á lítinn kofa og leggur kolareyk frá honum. Allstór vefstóll nær fyllir gólfrýmið en kolaofn er í horninu við dyrnar. Veggirnir eru þaktir einföldum og tvöföldum myndvefnaði og strangar eru á gólfi og hillum. Húsgögn eru fábreytt nema tveir stólar og mér sýnist enginn heima nema kettir sem eru i hverju horni. Ekki er allt sem sýnist og konurödd fagnar honum og spyr hver gesturinn sé og þegar augun venjast rökkri kofans kemur i ljós lítill pallur undir kvistglugga á austurvegg með tveimur rúmbálkum og sat lítil kona í öðrum og óf.

Blomey-27

Þrátt fyrir þröng húsakynni hér er margt fyrir augað, og þegar hann veltir við ströngum vefnaðar opnast víðari heimur og kofaveggirnir þrengja ekki að.
Greinilegt er að þótt að hann standi nú utan við stéttabaráttu og sé ekki lengur i hörðu stríði við íhaldið, svikakomma og trúna, en búi að fjallabaki, þá hefur víglínan aðeins færst til og í myndheiminum geysar þetta stríð enn.
— Hér er Óðinn, segir hann og er okkar ættfaðir. Ég trúi á náttúruna, sem ég er sprottinn úr, stokka og steina, en enga drauga. Óðinn lét annað auga sitt fyrir skynsemina og skáldgáfuna og honum vil ég líkjast og rísa upp til orrustu að morgni, þótt falli að kveldi, ekki bardagans vegna, heldur þess að gefa ekki eftir, en verjast kúgunaröflunum. Hér við hlið Óðins er önnur mynd sem ég nefni Vort daglega brauð og það eru einmitt brauð sem stíga á myndinni upp af krossi þjáninganna. Þú mátt gjarnan skilja af þessu að ég er enginn dýrkari vinnunnar, því að hún er böl og hefur alltaf verið og ég vil að henni sé skipt réttlátlega á fólk, sem og afrakstri hennar líka.
Konan hafði til þessa setið og gert gælur við kettina en fór nú á stjá að kurla brenni og huga að ofninum. Síðan setti hún upp tepott. Mér lá forvitni á að vita nánar um húsmissinn.
— Það hét Garðstunga, sagði hann og starði annars hugar út um gluggann, þar sem einn kattanna sat og veiddi flugur af mikilli list. Og nú kom hún með te í drifhvítum postulínsbolla, og teilmurinn blandaðist ullarlyktinni og ég fann hlýjuna og notalegheitin í þessum litla bæ og seytla um hverja taug.
— Garðstunga og var ekki byggð á leifum og skilyrðum frá þeim háu og reyndar gaf ég einu yfirvaldinu hjá Borginni munnlegt loforð á sínum tíma um að þrjóskast ekki við, ef þeir þyrftu á landinu að halda. Árin liðu og að því kom að þessir skrattar létu í sér heyra — og hann tekur snöggt viðbragð, stendur upp af stólnum og augun loga af heift, en kattaragnið i glugganum missti jafnvægið og datt ofaní bollann minn.

blomey og oskar

Hann gengur um gólf og þylur: Náköld er Hemra því Niflheimi frá nöpur sprettur á. En kaldara und rifjum er konungsmönnum hjá. Kalinn á hjarta þaðan slapp ég.
— Svo hafa þeir tekið húsið?
Hann horfir á mig og nú er ró og staðfesta í svipnum. — Þeir héldu áfram að þrátta í þessu með veginn sem endilega átti að liggja gegnum húsið okkar og þegar ég fann alvöruna vildi ég að sjálfsögðu efna loforð mitt, þótt kallinn sem ég gaf það væri reyndar dauður. Reyndar bað ég um einhvern skúr eða aflóga sumarbústað í nágrenni borgarinnar i staðinn, af því að ég kunni ekki að meta eign mína til verðs, en því var ekki ansað og í mig hent einhverjum skitnum peningum sem þeir náðu aftur með þessu apparati verðbólgunni.
— Þú hefur staðið á götunni?

oskar-29

— Hann litur útundun sér og glottir. — Ekki alveg kannski. Mig hafði um skeið grunað hvernig fara myndi. Árið 1967 byrjaði ég að byggja þennan bæ hér utan í Reykjafellinu og var næstum því búinn árið 1974, þegar Borgin lét til skarar skríða og tók af mér húsið. Reyndar höfðum við dvalið hér að sumarlagi um nokkur ár. Eins og ég sagði var nýja Garðstunga ekki fullbúin 1974 sem leiddi m.a. til þess að ég varð að tjalda hér uppfrá yfir myndirnar mínar sem sumar skemmdust af raka því að það var rigningartíð.
— Innan um öll þessi teppi hangir eitt málverk, þú hefur málað talsvert?
— Það er rétt, en ég var aldrei sáttur við málverkið, þótt sköpunargleðin fengi þar útrás, þettað er yfirstéttarlist, kirkjulist. Myndin sem þú sérð hér er máluð eftir minni af Fjallabæjunum. Brekknakot er þarna efst við fjallsræturnar og þar er ég upp alinn hjá elskulegum fósturforeldrum, sem Einar frá Hermundarfelli hefur skítlega rægt í skrifum sínum um þessa byggð, á sama hátt og bróðir minn Siggi Magg hefur rægt föður okkar á prenti, ómaklega, til að græða á, og veri þeir báðir margbölvaðir fyrir orðin. Það á að fara varlega með orð.
— Hvenær byrjið þið að vefa?
— Vefnaður er alþýðulist, segir hann. Aðminnsta kosti fer myndvefur jafn vel i koti og höll og þessi loskar-30öngun hafði lengi brunnið í okkur, en vissum varla hvar leita skyldi tilsagnar í listinni. En svo bar við fyrir einum átta árum að hún Hildur Hákonardóttir leit inn til okkar og fann þá inná þessa þrá hjá konunni og bauð henni á námskeið i Myndlista-og handiðaskólanum og ég elti og þá bauð hún mér líka. Þetta var góður tími og í lokin bætti Hildur enn um og seldi konunni ódýrt lítinn myndvefstól.
— Þú varst pólitískur og kunnir vel við Stalin. Hvað viltu segja um pólitíkina núna?
— Ég var nú áðan að skamma kommana fyrir aumingjaskap og þú ert frá Þjóðviljanum og ég get svosem sagt það af því að raunsæi er í tísku, að þið áttuð kannski ekki um nema tvær leiðir að velja, þessa sem þið fóruð og svo hina sem ég fór. Þannig er þetta andskotans viðskiptaþjóðfélag.“

Í Helgapóstinum 1979 er fjallað um listamanninn Óskar Magnússon í Garðstungu. Þar er m.a. stutt lýsing innandyra: „Garðstunga heitir bærinn. Byggður úr torfi og grjóti og snýr stafni, með vindskeiðum efst á burstinni, fram á hlað, sem er girt með hlöðnum grjótgarði.

oskar-34

Bærinn er byggður inn í grjóthól. Fyrst er gengið inn í anddyri þar sem níu vingjarnlegir kettir á öllum aldri tóku á móti okkur, nudduðu sér utan í fætur okkar og sníktu klapp. Beint innaf anddyrinu er svefnherbergi þeirra hjóna. Gengið upp tvær tröppur, og inni er rétt pláss fyrir tvö rúm.“

„Óskar Magnússon listvefari, verkamaður og sérvitringur, fæddist á Sauðanesi í Þistilfirði 20. júní árið 1915. Hann var sonur Margrétar Guðbrandsdóttur frá Hrollaugsstöðum í Norður-Þingeyjarsýslu og Magnúsar Jónssonar frá Selalæk. Óskar hét fullu nafni Óskar Bertels Magnússon en honum virðist hafa verið gefið nafnið Óskar Bartel og þannig er hann skráður í opinberum gögnum fyrstu æviár sín en síðar breytist millinafnið í Bertels.
Magnús átti óvenju litríka ævi í samskiptum við konur því hann átti mýgrút barna með mörgum konum, sumum þeirra bjó hann með en átti lausakaup við aðrar. Óskar varð frumraun hans á þessu sviði en Magnús mun hafa verið í vinnumennsku á Sauðanesi líkt og Margrét þegar kynni þeirra hófust.
Gardstunga-8Magnús varð nafntogaður hestamaður og gleðimaður í Reykjavík á fyrri hluta tuttugustu aldar sem bjó yfirleitt við kröpp kjör og mikla ómegð á útjaðri samfélagsins. Einn sona hans og hálfbróðir Óskars, var Sigurður A. Magnússon rithöfundur og hálfbróðir Óskars. Óskar var  því elstur barna Magnúsar en fjórða barn móður sinnar. Margrét hafði átt þrjú börn vestur í Bolungarvík með tveimur mönnum áður en hún kynntist Magnúsi en með honum eignaðist hún síðan þrjú börn til viðbótar. Ekki ól Margrét öll sín börn upp sjálf því a.m.k. eitt þeirra varð eftir fyrir vestan þegar hún fór þaðan og Óskar ólst upp að einhverju eða mestu leyti í Brekknakoti í Þistilfirði hjá vandalausum.
Óskar hafði áhuga á að komast til betri kjara og fór til náms á Hvanneyri þegar hann hafði aldur til og lauk þaðan námi.
Hann settist að í Reykjavík árið 1941 í Blesugróf þar sem einyrkjar og fátæklingar höfðust við utan borgarmarkanna í einhvers konar sjálfsmennsku eða þurrabúðum og hefur Tryggvi Emilsson rithöfundur dregið upp átakanlegar myndir af fátæktarbasli Blesugrófarbúa í bók sinni Baráttan um brauðið.
Gardstunga-7Óskar kynntist eiginkonu sinni Blómeyju Stefánsdóttur á þessum árum en þau eignuðust saman einn son, Hallmar Stálöld, sem fæddist árið 1941. Fyrir átti Blómey eina dóttur, Sigríði, sem fæddist á Siglufirði 1939. Hallmar er samkvæmt Ættum Þingeyinga fæddur á Raufarhöfn 1941.
Blómey veiktist af berklum snemma í sambúð þeirra og dvaldi lengi á Vífilsstöðum og á Kristneshæli. Á meðan var sonur þeirra í fóstri en Óskar í vinnu hjá breska setuliðinu.
Þegar sjúkravist Blómeyjar lauk og fjölskyldan sameinaðist á ný hófu þau búskap í Blesugrófinni þar sem Óskar hafði reist kofann yfir þau. Kofinn átti eftir að stækka og breytast því Óskar var sífellt að byggja við hann og fór virkilega ótroðnar slóðir í sinni húsagerðarlist. Hús þeirra hét opinberlega Garðstunga en var ávallt kallað Kastalinn í munni þeirra sem til þekktu. Kastalinn var líkt og virki, með hlöðnum torfveggjum en afar sérstæðri gluggasetningu og mátti auðveldlega sjá áhrif frá erlendum arkitektúr í byggingunni, bæði Gaudí og fleiri. Þetta undarlega útlit hússins dró að sér athygli manna og varð húsið landsþekkt eftir að myndir fóru að birtast af því í blöðum og tímaritum og munu einnig hafa ratað á síður erlendra tímarita um arkitektúr.
Gardstunga-9Óskar nýtti búfræðikunnáttu sína í Garðstungu og þau hjónin fengust við garðyrkju og ræktuðu trjálund við hús sitt. Dýrahald var talsvert í Kastalanum því Óskar og Blómey og áttu hænur, hunda, kalkúna, endur, ketti og geitur en þessháttar frístundabúskapur var algengur í Blesugróf og víðar í útjaðri Reykjavíkur á þessum árum.
Búskapurinn í Blesugrófinni var ekki sá sæli sjálfsþurftarbúskapur sem ætla mætti. Flestir íbúanna stunduðu vinnu í Reykjavík en nær engir þeirra áttu bíl og almenningssamgöngur voru lengst af engar við Blesugróf og þurfti því að ganga langa leið til að komast í strætó eða nota reiðhjól sem Óskar reyndar gerði yfirleitt. Ekkert rafmagn eða hitaveita var í Kastalanum frekar en öðrum húsum í Blesugróf og þar inni var því afar saggafullt og megn fúkkalykt af öllu innanstokks þar með töldum íbúunum og fatnaði þeirra.
Óskar var ákaflega ofsafenginn í skapi og snöggreiddist af minnsta tilefni við nágranna sína og samstarfsmenn. Hann átti það til að elta þá með ópum og skömmum og hótunum um barsmíðar sem honum sinnaðist við hvort sem það voru innheimtumenn frá bænum eða nágrannar og þetta varð til þess að nánast engir komu nokkru sinni í heimsókn í Kastalann. Óskar var af þessum sökum af mörgum talinn stórlega ruglaður ef ekki beinlínis hættulegur.
Gardstunga-10Þau hjónin urðu fyrir afskaplega miklu áfalli þegar Hallmar Stálöld einkasonur þeirra lést þann 10. desember 1964, aðeins 23 ára að aldri. Hallmar varð úti í Reykjavík. Sigurður A. Magnússon, rithöfundur og hálfbróðir Óskars, segir í ævisögu sinni Undir dagstjörnu að það hafi gerst með þeim hætti að Hallmar hafi verið sjómaður sem átti það til að skvetta svolítið í sig í landlegum að þeirra tíma hætti. Hann hafi knúið dyra hjá hálfsystur sinni í móðurætt í Höfðaborg eitt kvöldið og verið nokkuð undir áhrifum. Hún vildi ekki hleypa honum inn og hann ráfaði frá Höfðaborg og niður að Höfða þar sem hann lagðist undir vegg og sofnaði og fannst örendur þar morguninn eftir.
Kastali Óskars og Blómeyjar var eins og önnur hús í Blesugróf byggður án tilskilinna byggingarleyfa og var ekki hluti af neinu borgarskipulagi. Þegar borgaryfirvöld hófu að skipuleggja byggð í Breiðholti á árunum fyrir 1970 lenti Blesugrófin milli stafs og hurðar í þeirri skipulagsvinnu.

Gardstunga-11

Eftir því sem Breiðholtið stækkaði varð nauðsynlegt að leggja stofnbraut þangað og þegar Breiðholtsbrautin var lögð þurftu nokkur hús í Blesugróf að víkja og þar með talið Kastalinn sem var tekinn eignarnámi af borgaryfirvöldum.
Óskar taldi þessa gjörð borgaryfirvalda gegn sér ófyrirgefanlega með öllu. Geir Hallgrímsson, þáverandi borgarstjóri, mun hafa gengist fyrir því að fjölskyldunni var boðin blokkaríbúð í stað hússins en Óskar taldi það af og frá og varð engu tauti við hann komið. Við þessi umskipti ákvað hann að flytja til fjalla og reisti sér hús á Hellisheiði langt fjarri hinum langa armi borgarinnar og utan allra skipulagsreglna.
oskar-verk-2Vistarverurnar á Hellisheiði voru afleitar vistarverur, bæði þröngar, kaldar og saggafullar. Hún sagði að húsakynnin láku aldrei í slagviðrum en vegna sérviskulegrar staðsetningar hússins spruttu lækir upp úr gólfinu. Blómey var langtímum saman ein á Hellisheiði meðan Óskar var í vinnu og þá farið einförum um heiðina og frekar viljað vera úti undir berum himni en hírast í kofanum.
Hús Óskars og Blómeyjar stóð uppi á háheiðinni rétt austan við skíðaskálann í Hveradölum en þar undir brattri brekku stóð gamall skíðaskáli en leifar af skíðaaðstöðu, meðal annars stökkpalli hlöðnum úr grjóti, má enn sjá á staðnum. Í þessum niðurnídda skíðaskála fengu Óskar og Blómey oft að dvelja á vetrum þegar snjóalög voru mikil og veður vond. Af tvennu illu þótti hann skárri vistarvera en húsin uppi á brekkunni og auðveldara að komast þangað þegar snjór var mikill og segir þessi ráðstöfun sína sögu um erfiðar aðstæður þeirra og ástand húsakynnanna.
Óskar var ekki mjög mannblendinn, eiginlega viðskotaillur og fullur af reiði út í heiminn og flest fólk sem í honum var. Skapofsa hans og einstrengingshætti var viðbrugðið og hann var því vinafár einfari meðan hann lifði.

Garðstunga

Garðstunga.

Ómar Ragnarsson lýsir fyrstu fundum þeirra Óskars í Litlu kaffistofunni í nóvember 1992 en þá var Óskar fluttur af heiðinni en var á leið upp eftir til að líta eftir húsakosti sínum. Óskar hélt mikla þrumuræðu yfir Ómari og úthúðaði honum og fjölmiðlum samtímans af fádæma mælsku og kynngikrafti.
Um veru sína í heiðinni og ástæður fyrir sjálfskipaðri útlegð sagði Óskar: „Sjáðu til. Það er alvara á bak við þennan torfbæ. Hann er ekki bara eins og eitthvert fíflalegt stöðutákn í þéttbýlli sumarbústaðabyggð þar sem er sjónvarpsloftnet á hverju þaki, farsímar í öllum herbergjum, lúxusjeppi í hverju hlaði og bústaðabyggðin orðin svo stór og þétt að á hverju strái eru skilti sem banna hundahald!
Nei, þessi bær er vin í auðninni. Hér hljómar rödd hrópandans í eyðimörkinni. Þess vegna stendur hann uppi á fjalli fjarri allri firringunni.“
Óskar og Blómey munu hafa flutt í heiðina árið 1973 en þá var Óskar að verða sextugur. Hann sótti vinnu til Reykjavíkur nær allan tímann sem hann bjó þar en hann starfaði hjá Skipaútgerð ríkisins. Stundum hjólaði hann til borgarinnar en oft fékk hann far með bílum sem áttu leið um veginn.
Óskar og Blómey bjuggu í heiðinni þar til Blómey varð sjötug 1992 [á að vera 1984] en þá flutti hún frá Óskari samkvæmt samkomulagi sem hún hafði gert við hann þegar þau fluttu úr Blesugróf. Þar kvaðst hún mundu flytja með honum til fjalla með því skilyrði að hún flytti aftur til borgarinnar þegar hún væri sjötug. Óskar var einn í kofunum á Hellisheiði í fáeina mánuði eftir að Blómey fór en flutti svo til hennar í húsnæði sem henni hafði áskotnast í Smálöndum. Smálönd voru við rætur Grafarholts, nálægt núverandi Árbæjarhverfi, en þar voru allmargir gamlir sumarbústaðir og kartöfluskúrar sem notaðir voru sem íbúðir. Óskar vitjaði híbýla sinna í heiðinni til dauðadags en Blómey mun aldrei hafa komið þangað aftur.“ Í Morgunblaðinu 23. jan. 1993 er eftirfarandi dánartilkynning: „Eiginmaður minn, Óskar Magnússon, er látinn – Blómey Stefánsdóttir.
oskar-35Blómey Stefánsdóttir fæddist
20. nóv. 1914 og dó 18. des. 1997. Eftirlifandi dóttir hennar var Sigríður Sívertsdóttir Hjelm, fædd 1939. Í minningargrein um ömmu sína skrifar Ásdís Halla Bragadóttir m.a.: „Amma var fámál um fortíðina við mig og Heiðu systur mína sem þó gerðum okkar besta til að fá hana til að segja okkur sögur úr hennar eigin lífi. Þegar við eltumst áttuðum við okkur þó á því að ævi ömmu hafði verið erfiðari en flestra annarra. Hún eignaðist móður okkar utan hjónabands 25 ára gömul. Amma var vinnukona og fátæk einstæð móðir þegar hún síðan kynntist Óskari Magnússyni manninum sem hún eyddi stórum hluta ævinnar með. Þeim fæddist sonur skömmu síðar. Með tvö ung börn veiktist amma mikið af berklum. Vegna erfiðra veikinda þurfti hún að láta börnin frá sér en tók soninn aftur þegar henni skánaði.
Minning mín um ömmu er um konuna sterku sem bjó á fjallinu. Konuna sem óð snjó og krap á veturna til að komast heim til sín. Konuna sem naut sín í gönguferðum um hlíðar fjallsins á góðum sumardögum. Lágvaxin, grönn og veðurbarin með flaksandi sítt hárið var hún tignarleg úti í náttúrunni. Á þessu tímabili kynntumst við amma sem einstaklingar í oft viðburðaríkum heimsóknum þegar við systurnar fórum með mömmu og pabba upp á Hellisheiði til að heimsækja ömmu og Óskar, sem við alltaf kölluðum afa vegna mikillar væntumþykju okkar í hans garð.

Kofinn

Þegar afi hélt ræðurnar sínar miklu um ágæti Stalíns og fyrirsjáanlegan heimsendi blikkaði amma okkur systurnar og með látbragði sínu sagði hún okkur að taka orð hans ekki of alvarlega. Hún tók okkur afsíðis og laumaði hundraðkalli í lófa okkar en gaf jafnframt í skyn að við mættum engum segja frá því að hún væri að taka skerf af litlum fjárráðum heimilisins. Með sínum hætti fannst mér hún oft vera að reyna að bæta okkur systrunum upp það að hún skyldi hafa látið dóttur sína og móður okkar frá sér.

blomey-35

Í bókinni Mannlífsstiklur eftir Ómar Ragnarsson, lýsti hún draumum sínum sem ungrar stúlku og skoðunum sínum og vinkvenna sinna á karlmönnum: „Það var ekkert jafnrétti til í landinu; misrétti og ofríki karlanna blasti alls staðar við. Þeir réðu öllu og áttu allt. Við hétum því að breyta þessu, ráða okkur sjálfar og láta ekki kúga okkur. Ég var alveg ákveðin: Draumur minn var að verða ein og frjáls, engum háð, úti á eyju.“ Opinskáar lýsingar hennar komu mér á óvart vegna þess að ég hafði aldrei gert mér grein fyrir því hve óánægð hún var að mörgu leyti við hlutskipti sitt í lífinu. Þegar hún gifti sig gaf hún manni sínum það loforð að ekkert skildi þau að nema dauðinn, hún stóð við það þó að hann tæki ákvarðanir um líf þeirra sem hún var mjög ósátt við. Hún hafði engan áhuga á að búa í kofum á fjöllum, hún vildi ferðast um heiminn og njóta frelsisins.
Amma mín var fulltrúi þeirrar kynslóðar kvenna sem stóðu við sitt þó að oft kostaði það svita og tár. Hún lærði af mistökunum og miðlaði áfram til næstu kynslóða. Hún brýndi fyrir okkur systrunum að vera sjálfstæðar, ákveðnar og sjálfum okkur samkvæmar.“
Í Morgunblaðinu 1993 birtist stutt grein undir fyrirsögninni „Ég heiti…“. Þar segir m.a.: „
Ein þeirra Íslendinga sem á sér ekki nöfnu er Blómey Stefánsdóttir. Nafnið er hugmynd föður hennar.
Blómey er fædd á Seyðisfirði en föðuramma hennar var búsett á einni af Breiðafjarðareyjunum. Er faðir Blómeyjar eignaðist sitt fyrsta barn af níu, vildi hann gefa því nafn sem minnti hann á eyna. Blómey segist ekki muna lengur nafn eynnar en faðir hennar hafi sagt hana hafa verið blómum vaxna og því hafi hann valið nafnið Blómey. „Ég hef hins vegar verið kölluð gælunafninu Eyja og þegar ég var yngri var ég gjarnan kölluð Lóa, því mér leiddist Blómeyjarnafnið sem krakka. Auðvitað vandist ég því síðar meir og finnst það raunar ágætt að vera eini nafnberinn.“
Í dag (árið 2010) bera tvær stúlkur Blómeyjarnafnið skv. Þjóðskrá.

Heimild:
-Tíminn, 25. jan. 1976, bls. 2.
-Vísir, 27.06.1975, JH, bls. 2-3.
-Morgunblaðið – Sunnudagsblað, 8. des. 1996, bls. 10-11 (úr Mannlífsstiklum Ómars Ragnarssonar).
-Þjóðviljinn 17. janúar 1981, je, bls. 16-17.
-Helgarpósturinn 19. október 1979, Þorgrímur Gestsson, bls. 10-11.
-Miðvikudaginn 24. desember, 1997 – Minningargreinar (Ásdís Halla Bragadóttir skrifar um ömmu sína, Blómeyju).
-Morgunblaðið 25. apríl 1993, sunnudagsblaðið, bls. 30.
-Morgunblaðið 23. jan. 1993, dánartilkynning.
-http://heimur.is/heimur – páá.

Garðstunga

Garðstunga.

Selvogur

Jökull Jakobsson ritaði eftirfarandi grein um Selvog í Fálkann árið 1964 undir yfirskriftinni „Sakna ég úr Selvogi“.
Selvogur 101„Dálítil þyrping húsa stendur þarna á yztu strönd, þar sem Atlantshafið beljar ár og síð. Hins vegar eru gróðurlitlir melar, holt og heiðaflákar, sandar og hraun unz landið að lokum rífur sig upp úr flatneskjunni og rís upp í fjallshlíð, þar eru útbrunnir gígar og fornar eldstöðvar, sumsstaðar hefur hraunelfurinn fossað niður hlíðina og storknað og minnir á vatnsfall, sem óvænt og skyndilega umbreytist i höggmynd. Þjóðvegurinn hlykkjast um sandflæmi og nakin holt, yfirlætislaus og mjósleginn að sjá ofan af hlíðarbrúninni eins og Drottinn allsherjar hafi fyrir vangá misst þráðarspotta ofan í steypuna, meðan hún var að kólna. Eldurinn hefur mótað þetta land og loftið ekki látið sitt eftir liggja, hér gnauða lotulangir vindar úr norðri. Fjórða höfuðskepnan hefur í fullu tré við hinar, sjálft Atlantshafið sverfur ströndina látlaust og eilíflega, oft getur að líta brimrótið líkast hækkandi brekkum svo langt sem augað eygir, brimgnýrinn öskrar í eyru svo ekki heyrist mannsins mál, oft rísa einstakir strókar upp með skerjunum eins og tröllaukinn geysir hafi gengið af göflunum. Og hér var þó útræði fram eftir öllum öldum.

Thorkelsgerdi

Það fer fjarska lítið fyrir þessum fáu húsum sem kúra þarna yzt á ströndinni í fullkomnu trássi við höfuðskepnurnar, einhvern veginn finnst aðkomumanninum, að hér sé þeirra leikvangur en ekki manna.
Við erum stödd í Selvogi. Hér hefur verið byggð allt frá því norskir skattsvikarar tyggðu þetta land ásamt írskum þrælum, og því fer fjarri, að hér í Selvogi hafi þeir orðið að láta sér nægja að hokra, sem sem ekki tókst að ryðja lönd í breiðum dölum.

Þorkelsgerði

Þorkelsgerði í Selvogi 1985 – b.jóns.

Hér byggðu lögmenn og hirðstjórar fyrr á öldum og áttu þó völ á nafntoguðum höfuðbólum og kostaríkum héruðum sunnanlands og austan. Í Selvogi hafði alþýða manna einnig nóg að bíta og brenna, þótt harðnaði í ári og kotbændur flosnuðu upp annars staðar ellegar bjuggu við sult og seyru, þegar harðindi og drepsóttir steðjuðu að.
— Í Selvogi var alltaf hægt að lifa kóngalífi, sagði mér síðasti bóndinn í Herdísarvík, og þar er enn hægt að lifa kóngalífi, bætir hann við. Þó hefur Selvogur orðið að hlíta þeim örlögum, sem dunið hafa á öðrum breiðari byggðum þessa lands undanfarna áratugi; fólki hefur fækkað svo nemur við landauðn og að sama skapi er kreppt að þeim, sem eftir eru. Selvogur hefur löngum verið talinn afskekkt sveit, en þó er þess að gæta, að fyrrum lá hún í þjóðbraut.

Selvogur-222

Bændur af öllu Suðurlandi fóru skreiðarferðir í kaupstaðina suður með sjó, og þá lá leiðin um Selvog.
Á Hlíðarenda í Ölfusi var löggiltur áfangastaður, og þaðan var talin dagleið að næsta áfangastað, Bleiksmýri í Krýsuvík. Og eftir að hinn sögufrægi og umdeildi Krýsuvíkurvegur varð að veruleika, þarf ekki að kvarta undan einangrun í Selvogi, hvort sem farið er austur eða vestur, er ekki nema þriggja stundarfjórðunga akstur til höfuðstaðarins og eru þó ýmis kauptún nær: Hafnarfjörður, Selfoss, Þorlákshöfn, nú er jafnvel hægt að aka sem leið liggur í Grindavík meðfram ströndinni. Hér ættu því ekki að ríkja nein vandkvæði um aðdrætti. Þó hefur fólki fækað svo í hreppnum, að nú eru ekki eftir nema 40 manns og ungur þingmaður Árnessýslu hefur gert að tillögu sinni að sameina hreppinn Ölfushreppi.
Selvogur-223Ýmislegt er gert í því skyni að viðhalda jafnvægi í byggð landsins og stuðla að því að fólki þyki hag sínum betur borgið í heimasveit en á mölinni. Því þótti Selvogsbændum skjóta skökku við, þegar kaupfélagsstjórinn á Selfossi neitaði að sækja til þeirra mjólk, nema þeir hefðu minnst 70 kýr mjólkandi í fjósi. Taldi h
ann ekki borga sig að sækja mjólkina svo langan veg að öðrum kosti. Þó lét hann sækja mjólk á bæ, sem ekki er nema 14 kílómetra frá Selvogi, og fór því fjarri, að þar væru 70 kýr í fjósi. En Selvogsbændur neyddust til að bjarga sér sjálfir, þeir reyndu á tímabili að koma þar upp mjólkurbúi sjálfir, en reyndust of fáliðaðir. Nú byggist búskapur þeirra nær eingöngu á sauðfjárrækt, enda eru skilyrði til þess ákjósanleg og raunar óvíða á landinu betri.
Ólafur Þorvaldsson bjó síðastur bænda í Herdísarvík, sat jörðina frá 1927 til 1933, en varð þá að standa upp fyrir eigandanum.

Herdisarvik-gamli baerinn

Einari skáldi Benediktssyni. — í Herdísarvík var gott að búa, sagði Ólafur mér, það er frábær útbeitarjörð, ég hika ekki við að segja langbezta beitarjörðin á Suðurlandi. Það er ekki nóg með, að það sé allt þeirra land, heldur fjaran líka, og þarna er engin flæðihætta. Að öðrum kosti hefði jörðin verið óbyggjanleg. Þá hefði þurft að passa að raka féð. Þarna voru slægjur engar, nema túnið, raunar voru þau tvö, eystra túnið gróið upp af sjófangi.
Og útræði var í Herdísarvík allt frá fyrstu tíð og allar götur fram til 1922. Þar voru sjómenn í veri og þótti slíkt harðæði, að jafnvel Landeyingar sóttu þangað til sjóróðra. Árni sýslumaður Gíslason átti jafnan tvö skip í Herdísarvík, og var verstöð hans kölluð Krýsuvíkurbúð. En Árni sat í Krýsuvík, og þar er hann grafinn í framkirkju, raunar sá eini í kirkjugarðinum sem hvílir undir steini. Önnur leiði eru þar gróin og nafnlaus. í Herdísarvík er fremur veðursælt nema í norðanátt og þá getur orðið landbrim.
Einar BenNú er Herdísarvík í eyði og þögnin geymir gömlu bæjarrústirnar við veginn, enginn dyttar lengur að grjótgarðinum, enda er hann víða hruninn og túnið í órækt. Þar stendur enn uppi baðstofa í gömlum stíl og önnur hús úr torfi, fjós, hlaða og fjárhús. Athygli vegfarandans beinist þó fyrst að einlyftu timburhúsi, sem stendur þar í túninu og horfir til sjávar, nú er búið að negla hlera fyrir alla glugga og dyrnar eru harðlæstar. Viðirnir í húsinu eru sorfnir vindum og veðri.

Herdisarvik-nyja husid

Í þessu húsi bjó skáldið Einar Benediktsson síðustu æviár sín. Maðurinn, sem þeytzt hafði milli heimsborganna, ort suður í Afríku drápur á íslenzku, selt norðurljósin og fossana, efnt til stórvirkjana og gullgraftrar, búið í glæstum salakynnum og umgengizt höfðingja og baróna, látið að sér kveða í landsmálum og stórpólitík og tekið þátt í kóngsveizlum, þessi maður hreiðraði u m sig hér í litlu húsi fjarri mannabyggð, á aðra hönd var beljandi hafið og á hina eyðileg fjöll og firnindi. Þá var hann kominn að fótum fram þegar hann settist hér að, Elli kerling hafði komið honum á kné.

Selvogur-224

Hugur hans, sem forðum hafði flogið um ómælisgeim í ljóðum og ræðu, var n ú tekið svo að förla, að hann þekkti ekki lengur suma vini sína nema endrum og eins. Hlín Johnson tók að sér hið aldna skáld og hlúði að honum, þegar skáldið og heimurinn höfðu skilið að skiptum. Hér í Herdísarvík veitti hún gömlum manni aðhlynningu. Það sagði mér kunnugur maður, að stundum hefði mátt sjá Einar Benediktsson staulast út úr húsinu á góðviðrisdegi og ganga fram á tún. Þar settist hann niður og tók upp úr vasa sínum blað og blýant, páraði á blaðið örfá orð og tók sér svo langa hvíld. Síðan skrifaði hann kannski eitt orð í viðbót, og enn varð langt hlé: Úr þessu urðu aldrei annað en hálfkveðnar vísur, vísnabrot, ef til vill hálf hending. Síðan reis skáldið upp af túninu, hægt og seinlega og staulaðist til bæjar…  En hafið beljaði við ströndina eftir sem áður.

Selvogur-225

Einar Benediktsson dó árið 1940 og arfleiddi Háskólann að hinu mikla bókasafni sínu og svo jörðinni Herdísarvík. Ef til vill verður þar hressingarheimili fyrir prófessora, þegar fram líða stundir. Tæplega verður fitjað þar upp á búskap að nýju. Þótt byggð dragist saman í Selvogi, hækkar vegur Strandakirkju með hverju ári. Enginn veit með vissu, hvenær fyrst var tekið að heita á Strandakirkju en hitt er víst, að alla tíð hefur hún þótt bregðast vel við áheitum. Sagnir herma, að hún hafi upprunalega verið byggð fyrir áheit. íslenzkir farmenn á heimleið úr Noregi á skipi hlöðnu húsaviði villtust i hafi og fengu réttu stóra. Hrakti þá lengi og voru vistir þrotnar, en leki kominn að skipinu, og fengu þeir ekki lengur varizt áföllum.

Selvogur-226

Þá gerði formaðurinn það heit, að þeir skyldu byggja kirkju úr farviðnum, ef þeim auðnaðist að ná landi. Og leið nú ekki á löngu, áður en þeir fengu landkenning af Selvogi, en þar var foráttubrim með allri ströndinni. Þá sjá þeir veru alskínandi bera yfir brimgarðinn og sigldu þangað.
Þar var sund og sjólaust að kalla, og lentu þeir skipi sínu heilu og höldnu. Formaðurinn og hásetar hans létu ekki sitja við orðin tóm, heldur reistu kirkju á staðnum, en víkina kölluðu þeir Engilsvík, og heitir hún svo enn í dag. Rekamark Strandakirkju er A eða Á og hafa því ýmsir leitt að því getum, að formaðurinn hafi heitið Árni og sumir jafnvel haldið því fram, að hér hafi verið á ferð Árni biskup Selvogur-227Þorláksson, Staða-Árni.
En allt er á huldu um menn þessa og þjóðsagan ein til frásagnar. Hins vegar er heitið á Strandakirkju enn í dag, ef mikið liggur við, enda er þessi fátæklega kirkja á eyðilegri strönd orðin ein auðugasta kirkja landsins. Á hún nú á fjórðu milljón króna í sjóði, og er það fé notað til kirkjubygginga víðsvegar um land. Í Strandakirkju eru ýmsir góðir gripir, kaleikur úr pápísku og messuhökull ævaforn. Þar er altaristafla máluð af  Sigurði málara.
Strandakirkja var annexía frá Vogósum. Þar sátu nafnkunnir klerkar á öllum öldum, en þekktastur var þó séra Eiríkur, galdrameistarinn mikli og eru af honum miklar sögur. Séra Eiríkur beitti þó aldrei galdrakunnáttu sinni til illverka, en ýmsar glettur gerði hann þó pörupiltum og þjófum. Flestir munu kannast við söguna af piltunum, sem tóku hesta prestsins ófrjálsri hendi, en festust á baki þeirra, og tóku klárarnir sprettinn heim í hlað á Vogósum.

Vogsosar

Síðastur klerka í Vogósum var séri Eggert Sigfússon. Hann lifði alla ævi ókvæntur og barnlaus og þótti sérvitur og smáskrítinn. Til dæmis kom hann aldrei á hestbak í ein 40 ár. Á síðustu æviárum sínum flakkaði hann nokkuð um Árnessýslu… Séra Eggert fór jafnan fótgangandi, því ekki fékkst hann á hestbak eins og áður er getið. Nálægt Kiðabergi er lækur einn, og eru tvö skref yfir lækinn. Séra Eggert hafði einni skinnsokk sem hann braut saman og geymdi undir barði; við lækinn, fór hann í sokkinn þegar hann þurfti yfir, en skildi síðan sokkinn eftir þangað til næst hann þyrfti á að halda. Eins og áður er getið, þótti Selvogur kostahérað mikið, enda bjuggu þar hirðstjórar og lögmenn og efldust til fjár og valda.

Selvogur-228

Þar var gnótt sjávarfangs og annarra hlunninda eins og berlega kemur fram í vísu sem Vogsósaprestur einn orti fyrr á öldum þegar hann kvaddi héraðið sárum söknuði: Sakna ég úr Selvogi sauða minna og ánna, silungs bæði og selveiði, en sárast allra trjánna. En ægilegur skaðvaldur átti eftir að eyða byggð í Selvogi, svo nærri stappaði, að hún lognaðist út af. Það var sandfok og uppblástur, sem fylgdi í kjölfar þess. Víðáttumikil graslendi urðu uppblástrinum að bráð, svo að til landauðnar horfði. Höfuðbólið Strönd lagðist í eyði og býli flest í kringum það, sumar hjáleigur þess tórðu þó. Nú er að mestu búið að hefta þetta gífurlega sandfok, en aldir munu renna, áður en jörðin er gróin sára sinna.
Selvogur-229Annar óvinur var sífellt nálægur, sem þó um leið var lífgjafi byggðarinnar. Úr Selvogi var sjórinn sóttur af kappi, og til dæmis um það má nefna, að kringum 1770 gengu 50 skip úr Selvogi og Herdísarvík. Síðasta og mesta sjóslysið í Selvogi varð fyrir rúmri öld. Þá fórst Bjarni Pétursson bóndi í Nesi skammt undan lendingu ásamt hásetum sínum, þrettán að tölu.
Í Þjóðólfi segir frá þessu slysi. Þar segir, að róið hafi verið í bezta veðri þann 19. marz og hafði verið setið stutta stund. Þá sjá þeir, er næstir voru landi, að blæjur eru dregnar upp til að vara róendur við því, að nú væri tekið að brima. Héldu menn nú að landi sem óðast. Allir í Vesturvognum náðu landi slysalaust, en úr Austurvognum engir. Hreppstjórinn kom fyrstur að sundi Selvogur-230Austurvogsmanna, en sá sundið ófært og beið, ef hann sæi lag. í sömu andrá kom Bjarni frá Nesi og stefndi á sundið, hreppstjórinn varaði hann við og fleiri á skipi hans. Bregzt hverjum á banadegi, því Bjarni lagði óhikað á sundið, en allt í einu reis ógurlegur sjór, er braut allt skipið í spón og kastaðist marga faðma fram yfir það. Er aðrir á sjó sáu, hvernig komið var, sneru þeir frá og náðu landi í Þorlákshöfn, því veður var stillt og tóku þegar lendingu slysalaust, því engin mannleg hjálp var spörúð af þeim, er þar voru fyrir. Þá voru þar komin tólf skip af Stokkseyri og tvö af Eyrarbakka. Hér verður þetta látið nægja sem dæmi þess, að sjósókn úr Selvogi var engjnn barnaleikur, og varð þó minna u m slys í þeirri verstöð en víða annars staðar á landinu.
Hins vegar eru það ekki einvörðungu Selvogur-231Selvogsmenn, sem hafa átt undir högg ægis að sækja á þessum slóðum. Aðkomin fiskiskip hafa oft strandað þarna, útlend jafnt sem innlend, togarar og flutningaskip, því ströndin er hættuleg, og þarf ekki að spyrja um örlög þeirra skipa sem steyta á skeri undan Selvogi. Oftast hefur þó giftusamlega tekizt um björgun áhafna, en einnig hafa orðið þar raunasögur.
Hér verður staðar numið og ekki sagt fleira frá þessu litla, en söguríka héraði við yzta haf. Þar sem áður bjuggu hirðstjórar og lögmenn á nafnfrægum höfuðbólum, eru nú aðeins eftir örfáir bændur og þrátt fyrir síma, véltækni, vegasamband og styrkjakerfi þykir örvænt um, að byggð haldist þar lengi enn. Þó skal engu um það spáð hér, hver veit nema í náinni framtíð eflist Selvogur að nýju.“

Heimild:
-Jökull Jakobsson – Fálkinn, 37. árg. 1964, bls. 18-20 og 34-35.

Selvogur - örnefna- og minjakort

Selvogur – örnefna- og minjakort – ÓSÁ.

Bjargarhellir

Farið var á ný í Bjargarhelli. Eins og fram kemur í öðrum lýsingum af Bjargarhelli hafði mikið og lengi verið reynt að finna hina þjóðsagnakenndu rás inn úr framhellinum. FERLIR tókst það þó að lokum og með dyggri aðstoð fulltrúa HERFÍs náðist að opna rásina og komast inn í hellinn.

Bjargarhellir

Í Bjargarhelli.

Eftir að hafa skoðað hina nýopnuðu rás inn og niður úr hellinum að þessu sinni var ljóst að gera þurfti ráðstafanir áður en farið væri niður. Fara þurfti í gegnum mikla mold og drullu áður en komið var í gegn. Því var haldið að Vogsósum og hús tekið á Þórarni Snorrasyni. Hjá honum var drukkið kaffi og eftir spjall var heyrúlluplast þegið í eftirrétt. Með því var opið í Bjargarhelli fóðrað áður en haldið var niður. Þegar inn var komið blasti dýrðin við.

Bjargarhellir

Í Bjargarhelli.

Um er að ræða stóran geimi og raða háir dropasteinar sér með veggjum, allt að 60 cm háir. Í innsta hlutanum er hraunstráabreiða niður úr hellisþakinu. Á miðju gólfi eru glæsileg hraundríli. Rósaflúr er á gólfi. Utast er þakið fallið niður. Skriðið var yfir hrunið og var þá komið í víða lokaða hliðarrás. Í henni voru hraunstrá og dropasteinar með veggjum. Rásin virðist lokið handan hrunsins, en hún stefnir í átt að Strandarhelli. Forvitnilegt væri við tækifæri að fara þangað og líta nánar á gólfið í hellinum. Ekki er ólíklegt að þar kunni annað op að leynast.
Ljóst er að Bjargarhellir er með fallegri hellum á Reykjanesskaganum.
Sjá MYNDIR.

Bjargarhellir

Bjargarhellir.

Hverahlíð

Samkvæmt nákvæmum upplýsingum átti flak C64 herflugvélar að vera 3 km suðvestan við Núpafjall. Sú vél var sögð hafa verið á leið frá Vestmannaeyjum er hún hvarf. Þrátt fyrir leitir og eftirgrennslan fundust engin ummerki flugvélaflaks á þeim slóðum. Fræðimenn könnuðust heldur ekki við slysið. Það mun nú samt hafa orðið þann 22. okt. 1944 um kl. 15:00 skv. amerískum skráningarbókum frá þessum tíma. Um var að ræða ameríska herflugvél. Með henni fórust fimm menn, fjórir farþegar og flugmaðurinn.

C64

Vestan við Núpafjall á einnig að vera flugvélaflak, við rætur Skálafells, sunnan Hverahlíðar (Tröllahlíðar). Í Mbl. 9. mars 1948 er sagt frá hvarfi Anson-flugvélar í eigu Loftleiða er var á leið frá Vestmannaeyjum til Reykjavíkur þann 7. s.m. Tveimur dögum síðar fannst flakið með dularfullum hætti. Með henni fórust fjórir menn, þ.a. þrír frá Vestmannaeyjum.
FERLIR hefur ekki náð að staðsetja umrædd flugvélaflök þrátt fyrir leitir. Að þessu sinni var m.a. ætlunin að skoða betur Suðurferðargötur (Skógarmannveginn) og hlaðinn húsgrunn í Hverahlíð.
Gengið var til vesturs með Hverahlíð og inn í Lakakrók suðaustan við vesturhorn hlíðarinnar. Lakahnúkar eru skammt vestnorðvestar. Krókurinn eru grasi vaxið dallendi. Suðvestan hans taka við Lakadalir, lægri og með enn meira graslendi, alla leið að Stóra-Sandfelli. Sunnan þess eru Sanddalir neðan Eldborgar utan í Meitlum og Innbruninn neðar, hluti af Eldborgarhrauni.
Suðurferðagata Þarna um dalina liggur Lakastígur (Lákastígur), greiðfærasta leiðin milli Þrengsla og vestanverðrar Hellisheiðar. Reyndar er um Lágaskarðsleið að ræða því hún liggur Lágaskarð sem er þarna mitt á milli.
Gengið var upp á vesturbrún Norðurhálsa, en svo nefnist næsti stallur á undirhlíðum Skálafells ofan Hverahlíðar. Þegar upp er komið má sjá hversu víðlent svæðið er, mosaþýfi, smáhæðir og stallar er hallar að brúnum. Haldið var inn að Trölladal og áfram til austurs með norðurbrún Tröllahlíðar að norðurhlíð Skálafells.
Þar varð stefnubreyting, gengið að norðurbrún Norðurhálsa og þeim fylgt til vesturs. Tilkomumikið útsýni er af hálsunum til austurs yfir Núpafjall og að Ingólfsfjalli sem og til norðurs yfir að Ölkelduhálsi og Reykjafelli. Þórdrunuafleiðingar gufuaflsborana og kvöldsólarlitbrigðin gáfu svæðinu ævintýralegt ásýndaryfirbragð, en rafmagnsmöstrin eyðilögðu áleitanina.
Skálin norðan í fellinu sást vel í kvöldsólinni, auk þess drykkjarsteinar (-skálar) voru við hvert fótmál.
Litið var á hverja hæð og hvern hól, fylgst gaumgæfilega með brúnum og hlíðum, en hvergi vottaði fyrir braki úr flugvél. Þá var gengið með rótum Skálafells og upp á austuröxl þess, alveg upp að fjallstoppsrótum, en hvergi voru ummerki að sjá. Öxlin er mosagróin, en víða má sjá malarskellur. Austur af öxlinni er gilskorningur og suður af henni djúpur sanddalur.
Skálafell er 574 metrar á hæð. Þjóðsaga (skráð 1703) segir að „Upp á [Hverahlíð] er hátt fell, mjög blásið, þó án hamra, er Skálafell nefnist, með vatnsstæði. Á þessu felli var skáli Ingólfs Arnarssonar, fyrsta landnámamanns, hvar af þetta fell hefur sitt nafn dregið, sem Landnáma á víkur.“ Árið 1840 segir annars staðar að „.. . sunnanvert á [Hellisheiði] er Skálafell – dregur það nafn af skála Ingólfs, sem mælt er þar hafi staðið, þó ekki sjáist menjar hans. so hér verði greint .. .“
Húsgrunnur Á Hengilssvæðinu er nokkuð um minjar eftir umsvif í sumarbithögum en fleiri minjar eru þó tengdar samgöngum því margar fjölfarnar þjóðleiðir liggja um svæðið. Fornleifastofnun Íslands gerði fornleifakönnun á rannsóknarsvæðinu við Hverahlíð 2005. Samkvæmt niðurstöðum hennar liggur forn leið, Suðurferðagötur, undir Hverahlíðinni og eru þær sumstaðar nokkuð greinilegar. Þá kom í ljós að áður tilgreind staðsetning á Ölkelduhálsréttinni var röng og hleðslur undan húsi fundust í Hverahlíðinni.
Í skýrslunni kemur m.a. fram að: „heimild er um gamla götu til norðurs inn á Hellisheiði austan Hverahlíðar.“ Skógarmannavegur mun vera frá þeim tíma, er Hjallamenn sóttu skógarnytjar í Nesjaskóg í Grafningi. Einnig hefur hún verð nefnd Suðurferðagata sbr. framangreint. „Leiðin hefur svo legið áfram um Smjörþýfi og síðan sameinast leiðinni „Milli hrauns og hlíðar“ í Fremstadal undir Svínahlíð.
Í greinargerð Fornlefastofnunar Íslands um fornleifar á áhrifasvæði Hellisheiðarvirkjunar Stóra-Skarðsmýrarfjall, Ölkelduháls og Hverahlíð kemur eftirfarandi fram: „Fyrirhuguð er stækkun á orkuvinnslusvæði Hellisheiðarvirkjunar og bora vinnsluholur á Stóra-Skarðsmýrarfjalli sem er norðan við núverandi virkjunarsvæði. Einnig eru fyrirhugaðar rannsóknarborholur við Ölkelduháls og undir Hverahlíð, ásamt því að vegir verða lagðir að borholum… Vettvangskönnun var gerð dagana 23., 24., og 30. apríl af Oddgeiri Hanssyni, en Adolf Friðriksson, fornleifafræðingur, hafði yfirumsjón með verkinu. Fornleifastofnun gerði árið 1997 svæðisskráningu fyrir afréttaland Ölfushrepps, og aðalskráningu árið eftir. Við aðalskráningu á afréttarlandinu voru skráðir 64 minjastaðir. Flestir minjastaðanna eru á eða við bæjarstæði Kolviðarhóls, en aðrir eru dreifðir um afréttina.
Hverahlíð Árið 2001 vann Fornleifastofnun stutta greinargerð vegna tilraunaborana á svæðinu, og árið 2003 voru gerðar tvær fornleifakannanir, annars vegar í júlí vegna framkvæmda við Hellisheiðarvirkjun, og hins vegar í október vegna lagningar hitaveituæðar frá Kolviðarhóli til Reykjavíkur. Við undirbúning voru fyrirliggjandi heimildir og skráning athuguð. Farið var á vettvang og ofangreind svæði skoðuð. Gengið var skipulega um svæðin og leitað sýnilegra ummerkja um fornleifar.“
Við fornleifaskráningu á Hengilssvæðinu kom eftirfarandi fram: Eftir rækilega athugun á heimildum og á vettvangi hefur komið í ljós að engar minjar er að finna á Stóra-Skarðsmýrarfjalli. Þar er að mestu uppblásinn melur, ísaldargrús að sunnan, en stórgrýttara að norðanverðu. Fjallið er að mestu gróðursnautt, einungis þunnir mosaflákar á stöku stað, einkum er horft til norðurs yfir fyrirhugað borsvæði á Stóra-Skarðsmýrarfjalli.
„Kunnugt var um einn minjastað á Ölkelduhálsi, svokallaða Ölkelduhálsrétt. Hún mun ekki vera í sérstakri hættu vegna fyrirhugaðra borframkvæmda. Það skal þó tekið fram að réttin virðist ranglega merkt inn á kort, sem haft var til hliðsjónar á vettvangi. Á kortinu er hún merkt inn norðan við veginn sem liggur yfir Ölkelduháls, en er í raun á miðju hverasvæðinu sunnan við hann. Hvað sem því líður þá er ekki aðrar fornminjar að finna á þessu svæði. Engar fornleifar var heldur að finna á vestara borsvæðinu við Kýrgil.
Við Hverahlíð eru þrjár fornleifar. Hyggja þarf sérstaklega að tveimur þeirra vegna borframkvæmdanna. Fyrst skal nefna gamla Hellisheiðarveginn, sem er skammt suður af núverandi þjóðvegi. Hann er að stofni til frá 1894-57 og upphlaðinn á köflum. Þótt vegurinn sé vissulega í þó nokkurri fjarlægð frá hinu fyrirhugaða borsvæði undir Hverahlíð, er mögulegt að hann geti lent í uppnámi ef vegur verður lagður að borholunni eða vegna annars rasks og framkvæmda sem kunna að fylgja borholuframkvæmdum…
Drykkjarsteinn Næst skal nefna gamla troðninga, sem liggja frá austri til vesturs skammt frá rótum Hverahlíðar. Er líklega um að ræða svonefnda Suðurferðagötu sem einnig nefndist Skógargata og var aðalreiðleiðin til Reykjavíkur: Suðurferðagata lá upp með Vindleysu að austan , upp Grjótin fyrir vestan Lambakró, upp Sandhrygg milli Háleita, yfir Smalaskarðsbrekkur innst, rétt fyrir innan Selás, að Hlíðarhorni, spölkorn inn með Hverahlíð og austur á þjóðveginn á Hellisheiði.
Suðurferðagata hét hún af því hún var farin suður til Reykjavíkur, en Skógargata af því að hún var farin áleiðis upp í Grafning til að sækja skóg. Þegar vagnfær leið var rudd af þjóveginum fyrir neðan Kamba út í Hjallasókn, upp úr 1910, lagðist niður umferð um Suðurferðagötu.
Suðurferðagata liggur á svipuðum slóðum og fyrirhugað borholustæði undir Hverahlíð og gæti því mögulega verið í hættu vegna framkvæmda þar.
Að síðustu skal nefna húsarústir, sem eru á dálitlum hjalla undir Hverahlíð, fast austan við hverasvæðið sem þar er, og hlíðin er kennd við. Annars vegar er um að ræða greinilegan sökkul undan húsi, hlaðinn úr grágrýti og skiptist hann í fimm hólf eða herbergi. Einnig má greina hlaðnar “útidyratröppur” við norðvesturhorn rústarinnar. Hins vegar er um að ræða greinilega gólfplötu undan húsi sem einnig er gerð úr grágrýti og er hún um 1,5 m vestan við fyrrnefndu bygginguna. Virðist sem þessi bygging hafi verið byggð yfir hver, því greinilega rýkur upp úr miðri plötunni. Að svo stöddu er ekki vitað um hlutverk þessara mannvirkja en líklega eru þau ung.“ Teikning af rústunum undir Hverahlíð fylgir greinargerðinni. Um var að ræða skíðaskála, sem brann. Annar slíkur var inn við Lágaskarð. Hann hlaut sömu örlög.
Suðurferðavegur Í stuttu máli er niðurstaða fornleifakönnunarinnar sú að hinar fyrirhuguðu rannsókarholur eru á afréttarlandi þar sem afar lítið er um forn mannvirki. Engar áður óþekktar minjar komu í ljós við vettvangskönnun utan húsarústanna undir Hverahlíð.
Samkvæmt lýsingum Björns Indriðasonar á flakið af Ansonvélinni að vera neðst í suðaustanverðu Skálafelli. Þar hefði verið brak fyrir allnokkrum árum.
Sá maður, sem tók þátt í leitinni að flugvélinni á sínum tíma var Smári Karlsson, flugstjóri. Hann sá hvar hún hafði brotlent í Skálafelli. Að sögn Smára kom vélin niður í öxlina er hallar út úr fellinu til austurs – að Hveragerði. Upp af öxlinni tekur toppur Skálafells við og undir henni er rót fellsins. Brakið hafði dreifst víða um hlíðina. Sjálfur hefði hann ekki komið á slysstaðinn, en hann taldi ólíklegt að nokkuð brak úr vélinni væri enn sýnilegt á vettvangi. Loftleiðamenn hefðu eflaust tekið mest af því til rannsókna, auk þess sem mjög veðrasamt er þarna á öxlinni.
Leitin að framangreindum flugvélaflökum mun halda áfram. Spurnir hafa borist af braki úr flugvél í Lakadal við Stóra-Sandfell (sjá HÉR).

Heimildir m.a.:
-http://www.bokasafn.is/byggdasafn/fornleifaskra/fornleifaskra_afrettur.htm
-http://www.or.is/media/files/SK-HVE-1004%20f%20vef.pdf
-http://www.or.is/media/files/7.%20Fornleifar.pdf
-Fornleifakönnun FÍ – Orri Vésteinsson 1998 og 2001; Adolf Friðriksson og Uggi Ævarsson.
-Smári Karlsson.
-Björn Indriðason.

C64

Strandarkirkja

„Strandarkirkja í Selvogi stendur við skerjótta Suðurströndina, leiðarljós þeirra er um sjávarslóð fara. Kirkjan er eins og kunnugt er vinsæl til áheita og um tilurð kirkjunnar hafa myndast helgisagnir sem vitna um þann lífsháska sem sjómönnum var búinn úti fyrir þessari klettóttu, hafnlausu úthafsströnd.

Strandarkirkja

Fyrsta helgisögnin er að Gissur hvíti á 10. og 11. öld hafi fyrst gert kirkju á Strönd og þá úr kirkjuviðnum sem Ólafur Noregskonungur sendi hann hingað með. Gissur ásamt Hjalta Skeggjasyni tengdasyni sínum átti ríkan hlut að kristnitökunni árið 1000. Þessi skoðun byggir eingöngu á kvæði Gríms Thomsens um kirkjuna þar sem segir m.a.:
,,Gissur hvíti gjörði heit
guði hús að vanda
hvar sem lífs af laxareit
lands hann kenndi stranda.“
Önnur sögn er að kirkjuna hafi reist Árni nokkur formaður þegar hann var að koma með timburfarm frá Noregi. Um þennan Árna yrkir séra Jón Vestmann er hann orti um Strandarkirkju árið 1843. Í kvæðinu er Árni Þorláksson biskup í Skáholti nefndur og sagður gefa honum heimild til kirkjubyggingar á Strönd. Árni var biskup 1269 til 1298 og ætti því Strandarkirkja samkvæmt þessari sögn að hafa verið reist í fyrsta skipti á síðari helmingi 13. aldar. Í kirknatali Páls biskups Jónssonar í Skálholti (1195-1211) sem að stofni til er frá árinu 1200 er kirkjan á Strönd hins vegar nefnd.
Þriðja helgisögnin er á þessa leið: ,,Fyrir langa löngu gerði ungur bóndi úr uppsveitum Árnessýslu för sína til Noregs á sínu eigin skipi. Var ferð þessi farin til að sækja valinn við til húsagerðar. Segir nú ekki af ferðum bónda fyrr en hann hefur verið lengi á hafi úti á leið sinni til Íslands. Lendir hann þá í sjávarháska og hafvillu í dimmviðri og veit ekki lengur hvert skip hans stefnir. Í örvæntingu sinni heitir hann því þá að gefa allan húsagerðarvið sinn til kirkjubyggingar á þeim stað er hann næði landi heilu og höldnu. Að þessu heiti unnu birtist honum sýn í líki ljósengils framundan stefni skipsins og verður nú ljósengill þessi stefnumið er hann stýrir eftir.
Eldri klukkanSegir ekki frekar af siglingu þessari fyrr en skipið kennir grunns í sandvík milli sjávarklappa. Hvarf þá engillinn og birta tók af degi. Sáu þá skipsmenn að þeir höfðu verið leiddir eftir bugðóttu lendingarsundi milli boðaskerja á úthafsbrimströnd. Þar skammt fyrir ofan var hin fyrsta Strandarkirkja reist úr fórnarviðnum.“
Sameiginlegt þessum frásögnum er að menn hafi verið á leið til Íslands og lent í hafvillum og sjávarháska uti fyrir þessari hafnlausu strönd og unnið Guði sínum það heit að reisa kirkju þar sem þeir næðu landi.
Sennilega hefur lendingin verið um Strandarsund sem er suður og austur af kirkjunni. Kunnugir segja að oft sé kyrrt í Standarsundi þó að haugasjór sé allt um kring.
Núverandi kirkja er frá 1888. Hún var endurvígð eftir endurbætur 14. júlí 1968 og enn endurbætt og endurvígð 13. okt. 1996.
Vorið 1950 var rest var reistur minnisvarði um kraftaverkið í Engilsvík norðvestan við kirkjuna. Er það standmynd á stalli eftir Gunnfríði Jónsdóttur myndhögvara og nefnist Landsýn. Sýnir hún hvítklædda konu sem heldur á skínandi krossmarki og bendir sjómönnum í lífsháska inn í Engilsvík.
Þjónustuhús var reist nálægt kirkjunni 1988. Í jarðhýsi er snyrtiaðstaða fyrir gesti og gangandi. Umhverfi kirkjunnar er allt til mikillar fyrirmyndar. (Byggt í meginatriðum á riti Magnúsar Guðjónssonar biskupsritara um Strandarkirkju).
Kirkjan og garðurinn er í mjög góðri hirðu og góðu ásigkomulagi. 1986 var land Kirkjunnar girt af og hafin ræktun. Gróðursettar hafa verið 4000 plöntur og sáldrað um 30 kílóum af lúpínufræi. Árlega er áburður borinn á landið. Áður var sandfok illvígt þarna og ógnaði tíðum kirkjunni.

Yngri klukkan

Árið 1996 var kirkjan endurbætt að innan, skipt um glugga, einangrað og hvelfing sett yfir kirkjuskipið. 1998 var lokið við byggingu nýs turns á kirkjuna. 1987 var kirkjugarðurinn stækkaður og unnið hefur verið að endurbótum, merkingum og lagfæringum leiða. 1994 var vígt minnismerki um látna sjómenn. Settur hefur verið upp minningarsteinn um presta er þjónuðu og bjuggu í Selvogi. Sumarhúsið Strönd var keypt og sett upp 1988 en það er m.a.a afdrep þeirra er gæta kirkjunnar á sumrin. Gömul bæjarstæði í landi kirkjunnar hafa verið merkt. Útbúið var bílaplan 1988 og aðgengi fatlaðra þaðan og að kirkju tryggt. Steyptar nýjar tröppur.
Kirkjuhúsið er upphaflega byggt 1887-88 og mun hafa að mestu haldið formi sínu óbreyttu síðan. Árið 1968 var kirkjan að mestu endurbyggð. Þó eru máttarviðir hennar hinir sömu svo og gólf. Við þessa endurbyggingu var kirkjan lengd um „eitt gluggabil“ eða rúml. 2 metra. Henni var breytt að því leyti að söngloft var sett í hana og hvelfing fjarlægð úr henni og var hún með súð og sýnilegum sperrum. Breytingum er lýst í Biskupsvísitasíu frá 1982 og 1968. Þetta var fært í fyrra horf 1996.
Kirkjan er mjög hlýleg að innan. Dregill er á kirkjugangi. Norðanmegin dyra er skrúðhús vel búið. Þar er eldtraustur skápur sem varðveitir dýrgripi kirkjunnar.
Kerti á altari eru máluð af Sigurbjörgu Eyjólfsdóttur frá Þorkelsgerði. Pípuorgel kirkjunnar 6 radda af Walker gerð er frá 1969. Gamla orgelið frá 1898 var gefið kirkjunni 1997. Altaristafla (Upprisan eftir Sigurð Guðmundsson frá 1865) stærð 175 x 118 cm. Númeratafla er frá 1865 ásamt kassa með númerum. Altari og prédikunarstóll eru frá 1888.
AltaristaflanEnn önnu sögn um Strandarkirkju er þessi: „Á elleftu öld var stórbóndi úr Fljótshlíðinni á leið til Íslands með skipið sitt fullt af timbri frá Noregi sem hann ætlaði til að byggja sér nýjan bæ. Þegar bóndinn og skipshöfn hans tóku að nálgast suðurströnd Íslands, skall á aftaka veður. Allir héldu að skipið mundi farast og krupu þeir allir í bæn til Heilagrar Maríu. Eigandi skipsins hét á Maríu Guðsmóður að ef þeir kæmust lífs af mundi hann nota farminn til kirkjubyggingar hvar sem þeir kæmust að landi. – Skyndilega kom þá ljós af himni sem lýsti upp þungbúinn nætur himininn og mennina og himneskt ljós lýsti upp sjóinn fyrir stefni skipsins og frammi fyrir þeim myndaðist líkt og vegur með lygnum sjó þótt á sitt hvora hlið við lygnan sjávarveginn ólmaðist sjórinn með mannhæðar háum hvítfyssandi öldum. Skipið sigldi eftir þessum lygna vegi í átt til strandar og þegar ströndin birtist sjómönnunum stóð hin heilaga María þar með ljósker í hendi (Þegar sagan er sögð á 15 öld hefur hin “Helga Jómfrú” breyst í Engil, því Lútherstrúarmenn vilja að sem minnst sé minnst á Heilaga Guðsmóður en eldri heimildir eigna henni þetta kraftaverk) Um leið og skipið lagði að landi hvarf veran með ljóskerið en eigandi skipsins hélt heit sitt og byggði kirkju þar á ströndinni, svo eina og sér svo fjarri manna byggðum. Og þar stendur hún enn þann dag í dag.
Tvisvar í gegnum aldirnar, hefur átt að flytja kirkjuna nær prestsetri þá þjónandi prests. Í seinna skiptið sem var á 18 öld, hafði presturinn meira segja fengið leyfi biskupsins í Skálholti til kirkjuflutningsins. En daginn áður dó presturinn með sviplegum hætti. Í fyrra skipti var það einn flutningsmanna sem hneig örendur niður, rétt áður en rífa skyldi kirkjuna.
ÚtsaumurÁ 13 öld byrjaði fólk að heita á Strandarkirkju og í 7 aldir hefur fólk hvaðanæfa úr heiminum heitið á kirkjuna. Og hafa áheit farið þannig fram að fólk biður til Guðs, fyrir lækningu sinni eða annarra og heitir vissri fjárupphæð og bænheyri Guð biðjandann, þá fyrst er borguð sú peningaupphæð sem lofað var áður en bænin var beðin. Strandarkirkja er vinsælasta áheitakirkja í Evrópu. Og með áheitapeningum sem koma til Strandarkirkju er ekki aðeins séð um viðhald á Strandarkirkju sem er afskaplega vel við haldin og ótrúlega falleg lítil kirkja, heldur hafa áheitarpeningar til kirkjunnar verið notaðir til að halda við ótal kirkjum á Íslandi.
Mörg tákn og stórmerki hafa gerst í tengslum við þetta fallega Guðshús sem stendur hátt á sjávarkambinum. Svo þegar setið er þar í Kirkjunni við Guðsþjónustur sér maður langt út á Atlanshafið. Eitt sinn var fundur hjá safnaðarnefnd og prestinum þar í Selvoginum inni í kirkjunni. Var fundinum að ljúka nema meðhjálparinn og presturinn urðu einir eftir til að undirbúa messu næsta sunnudag. Þegar þeir höfðu lokið sínum umræðum og ætluðu út úr kirkjunni, gátu þeir ekki með nokkru móti lokað útihurð kirkjunnar. Hvað sem þeir gerðu, þeir reyndu allt, enda stórir og sterklegir menn. Ekki gátu þeir farið heim og skilið kirkjuna eftir opna. Þeir ákváðu að fara aftur inn í kirkjuna til að ráða ráðum sínum um hvað þeir ættu til bragðs að taka til að loka kirkjuhurðinni. En þegar þeir komu aftur inn í helgidóminn, sáu þeir að þeir höfðu gleymt að slökkva á kertunum á altarinu. Þeir litu hvor á annan fóru svo upp að altarinu og slökktu á kertunum. Gengu síðan út og kirkjuhurðin lokaðist ljúflega á eftir þeim.

Silfurkross

Áheitin eru auðvitað ótrúlegt fyrirbæri út af fyrir sig, eitthvað sem stendur tímans tönn og fólk hættir ekki að heita á kirkjuna þrátt fyrir efasemdaraddir nútímans. Það er líka afar einstakt að áheitin sem fremur eru kaþólskur siður en lútherskur skuli lifa svo vel af í íslensku samfélagi. Vegna áheitanna og gjafa er Strandarkirkja einhver ríkasta kirkja landsins, það streyma til hennar áheit bæði frá Íslendingum og erlendis frá. En hvers vegna heita svona margir á kirkjuna? Það er ekki annað hægt en að vera sannfærður um það að áheitin rætast og kirkjan borgi fyrir sig vegna þess að fólk borgar einungis til hennar ef það telur áheitið hafa gengið eftir.
Árið 1964 segir Árni Óla, í ritgerð sinni Áheitatrú á Íslandi, eftirfarandi um áheitin: ,,Áheitatrúin er trú á góð máttarvöld. Í trúnni á Strandarkirkju birtist vissan um, að til sé hulinn verndarkraftur. Er sú trú engu óvísindalegri heldur en trúin á að í geimnum leiki óteljandi geislar og orkustraumar sem nú hefur verið sannað”.
Strandarkirkja er lítil kirkja og afskekkt, það eru ekki margir sem sækja þangað guðsþjónustur, í sókninni eru innan við 20 manns. En þó svo að áheitin og sögurnar í kringum þau séu hið dularfyllsta mál eru þau um leið dæmi um sanna og einlæga guðstrú. Þau eru einnig sönnun þess að kraftaverkin gerast í heiminum eða að minnsta kosti trúir sá stóri hópur fólks því innilega sem heitir á Strandarkirkju á ári hverju.
BrúðarstólarStundum er talað um að það að heita á kirkjur sé sprottið af þörf fólks fyrir samband við verndandi mátt og það tengi hann þannig kirkjunni þótt trúin sem þeim fylgir sé einkamál. Stundum tekur fólk t.d. fram að það vilji ekki láta nafn síns getið þegar kirkjunni eru færðar gjafir. Í könnun sem Guðfræðistofnun gerði árið 1986, þar sem spurt var um áheit á kirkjur, kom í ljós að u.þ.b. þriðji hver Íslendingur hefur einhvertíma heitið á kirkju. Það er ekki ólíklegt að langflestir þeirra hafi heitið á Strandarkirkju.
Það má segja að hægt sé að skipta þeim sem heita á kirkjuna upp í tvo hópa. Annars vegar eru það þeir sem heita á kirkjuna ef eitthvað bjátar á og finnst þeir þurfa á kraftaverki, stóru eða smáu, að halda. Hins vegar eru það þeir sem t.d. borga alltaf einhverja vissa upphæð til kirkjunnar á ári hverju og trúa því að hún veiti þeim vernd sína í staðinn. Þannig heita sumir kannski bara einu sinni á ævinni á Strandarkirkju meðan aðrir gera það jafnt og þétt allt lífið.

Minningarsteinn

Eins og áður segir eru áheit fremur kaþólskur siður en lútherskur og siðbreytingin hefur eflaust haft sitt að segja um trú manna á Strandarkirkju. Biskupar og prestar hafa vafalaust reynt að mæla gegn áheitunum eftir siðbreytingu og fundist fé fólksins betur varið í eitthvað annað. En áheitin héldu áfram og ekkert gat stöðvað þau.
Fyrir siðbreytingu voru Skálholt og Kallaðarnes mestu áheitastaðir Íslendinga og er stundum talið að Strandarkirkja hafi leyst þessa tvo staði við siðbreytingu, hvað áheitin varðar.
,,Árnessýsla átti um aldir tvo mestu áheitastaði landsins, Skálholt og Kallaðarnes. Og enn á hún mesta áheitastaðinn, þar sem er Strandarkirkja. Hún er líkt og arftaki beggja hinna kirknanna. Það er ekki fyrr en eftir að siðbótamenn hafa afnumið og bannað áheit á Þorláksskrín og krossinn helga í Kallaðarnesi, að áheit manna taka að berast til Strandarkirkju.”
Áheitin lifðu tímans tönn og lifa enn sem hluti af trúarlífi okkar Íslendinga. Árni Óla segir í ritgerð sinni að það sé rangt að halda því fram að áheitin hafi borist hingað til lands með pápiskum sið. Hann segir að áheitatrúin sé miklu eldri og eigi líklega rætur sínar að rekja til þess að maðurinn fór fyrst að huga að og gera sér grein fyrir því að til væru æðri máttarvöld. Maðurinn hefur svo leitað ráða til að komast í samband við þessi æðri máttarvöld og fá þau þannig til að hjálpa sér. Slíka trú má finna í öllum löndum og hefur gefist fólki vel, annars mundi hún ekki halda velli. Svona trú er ekki hægt að banna því menn standa vörð um það sem þeim er heilagt. Við kristintökuna blönduðust saman kristnar og heiðnar hugmyndir.

Landsýn

Með siðbótinni var blandað saman pápískum og lúterskum hugmyndum, allt hafði þetta glundroða og öfgar í för með sér. En þegar upp er staðið er það eina sem hélst óbreytt trúin á góð og ill öfl.
Styttan Landsýn, sem stendur framan við Strandarkirkju er eftir listakonuna Gunnfríði Jónsdóttur (f: 26. desember árið 1889 að Sæunnarstöðum í Hallárdal í Austur-Húnavatnssýslu). Gunnfríður var við nám í Kaupmannahöfn þegar hún kynntist tilvonandi manni sínum Ásmundi Sveinssyni myndhöggvara og þau felldu hugi saman. Styttan var vígð sumarið 1953. Styttuna vígði þáverandi biskup Íslands Sigurgeir Sigurðsson. Styttan er af englinum sem birtist sæförunum sem lentu í sjávarháska fyrir langa löngu og er minnisvarði um kraftaverkið í Engilsvík.
Höggmyndin er úr ljósu graníti og var höggvin í Noregi. Hún sýnir okkur hvítklædda konu sem heldur á skínandi krossmarki og bendir sjómönnum í lífsháska inn í Engilsvík.
Gunnfríður lést árið 1968 og á sér legstað í kirkjugarði Strandarkirkju.

 

Heimild:
-www.kirkjan.is/strandarkirkja
-www.olfus.is

Strandarkirkja

Strandarkirkja.

Herdísarvíkurbjarg

Gengið var um Herdísarvíkurberg frá Herdísarvík, eftir Háabergi og yfir á Eystri-Bergsenda þar sem það mætir Krýsuvíkurbergi.

Keflavík

Herdísarvíkurbjarg við Keflavík.

Á leiðinni voru skoðaðar hina fjölbreyttustu bergmyndanir, magnþrungið afl sjávar, sérstakur gróður og fuglalíf. Komið var við í Keflavík. Frá henni vestanverðri liggur rekagata til Krýsuvíkur. Þá var komið við í fjárskjólunum í Fjárskjólshrauni og í Krýsuvíkurhrauni (Arngrímshelli/-Gvendarhelli). Hvorutveggja eru merkirlegir fulltrúar slíkra á Reykjanesskaganum.
Austanvert bergið við Rauðhól er um 5 m.y.s., Háaberg er hæstum 35 m.y.s. og austanvert Krýsuvíkurbergið er um 46 m.y.s.
Frábært veður. Gengnir voru 15 km og tók gangan 4 klst og 4 mín.

Herdísarvíkurbjarg

Í Herdísarvíkurbjargi.

 

 

Grindaskörð

Haldið var upp eftir Selvogsgötunni frá Bláfjallavegi í átt að Grindaskörðum. Ætlunin var að skoða tótt skiptistöðvar brennisteinsmanna þar undir skörðunum. Á leiðinni var komið við í helli, sem nefndur hefur verið Elgurinn. Um er að ræða tiltölulega lítið jarðfall. Reipi þarf til að komast niður. Hins vegar einfaldaði hár snjóskafl neðan við opið niðurgönguna að þessu sinni.

Selvogsgötuhellar

Í Rósaloftshelli.

Rás liggur um 30 metra til norðurs. Fremst eru nokkuð fallegar hraunmyndanir. Á botni rásarinnar er brúnt hraun, en rásin er annars dökkleit. Út úr veggnum hægra megin kemur steinn, sem lítur út eins og elgshaus. Til suðurs er hellirinn um 70 metrar. Fremst er fallega brúnt gólfið og fallegar myndanir í lofti.
Ofar í hlíðinni er mikið og djúpt jarðfall. Ekki verður komist niður í það nema á reipi. Inngangur virðist vera í norðanverðu jarðfallinu. Það var hins vegar ekki skoðað að þessu sinni.
Farið var í Rósaloftshellir. Hann er fremur stuttur, en rás liggur upp hann vinstra megin. Ef loftið er skoðað með góðu ljósi sést hversu stórbrotið rósamynstrið þar er. Þátttakendur hafa ekki séð slíkt í öðrum helli.

Spenastofuhellir

Í Spenastofuhelli.

Skammt ofar er Spenastofuhellir. Í honum innanverðum er litadýrð með fallegum sléttum jarðmyndunum.

Kristjánsdalir

Tóft í Kristjánsdölum.

Tótt af skiptistöð brennisteinsmanna er austan við Selvogsgötuna undir hlíðum Grindaskarða. Gengið var austur og niður með hlíðunum. Ofan frá þeim mátti sjá móta fyrir gamalli þvergötu úr austri inn á Selvogsgötuna neðar.
Í Kristjánsdölum er ein tótt af húsi og einnig sést móta fyrir öðru. Það hefur líklega verið timburhús og nokkuð stórt. Hitt er hlaðið úr torfi og grjóti.
Á leiðinni til baka var gengið á ská yfir Tvíbollahraunið og þar rakin gömul leið spölkorn í hrauninu. Sést vel móta fyrir henni á klapparhæð þar sem hún er mörkuð í bergið. Leiðin er frá Selvogsgötunni þar sem hún mætir Bláfjallavegi og í ská upp að vatnsstæðunum vestan Kristjánsdala. Þar virðist vera gömul leið upp með fjallsöxlinni, sem er nokkuð gróin, og beygir hún síðan upp með Tvíbolla.
Frábært veður – 8°C hiti og nánast logn.

Grindaskörð

Tóft undir Grindaskörðum.

Bjargarhellir

Haldið var að Bjargarhelli á Strandarheiði. Svart sólskinið lék um heiðina, logn og 5 °C hiti. Í myrkrinu var mið tekið af Nesvita í suðaustri og upplýstri Strandarkirkju í suðvestri. Og með FERLIRshúfuna var tiltölulega auðvelt að finna hellinn, sem er í 410 metra fjarlægð frá veginum.

Bjargarhellir

Innan við op Bjargarhellis.

Gömul sögn er um langa hraunrás inn úr Strandarhelli, sem um 400 metrum ofar, en bent hefur verið á þar geti hafa verið átt við Bjargarhelli. Hellar þessir eru nokkuð líkir og því auðvelt fyrir þá, sem ekki voru vel kunnugir á heiðinni, að villast á þeim. Búið var að kanna með hugsanlega rás úr Strandahelli en engin fannst í það sinnið.

Bjargarhellir

Í Bjargarhelli.

Bjargarhellir er nokkuð rúmgóður fjárhellir. Umhverfis gróið jarðfallið, sem hann er í, er gamall jarðlægur garður. Fyrst var hugað að fyrirhleðslu norðaustan til undir vegg hellisins. Ekkert op var þar að finna. Þá var skoðað á bak við langa fyrirhleðslu sunnan og inn í honum. Þar var heldur ekkert op að sjá. Ekki var þörf á að hreyfa við hleðslunum til að ganga úr skugga um þetta. Þá var staldrað við, íhugað og hugsað, eins og svo algengt er í betri FERLIRsferðum.

Bjargarhellir

Gasuppstreymisop í Bjargarhelli.

Bjargarhellir hafði greinilega myndast í miklu gasuppstreymi. Tvö útstreymisop eru greinileg upp undir lofti í vestanverðum hellinum svo augljóst var að gasið hefur komið einhvers staðar inn að neðan og myndað hvelfinguna áður en það fór út aftur.

Bjargarhellir

Í Bjargarhelli.

Þagað var um stund, hugsað og gaumgæft – og sjá. Athugul augu komu auga á að gólfið á einum stað neðan við uppstreymisopið var ekki eins og annars staðar í hellinum. Var því byrjað á að færa til grjót í moldargólfinu.

Bjargarhellir

Grjót í opi neðri hluta Bjargarhellis.

Fljótlega kom í ljós rás, sem greinilega hafði verið fyllt upp í undir veggnum – undir gólfinu. Náðist að hreinsa nokkuð upp frá opinu, en eftir stóðu 3-4 steinar, sem verkfæri þurfti til að ná upp. Sást ofan í rásina þar sem hún liggur undir vegginn til norðnorðvesturs.

Bjargarhellir

Í Bjargarhelli.

Eftir nokkurt erfiði í blautu moldardrullumalli virtist opið inn vera orðið nógu vítt til þess að hægt væri að skríða þar inn þegar búið var að hreinsa upp frá því. Þegar verið var að hreyfa til stóra grjótið, og það hrundi niður, glumdi í eins og í tómri tunnu uns bergmálið dó einhvers inn undir hrauninu – niðri í iðrum jarðar.
Síðar kom í ljós að ályktunin og allt erfiðið reyndist rétt, sbr. meðfylgjandi myndir….
Bjargarhellir

Opið niður í neðri hluta Bjargarhellis er óárennilegt.

Herdísarvíkurfjara

„Herdísarvíkurhraun eru mikil og ná ofan frá fjalli allt niður að sjó, og er rétt að deila þeim nokkuð. Herdísarvíkurhraunið eldra er klapparhraun og er fornt mjög. Herdísarvíkurhraunið yngra er það hraun, sem runnið hefur fram vestan Lyngskjaldar, og Herdísarvíkurbruni, sem liggur austan bæjarins og hefur runnið ofan um Mosaskarð í sjó fram.“

Herdísarvík

Framangreint kemur fram í örnefnalýsingu sem hér verður stuðst við.
Gengið var niður með vestanverðum bæjarleifum Herdísarvíkur og áfram til suðurs vestan Brunna. Ætlunin var að ganga niður að Hádegisvörðu, um Alnboga og Háaberg að Herdísarvíkurseli.
Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar um Herdísarvík segir m.a. um svæðið suður og vestur af bænum:
„Haldið er nú vestur ofan túngarða, þar er Kátsgjóta, út frá Jöfurshliði. Upp frá Bæjarhliðinu var Kúavegur fram hjá Kúavörðu og lá allt upp undir fjallið.

Hádegisvarða

Upp frá vesturtúngarði er í hrauninu Hvolpatjörnin. Sjávarkampurinn forni er þarna í hrauninu, því vestur frá túninu má sjá mikið af lábörðum steinum, eins og í Urðinni, og áfram liggur kampur þessi austur um Gerðin. Vestan túngarðins var Nýigarður, maturtagarður. En úr Skarðinu lá Brunnastígur, og þar suður af eru tjarnir, sem nefnast Brunnar. Milli tjarnanna voru stiklur nefndar Steinbogi.  Þar vestur af er hrauntangi kallaður Langitangi.
Sunnan við Brunna voru á hrauninu tvær fjárborgir, sem nefndust Borgin efri og Borgin neðri. Matjurtagarðar voru í báðum Borgunum, kallaðir Borgararðar. Þarna á klöppunum er Sundvarða vestari, sem einnig er kölluð Hádegisvarða. Nú taka við gjögur mikil og klappir, en ofan við eru Flatirnar allt út á Alboga, þar um liggja fjárgötur. Á Alboga beygir ströndin til Háabergs.

Hnyðja

Ofanvert við það er djúp gjóta, Háabergsgjóta. Eftir berginu eru Háabergsflatir allt vestur í Seljabót. Á Seljabót eru landa- og sýslumörk. Landamörk milli Herdísarvíkur og Krýsuvíkur og sýslumörk milli Gullbringusýslu og Árnessýslu. Seljabótarnef er staður þessi nefndur. Þarna má sjá selrústir gamlar, og þarna rétt hjá er hellir, Seljabótarhellir. Þá er þess að geta, að í máldaga Strandarkirkju má finna nafnið Selstaður, og hygg ég þar sé átt við þennan stað.
Norðvestur og upp frá Alboga eru Langhólar; Langhóll fremri og Langhóll efri. Þá er Hvíthóll upp af Háabergi. Gamlivegur er götuslóði, er liggur upp frá Seljabót, upp undir austurhorn Geitahlíðar. Milli Kolhrauns og Seljabótarbruna, en yfir suðurenda þess, liggur landamerkjalínan.
Selvegur er slóði, sem liggur út af Gamlavegi upp undir Löngubrekkum, sem eru nokkrir hraunhryggir uppi í hrauninu. Austur með Selvegi er Selhóll og Selhólsbruni. Þá eru Ingimundarhæðir ofanvert við Selhól og þá Hrísbrekkur þar enn ofar og skiptast í Litlu-Hrísbrekku og Stóru-Hrísbrekku.

Varða

Alfaravegurinn gamli liggur þarna um hraunið um Klifhæð, sem einnig ber eftirtalin nöfn: Klifið, Háaklif, Illaklif og Vondaklif. Nú hefur mikil og stæðileg varða verið hlaðin í Klifið, Klifsvarða, og ofan hennar er svo Sýslusteinn, og liggur (svo) þar um landa- og sýslumörk. Austur af Klifhæð er lítill hellisskúti, nefndur Sængurkonuhellir. Þar var eitt sinn förukona á ferð, dró sig inn í skútann og eignaðist barn.“ 

Varða er við fyrrnefnda Háabergsgjótu. Einnig voru fleiri vörður á leiðinni ofan við Háabergið, einkum um Gjögrin. Í fyrstu mátti ætla, vegna stopulleika, að þarna væru hlaðin kennileiti fyrir rekastaði eða jafnvel greni/refagildrur, en svarið felst í annarri örnefnalýsingu þar sem m.a. er getið um selstíg á þessum slóðum: „Áður er frá því skýrt, að leiðin til selja lá eftir Gjögrunum og um Háaberg. En einnig lá Seljavegur beint frá Seljabót í Brunna.“
Þessi leið milli bæjar og sels Seljabóthefur verið mjög greiðfær, auk þess sem ferðin hefur þá gjarnan verið notuð til að athuga með nýlegan reka, sem gnægð er af á köflum. Hér eftir, til aðgreiningar frá efri selstígnum, verður þessi leið nefnd Neðri-Selstígur. Ætlunin er að ganga hinar Herdísarvíkurgöturnar fljótlega, þ.e. Herdísarvíkurgötu frá Geitahlíð svo og efri-selstíginn að selinu og Seljaveginn um Gamlaveg til baka að upphafsstað. 

Í annarri örnefnalýsingu GS um þetta svæði segir:
„Rétt sunnan við Brunna eru fjárborgirnar tvær, nefnast Borgin efri og Borgin neðri. Kartöflugarðar voru í Borgunum og nefndust Borgagarðar. Á klöppum rétt utar var svo varða, eyktamark, Hádegisvarða, einnig nefnd Sundvarða. Þá var rétt tekin stefna í Vörina, þegar skutur skips sneri í vörðu þessa, en stafn í Sundvörðuna á kampinum upp af Vörinni.
TófusporVið Herdísarvík voru berar klappir allt innan frá Brunnrásinni út á Alboga. Gjögur var strandlengjan kölluð. Út af Alboga var klettur í fjörunni, er nefndist Svartbaksklettur. Ofan Gjögranna var nafnlaust sandflæmi allt út á Alboga, en ofan við sandinn tóku við Flatirnar, og eftir þeim lágu fjárgöturnar, sem líka voru Selsgötur til Herdísarvíkursels í Seljabót. Frá Alboga beygir ströndin til vesturs, og nefnist þar Háaberg. Spölkorn vestan Alboga er Háabergsgjóta, mikið gjögur, þar sem sjórinn spýtist upp í stórbrimi, líkt og gos úr hver. Háaberg er eggslétt hraunklöpp, en uppi á klöppinni liggja víða gríðarstórir steinar, sem brimið hefur brotið úr berginu og velt upp á klappirnar.  Í norðvestur og upp frá Alboga eru Langhólar, Langhóll fremri og Langhóll efri.
Upp frá Háabergi eru Háabergsflatir. Hér ofar á hrauninu er Hvíthóll. Áður er frá því skýrt, að leiðin til selja lá eftir Gjögrunum og um Háaberg. En einnig lá Seljavegur beint frá Seljabót í Brunna. Þegar austur var haldið úr Seljabót, var á vinstri hönd Selhóll, en hrauntunga lá niður undir hann og nefnist Selhólsbruni. Á brunanum voru svo Ingimundarhæðir og þar upp af Hrísbrekkur, Litla-Hrísbrekka og Stóra-Hrísbrekka. Litlu vestar en Sýslusteinn lá alfaraleiðin gamla um Klifið, sem eiginlega var vestan landamarka. Það nefndist ýmsum nöfnum, svo sem Háaklif, Illaklif og Vondaklif.
Nú hefur verið hlaðin varða í Illaklifi, nefnist Klifsvarða. Sunnan yngra hraunsins er hellisskúti, nefnist Sængurkonuhellir.Herdísarvíkursel Þar leitaði kona einu sinni skjóls og fæddi þar barn. Niður frá Geitafellsendanum eystri lá stígur milli Krísuvíkurhrauns eða Krísuvíkurbruna og Herdísarvíkurbruna, neðan brunans austur í Brunna. Þótti hann betri en að fara um Háaklif. Neðrileið var hún nefnd.“
Fyrrnefndar fjárborgir eru nú uppgrónar þótt enn megi sjá móta fyrir svonefndum Borgargörðum.

Á leiðinni bar fjölmargt fyrir augu, s.s. margslungnar hnyðjur, sæbarin björgin og ýmsar grjótmyndanir. Mávager setti svip sinn á bjargsýnina og refur reyndi að komast undan á flótta ofan við Seljabót. Þegar staðið var á bjargbrúninni austan víkurinnar neðan Seljabótar mátti vera augljóst að hún heitir því nafni, enda bótanefnan jafnan notað fyrir víkur og smávoga.
Frábært veður. Gangan, sem var 9.3 km, tók 3 klst og 3 mín.

Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing I GS fyrir Herdísarvík.
-Örnefnalýsing II GS fyrir Herdísarvík

Mávager