„[Vissulega] er margt að finna í Botnsdalnum, sem glatt getur augað.“

Í örnefnalýsingum fyrir bæina Litla-Botn og Stóra-Botn í Botnsdal í Hvalfirði er getið um fjölmarga áhugaverða staði, s.s. réttir, stekki, tóftir (Holukots), hella (Þvottahelli, Þjófahelli og Hraunshelli) og þrjár selstöður. M.a. er þar getið um tvær selstöður frá fyrrnefnda bænum sbr.: „Hæðirnar sunnan Sóleyjarflóa og að Skútalæk heita Hallbjarnarköst. Austan þeirra eru tvö flóasund samliggjandi, mosahæð skilur þau í sundur. Það vestra heitir Selflói. Efst í honum eru rústir af seli. Sér þar greinilega fyrir tveimur kofarústum og smágerði. Upp af rústunum er laut, er nær næstum að Sóleyjarflóa. Norður af Selfjallinu heyrði ég talað um, að hefði verið annað sel, en ekki veit ég, hvar það var.“
Um selstöðu frá Stóra-Botni segir: „Við göngum austur með Botnsánni og komum brátt að nokkuð vatnsmiklum læk, sem rennur í Botnsána. Þessi lækur nefnist Sellækur og á upptök sín í Eystrikrók og í Veggjum. Austan við Sellækinn eru gamlar seltóftir, sem eru löngu uppgrónar. Hefur þarna eflaust verið haft í seli frá Stóra-Botni fyrr á árum.“
Lúther Ástvaldsson bóndi á Þrándarstöðum í Brynjudal fylgdi FERLIR um svæðið. Hann gjörþekkir aðstæður, enda fékkst staðfesting fljótlega staðfesting á því.

Í örnefnalýsingu fyrir Litla-Botn segir Jón Þorkelsson m.a.:
„Brunná [í vestanverðu Selfjalli] er mjög straumhörð í vatnavöxtum og margir smáfossar og ker og katlar í henni (gæti ef til vill dregið nafn sitt af þeim).  Um 700 metrum fyrir ofan þjóðveginn er allsérstæður foss í ánni, sem heitir Paradísarfoss. Áin fellur fyrst fram af allháum klettastalli og kemur niður á bratta bergflúð, sem hún hefur í tímanna rás grafið holu í, og spýtist úr henni í fallegum boga upp í loftið, svo næstum má ganga undir bununni í vatnavöxtum.
Paradís er skógi vaxin brekka í eystri gilbarminum rétt við fossinn. Rétt neðan við hana er smáhellir, sem var stundum notaður fyrir fé. Fossinn sést af þjóðvegi vestan Brunnár á stuttum kafla, en vel sunnan Botnsár af Hlaðhamri.
Rétt austan við Brunná er Mígandalækur, sem á upptök sín í Skorningi í há-Selfjallinu, rennur svo eftir þröngu dalverpi, Mjóadal, fram á brún og niður í Botnsá. Um 400 metra ofan þjóðvegar er foss í læknum, sem heitir Mígandi. Nokkuð fyrir innan Mígandalæk er lægð frá brún og niður að Botnsá, sem heitir Hólmagarðslág, og eftir henni rennur Hólmagarðslækur. Við lækinn, þar sem hann rann í ána, voru garðleifar, sem haldið er að hafi verið í sambandi við veiðiskap. Botnsskógur heitir allur skógurinn frá Brunná og inn að Stekkjará (Selá) og fjallið upp af honum Selfjall.
Örnefni milli Mígandalækjar og Brunnár eru neðst: Brunnáreyrar neðan vegar, en ofan Háimelur. Brekkurnar þar upp af heita Utastistallur og ná upp að brún, en fyrir ofan brúnina er hjalli með grasi vöxnum brekkum, sem heita Útstallar.
Örnefni milli Mígandalækjar og Hólmagarðslækjar eru neðst upp af Bláhyl, Bláhylsholt, en ofar Vörðuholt austan við Mígandalækinn, en brekkurnar milli hans og Hólmagarðslágar heita Miðstallur (Hólmagarðslágarstallur). Upp af Miðstalli er svo (Selfjalls-) Nípa.
Ef við færum okkur aftur niður að Botnsá og athugum örnefni milli Hólmagarðslækjar og Stekkjarár (Selár), er Hvítimelur norðan brúar á Botnsá, og stendur Botnsskáli neðst á honum.  Í honum er deigur mór og ísaldarleir og verður því hvítur til að sjá í þurrkum.

Milli Hvítamels og Stekkjarár er Stekkjarmýri, nær hún frá Botnsá og upp að Stekkjarbletti, en þar eru beitarhús, Stekkjarhús, og búið að rækta túnin í kringum þau, og breyttist þá nafnið í Stekkjartún. Neðst og vestast í Stekkjarmýri var mór færður upp, en þótti ekki góður. Síðast var þar tekinn mór 1932. Utanvert við Stekkjarhúsin eru Stekkjarholt, en upp af þeim eru tveir klapparhólar rétt við Hólmgarðslág, sem heita Stekkjarklettar.
Í framanverðu Selfjalli eru tvö klettabelti, er ná frá Brunná og að Stekkjará, neðan þessara klettabelta eru grasi vaxnir hjallar. Örnefni á neðri hjallanum: Utastistallur og Miðstallur vestan Hólmgarðslágar er áður getið, en austan lautar tekur við Hvítablettsstallur, sem nær að grasi vöxnum hvammi vestan við Stekkjargilið, Kúastalli (Hvítabletti), hann er allur grasi vaxinn, og í honum er mikil snarrót og er því hvítur til að sjá vor og haust. Kýr voru oft reknar þangað á sumrin milli mála, því þar þótti góð beit fyrir þær. Niður undan Kúastalli er valllendisbrekka umgirt skógi, nefnd Blettur. Skarð er í klettabeltið ofan við Hvítablett, Hvítablettsskarð.
Efra klettabeltið er í suður og austurbrún Selfjalls og nær frá Stekkjargili á móts við Tæpugötu og allt að Brunnárgili. Brekkurnar milli klettabeltisins og Stekkjargils austan í Selfjalli heita Innstallar og ná að Skitsóttargili, sem er skarð í klettabrúnina, er hún beygir til vesturs. Þá taka við Efristallar upp af Hvítabletti, ná þeir að Hólmagarðslág. Ofan við Efristalla er lítið klettabelti, og er (Selfjalls-) Enni ofan þess. Vestar er svo Nípa og Útstallar fyrir vestan Hólmagarðslág að Brunnárgili.
Fjallið upp af bænum heitir Háafell, í efstu brún þess er klettabelti, er nær frá suðvesturhorni þess að sunnan og austan, þar til þeir sameinast Litla-Botnsárgljúfri, og heita Háafellsklettar.  Skarð er í klettana við gljúfrið, og niður undan því er grashvammur, sem heitir Flatir. Á móts við Flatir hverfur gilið að mestu, og má þar fara með hesta yfir Litla-Botnsána (í hdr. Litlubotnsána), en rétt neðar fellur áin ofan í þrönga gilskoru, sem er efri endinn á Litla-Botnsgili, og heita Þrengsl.

Framan við Flatir, milli Háfellskletta og Litla-Botnsgils, eru Skriður. Fram[an] í Háafelli eru grasbrekkur. Laut liggur upp eftir miðju fjallinu og klýfur klettabeltið, Kúalaut, þangað voru kýr stundum reknar á sumrin.
Milli Háafells og Selfjalls er Kiðadalur, þar sem Stekkjará rennur eftir í gili. Innan við miðjan dal rennur Stekkjaráin fast að Háafellinu. Þar lá engjavegurinn efst í gilbrúninni og var kölluð Tæpugata. Neðan við Tæpugötu eru Mosar, sem ná niður að Hnausum. Hægt var að fara með hesta af Mosum yfir á Innstalla á einum stað eftir klettastalli í gilinu. Það hét Einstigi.
Neðan við Háafellið er klettabelti, er nær frá Litla-Botnsgili og að Hnausum og heita Dalsklettar. Dalur er neðan þeirra vestast, en Breiðarskógur austar og nær að Litla-Botnsgili. Fyrir neðan Dalinn er Hnausabrún, er nær að Breiðarskógi og beygir þar til suðurs. Þar er holt á brúninni með tveimur vörðum, enda kallaðar Vörður.
Brekkan sunnan við Vörður heitir Skógarbrekka. Þar byggði Jón Helgason ritstjóri sér íbúðarhús, girti í kringum það og gróðursetti greni og furuplöntur. Nokkru vestar er sumarbústaður, sem Jón Skaftason borgardómari á og kallar Nöf, milli húsanna er klettahóll, sem heitir Steinsskúti. Ekki veit ég, af hverju hann dregur nafn.
Neðan Skógarbrekkna og Breiðarskógs er melhryggur, vestasti hluti hans austan við túnið heitir Húsamelur. Ekki munu á honum hafa staðið stór hús, en nafn sitt dregur hann af húsbyggingum barna, sem hér hafa um aldir haft sinn horna-, völu- og kjálkabúskap. Neðan þessa mels eru Eyrar, slétt flöt með skógi vaxinni brekku sunnan í melnum. Þar hefur undirritaður byggt sér hús, girt og plantað út útlendum skógarplöntum.
Engjavegurinn lá niður Mosana austan við Hnausa í sneið ofan í Dalinn vestast og vestur af Hnausabrún, og var kallaður Snið. Vestur og niður af Snið[u]num eru Hnausar, og framan í þeim eru Skógarbrekkur. Neðan við þær er klapparhóll, girtur klettabelti í hálfhring, sem heitir Klapparholt. Fyrir neðan það er Stekkjarmelur, og nær hann alla leið niður undir Botnsá. Vegurinn út í Stekkjartún lá yfir melinn, og mun hann draga nafn sitt af því. Ofarlega, austan við Stekkjarmelinn, er annar melur. Milli þeirra er graslaut, kölluð Sláttulág.
Heimreiðin að Litla-Botni lá áður fyr[r] upp með Stekkjarmelnum, yfir lítið klapparholt fyrir utan túnið. Holtið heitir Mannabyggð. Ekki mátti ríða hart yfir holtið, því trú manna var, að í því byggju álfar eða huldufólk, og átti illt af að hljótast, ef út af því væri brugðið. Ofláti einn, sem ekki vildi taka tillit til þessa heilræðis, hleypti hesti sínum yfir holtið, en hesturinn datt og knapinn stórslasaðist. Nokkru ofar og austar er annað holt, sem heitir Steinkirkja. Ekki er það beint líkt kirkju í laginu, en skyggnt fólk taldi sig sjá prúðbúið huldufólk fara frá Mannabyggð að Steinkirkju á sunnudögum.
Neðan við túnið eru sléttar eyrar, nú að mestu grónar, en voru áður sundurskornar eftir hlaup úr Litla-Botnsá (í hdr. Litlu-Botnsá), þær heita Hólmar.
Dalurinn milli Selfjalls og Grjóthlíðar vestan Brunnár heitir Brunnárdalur, nær hann frá Útstöllum að Brunnárbotnum. Brunná kemur úr Brunnártjörn, rennur fyrst um sléttlendi, en móts við norðurendann á Selfjalli – kallaður Selfjallshali – hefur áin grafið allmikið gljúfur, þar sem hún rennur ofan í Brunnárdalinn. Það heitir Brunnárgljúfur. Frá Selfjallshala liggur hæðarbrún vestan í há-Selfjalli, kallað Langakast, nær það alla leið að Skorningi sunnan í há-Selfjalli. Milli Selfjalls og Digravörðuhryggs (svo í hdr.) er Selfjallsflói og austar Selgilsdrög, en þar á Stekkjará upptök sín. Austan við Selfjallið eru svo Selfjallsdrög.
Fyrir ofan Innstallana vestan Stekkjarár, móts við Tæpugötu, er klapparhnúkur, sem heitir Kiðadalshnúkur. Norður af Brunnártjörn eru Fálkagilstjarnir á mörkum Litla-Botns og Fitja. Austan þessara tjarna er allhár melhryggur, víða mosavaxinn, sem heitir Digravörðuhryggur, þar sem hann er hæstur, eru tvær vörður, kallast þær Digravörður (svo í hdr.). Austan við hrygginn eru tvær tjarnir, (Stóra-) Krókatjörn, sem Litla-Botnsá kemur úr – út í hana ganga tvö nes, sem næstum skera í hana sundur – og sunnar Djúpatjörn, sem lækur rennur úr í Krókatjörn. Heyjað var með þessum læk, svo og í flóanum sunnan og vestan við Krókatjörn.

Neðarlega, austan við Digravörðuhrygg, er hvilft í heiðina, sem heitir Sóleyjarflói. Mikið er af holtasóley vestan og ofan við flóann, en norður af honum er holt, sem heitir Sóleyjarhæð. Lækur rennur úr Sóleyjarflóa niður í Selgilsdrög og í Stekkjará, sem heitir Friðfinnsskurður.
Hæðirnar sunnan Sóleyjarflóa og að Skútalæk heita Hallbjarnarköst. Austan þeirra eru tvö flóasund samliggjandi, mosahæð skilur þau í sundur. Það vestra heitir Selflói. Efst í honum eru rústir af seli. Sér þar greinilega fyrir tveimur kofarústum og smágerði. Upp af rústunum er laut, er nær næstum að Sóleyjarflóa. Norður af Selfjallinu heyrði ég talað um, að hefði verið annað sel, en ekki veit ég, hvar það var, og sér þess nú engin merki.
Eystra flóasundið heitir Svartiflói, blautur brokflói, og er hann því svartur til að sjá. Lækur rennur úr flóanum sunnan Hallbjarnarkasta, niður mosaþembur og fram af allháum klettastalli ofan í Kiðadalsbotn. Hann heitir Skútalækur. Þar sem hann fellur fram af klettunum, er allhár foss, en hellisskúti bak við fossinn og beggja vegna við hann. Skútinn dregur nafn sitt af svörtu berginu og heitir Svartiskúti. Heybandsvegurinn lá frá Tæpugötu yfir Skútalækinn neðan skútans og í sneið upp bratta valllendisbrekku í botni Kiðadalsins. Neðan brekkunnar greinist Stekkjargilið á stuttum kafla, svo hægt er að fara þar með hesta yfir, en á móts við brekkuna tekur við annað gil, sem er áframhald af Stekkjargili og nær norður í Selgilsdrög og heitir Kiðagil. Við norðausturenda þess er klapparhóll, sem heitir Einstakihóll.
Flóinn meðfram Litla-Botnsá (í hdr. Litlu-Botnsá), frá Krókatjörn og allt að Háafellstjörn, sem er norðast á Há[a]fellinu, heitir Skurðir. Voru bakkarnir meðfram Litla-Botnsá oft slegnir, meðan heyjað var á heiðinni. Graslaut liggur frá Háafellstjörn og fram eftir miðju Háafelli og að suðvesturhorni þess, víða vaxin valllendis- og móagróðri, og undu hross sér þar vel, enda heitir lautin Hestalaut.
Þá er komið að túninu. Hóllinn fyrir ofan bæinn, austan við Bæjarlækinn, heitir Bæjarhóll, efst upp á honum er smáhóll með grasbrekku mót suðvestri, sem heitir Fagurhóll. Fyrir austan bæinn er annar hóll, kallaður Smiðjuhóll, á honum stóð smiðja, og sáust rústir hennar, þar til hóllinn var sléttaður.
Milli Bæjarhóls og Smiðjuhóls kemur upp vatnslind. Efst við hana er allstór grasþúfa, vaxin vallhumli og fleiri grösum. Gömlu konurnar tíndu grösin og bjuggu til úr þeim smyrsl og meðul. Þúfu þessa mátti ekki slá, og var það aldrei gert.

Krosshóll heitir syðsti hóllinn, neðan við Smiðjuhól. Þar er talið, að bænahús hafi verið forðum, en þess finnst hvergi getið. Þar var trékross í kaþólskum sið, og þótt hefur verða vart þar við álfa og huldufólk. Krosshóll var upphaflega mjög þýfður, áður en hann var sléttaður. Ein þúfan upp á hólnum var miklu stærst, og upp úr henni óx stór birkihrísla. Þessa þúfu mátti ekki slá eða hreyfa við hríslunni, því trú manna var, að hér væri bústaður huldufólks. Grein brotnaði af hríslunni eitt sinn, er börn voru þar að leik, og báru þau greinina heim, en er fólk á bænum vissi þetta, var farið með greinina að hríslunni og hún bundin við stofninn.
Bæjarflatir eru fyrir austan bæinn, en Bæjarþúfur fyrir framan hann, vestan við Krosshólinn. Fyrir neðan Bæjarflatir var lægð í túninu, kölluð Leynir.
Neðsti hluti túnsins austan Bæjarlækjar heitir Aukatún, og austast í því voru kofarústir, þar var sagt, að draugur ætti sér bústað. Draugur þessi var hrekkjóttur og illa lyntur. Eitt sinn að kvöldlagi, er bóndinn í Litla-Botni ætlaði að hýsa þar hesta sína, kom hann þeim með engu móti inn. Er hann fór að huga að, hverju þetta sætti, sá hann, að draugur stóð í kofadyrum og bandaði á móti hestunum. Bóndi reiddist, stökk heim og sótti byssu og skaut á drauginn. Urðu þá miklar eldglæringar, en er þeim linnti, var draugsi horfinn, enda gengu hestarnir þá hiklaust í húsið. En nokkru seinna dó kona bónda, og var draugsa kennt um, að hann hefði hefnt sín þannig á bónda. Milli Aukatúns og Krosshóls er slétt flöt, sem spratt lítið, Hungursflöt.
Neðsti hluti túnsins vestan Bæjarlækjar heitir Nátthagi. Áður en hann var ræktaður, voru þar mikil garðabrot og rústir. Ef til vill hafa kvíaær verið hafðar þar í haldi. Fyrir ofan Nátthaga vestan lækjar var slétt flöt, sem heitir Grund, og fyrir ofan hana Fjósatunga milli heimreiðar og lækjar.
Hesthúshóll (Vesturhóll) er vestur af bænum fyrir ofan gömlu heimreiðina. Upp á honum vestast voru fjárhús, sem nú er búið að jafna við jörðu, en austast á honum var hesthúsið. Efst, sunnan í hólnum, var slétt flöt, sem nefnd var Fjárhúsenni. Austan í hólnum er hvammur. Þar eru fjárhúsin, og fjósið var þar í gamla daga. Ofan við fjárhúsin kemur upp lind, sem rennur austan við húsin ofan í Bæjarlækinn, hún þornaði í þurrkum, en í rigningum, og sérstaklaga í frostum, vildi hún bólgna upp, og þar mun fjósafólkið oft hafa bleytt fætur sína, enda heitir hún Prettur.
Austan Hesthúshólsins og milli Pretts og Bæjarlækjar er Gerðið. Hæðarhryggur liggur þvert yfir það og skiptir því í tvennt, Efra- og Neðragerði. Í Efragerði sjást enn garðhleðslur eftir gerði, þar sem kvíaær voru geymdar í á nóttunni, enda er Stöðullinn, hér fast fyrir ofan, grasi vaxinn klettastallur, þar sem ærnar voru mjólkaðar á málum. Framan í Stöðli sér enn greinilega fyrir kvíunum, hlöðnum úr stóru grjóti. Síðast var fært frá í Litla-Botni 1909. Lítill lækur á upptök sín í Hnausabrún og rennur fyrir austan Stöðul ofan í Bæjarlækinn rétt fyrir ofan bæinn, hann heitir Stöðulslækur. Tungan milli hans og Bæjarlækjarins heitir Stöðulstunga.
Fyrir vestan túnið var mýrarblettur, sem nú er búið að þurrka upp og breyta í tún, kölluð Mýri, í henni var rist torf og stungnir hnausar í vegghleðslur, neðst í henni var stundum færður upp mór, en þótti ekki gott eldsneyti.  Mór var síðast tekinn upp í Litla-Botni 1939.
Hæð er upp á Múlafjalli vestan Nóngils, er sól bar yfir hana, var hádegi, en er sól var yfir Holubungu, var nón.“
Þórmundur Erlingsson skráði framangreinda lýsingu.

Stóri-Botn
Við höfum nú gengið um allt Stóra-Botnsland. Það nær yfir 3/4 hluta Botnsdalsins og heil og hálf fjöll, sem að dalnum liggja. Í fylgd með huldum vættum höfum við fengið að kynnast örnefnum í dalnum og fjöllunum í kring. Við höfum komist að raun um að Botnsdalurinn á fáa sína líka hvað fegurð og hrikaleik náttúrunnar snertir. Þar eru háir tindar, sem ber við bláan himinn; þar eru snarbrattar fjallshlíðar með skógarbrekkum og grasgeirum.

[Við finnum] vingjarnlega klappahjalla og skjólgóðar lautir með berjalyngi og blómjurtum. [Í dalnum] eru geigvænleg hrikagljúfur, sem kljúfa fjöllin efst frá brún og niður á jafnsléttu. Þar eru bjartir fossar, sem draga að sér athygli vegfarandans svo að hann verður að stoppa og virða fyrir sér mikilleik þess, sem Drottinn hefur skapað.
[Enn fremur má finna] fossandi læki, sem vilja komast sem fyrst niður brekkuna og sameinast djúpinu mikla í fjarska. [Dalurinn skartar] af líðandi lindum, nýsprottnum upp í dagsljósið úr iðrum jarðar til að svala mönnum og dýrum, já, öllum þeim, sem þyrstir eru og göngumóðir. Þar eru sléttar grösugar grundir og berjalyng; melar, sem ákjósanlegt er að nota til að hleypa gæðingum og láta þá stökkva og þar liðast [einnig] silungsá eftir dalnum, ýmist straumhörð eða hóglát, og færir margan góðan málsverð í bú þegar á sumar líður. Í giljum eru hellar, sumir næstum ófinnanlegir, svo sem Þjófahellir. Aðrir eru meitlaðir inn í hengiflug og inn í þá er illgengt, svo sem Þvottahelli. [Vissulega] er margt að finna í Botnsdalnum, sem glatt getur augað.

II. Landið sunnan Botnsár
Við leggjum leið okkar út Botnsdalinn alla leið að Botnsvogi. Þegar skammt er komið út með honum að sunnanverðu komum við í grasi gróinn hvamm rétt við veginn, sem [kallast] Kötlugróf. Í Kötlugrófinni börðust kerlingarnar um hringinn Sótanaut, en [þá sögu] má lesa í Harðarsögu og Hólmverja. Upp undan Kötlugróf er skarð í hömrum Múlafjalls og ber það nafnið Lambaskarð. Múlafjallið, eða Múlinn eins og það er stundum nefnt, nær allt frá Lambaskarði í norðri austur að Súlum í Stóra-Botnslandi.
Skammt innan við Kötlugróf er klettahamar fast við sjóinn um flóð og heitir klettur þessi Hlaðhamar. Sagt er að í fornöld hafi verið byggt haffært skip úr Stóra-Botnsskógi og hlaðið við Hlaðhamar. Upp undan Hlaðhamri eru klettastallar í hlíðinni og nefnast þeir Grenköst. Norður af Hlaðhamri er brekka við fjöruna móti vestri, sem heitir Sjávarbrekka. Norður af Sjávarbrekkunni er há klettastrýta við Botnsána og heitir hún Bláhylsklettur og hylurinn í ánni við klettinn Bláhylur.
Mýrin upp með ánni heitir Bláhylsmýri. Ofan við mýrina er stór, sléttur melur, sem er nokkuð hærri en landið í kring og heitir Holumelur. Innan við Bláhylsmýrina er þýfð mýrarbunga og nefnist hún Fossmói. Þarna er foss í Botnsá, sem heitir Pokafoss. Innan við Holumelinn er stór mýrarfláki, Holumýri, sem nær frá Botnsá upp undir fjall og er [aðalengjasvæðið] í Stóra-Botni. Skógarrönd er neðan við Holumýrina, næst Botnsánni, og heitir hann Holuskógur. Þar sem Holumýrin [nemur við fjall] er þurrlendur slakki, sem nefnist Holukrókur en fjallshlíðin öll er einu nafni nefnd Holufjall.
Ofan til við Holumýri innanverða eru rústir í þýfðum móa, löngu uppgrónar, og heitir blettur sá Holukot. Neðan við Holukotstúnið gamla er Holudýið. Virðist það botnlaust með öllu. Innan við Holuskóginn, með Botnsánni, inn að Nóngili, eru sléttar eyrar og heita þær Ytrieyrar.  Hlíðin ofan við Ytrieyrarnar er vaxin fallegum skógi og má þar finna reyniviðarhrísluna, hina einu sinnar tegundar í Stóra-Botnslandi.

Upp af skógarhlíðinni, þar sem reyniviðarhríslan stendur, eru háir klapparhjallar, grasi grónir að ofan og heita þeir Hjallar. Innst á Hjöllunum er mýrarblettur, sem nefnist Háamýri. Upp af Hjöllunum, skammt neðan við efstu brún Múlafjalls, liggur hvilft í fjallinu, allt frá Holufjalli inn undir Nóngil. Þessi landræma heitir Flár. Innan við Flárnar, jafnhátt í fjallinu, eru háir hnjúkar, grasi grónir á toppnum, en þverhníptir að norðan og holir að innan. Þetta eru Hellarnir. Þeir blasa við frá bænum í Stóra-Botni og þykja merkileg sjón. Neðan við Hellana er skjólsælt og kafgresi innan um stóra, staka kletta.
Innan við Nóngilið er enn slétt graseyri við Botnsána. Á eyri þessari er gamall, uppgróinn stekkur og heitir eyrin því Stekkjareyri. Eftir Nóngilinu rennur lækjarsytra ofan af Múlanum í Botnsána, sem heitir Nóngilslækur. Innan við Stekkjareyrina er einstakur klettahöfði við ána gegnt Lækjarvaðinu og ber hann nafnið Kúaklettur. Innan við Nóngilið, í miðri fjallshlíð, eru sléttir grashvammar, sem nefndir eru Nónflatir. Oft þótti kúnum gott að hvíla sig þar eftir liðinn dag.

Austan við Nónflatirnar er göngufært gil í Miðfjallshömrunum, sem heitir Miðmundagil. Eftir því rennur lækur, Miðmundagilslækur, sem fellur í Botnsá. Ásarnir, sem lækurinn rennur í gegnum í miðri hlíð, nefnast Miðmundaásar. Rétt vestan við þennan læk við Botnsána voru lengi vel fjárhús. Helgi Jónsson, sem lengi bjó í Stóra-Botni, mun hafa byggt hús [á þessum stað]. Voru þau notuð frá aldamótunum 1900 til 1921 eða 1922. Nú heyra þessi fjárhús liðinni tíð til en þau sjást aðeins sem uppgrónar tóftir. Þótt Miðmundagilið sé glæfralegt á að líta er það vel fært og þegar upp er komið er örstutt leið að Hrísakoti í Brynjudal með því að klöngrast niður annað gil sunnan í Múlanum.
Rétt við Túnvaðið á Botnsánni, sem áður er nefnt, eru blautir mýrarblettir og heita það Dýjahvammar. Í daglegu tali er hvammurinn nefndur Dýjahvammurinn að sunnanverðu. Ofan við Dýjahvamm hækkar landið dálítið. Þar eru valllendisbörð og birkirunnar á stangli. Þar eru Prestsbætur. Austan og sunnan við Prestsbæturnar eru háir melhólar beggja megin við götuslóðann, sem liggur austur eftir, og eru þeir kallaðir Helguhólar.
Spottakorn austan við Miðmundagilið í hábrún Múlafjalls er stór, grasi gróin lægð í fjallinu, [sem heitir] Skál. Austan við Skál er stór klettur í blábrún fjallsins. Kletturinn, sem ber nafnið Hádegissteinn, sést vel frá bænum í Stóra-Botni. Austan við Hádegissteininn má segja að Múlafjall sjálft endi en við tekur lágur, grasi gróinn háls, Hrísháls, sem nær allt að rótum Súlna. Spottakorn austan við Hádegissteininn er há, grasi gróin brekka upp í miðja hálshlíðina og heitir hún Göngugeiri. Beggja megin Göngugeira er gróskumikill skógur. Oft var gengið upp Göngugeira til að stytta sér leið yfir í Brynjudalinn.
Norðan við Mómýrina rennur lækur í Litla-Botnsána en hann kemur ofan frá heiðarbrún, klýfur Svartahrygginn vestanverðan í sundur með djúpu gili, sem heitir Hraunhellisgil og lækurinn Hraunhellislækur. Hraunhellisgilið er tilkomumikið og margbreytilegt gil. Á pörtum er það hrikalegt og djúpt, einkum ofan til, en um miðjuna er hægt að stökkva yfir það með lítilli fyrirhöfn. Neðan við þessa mjódd dýpkar gilið aftur og steypist þar fram af berginu foss hár og fallegur, sem heitir Hraunhellisbuna.
Í vestri gilbarminum er hellir, sem nefnist Hraunhellir. Framan við hellisopið er falleg grastorfa. Niðri í gilinu, austan megin, er annar hellir, sem ekki bar neitt sérstakt nafn. Báðir hafa hellar þessir verið notaðir við fjárgeymslu fyrr á öldum. Í þessum hrikabrúnum gilsins austan megin, verpir krummi á vorin. Ofan við Hraunhellislækinn, þar sem hann rennur í Litla-Botnsána er hár melhóll, sem heitir Stórhóll. Vestan við hann, næst Litla-Botnsá, er Stórhólsmýrin. Vestasta fjall í heiðarbrúninni norðan við Stóra-Botn er Víðhamrafjall en það [skartar] háum hömrum hið efra og hallar kollinum í vesturátt. Inn með því að vestan, á milli Háafells í Litla-Botnslandi og Víðhamrafjalls er þröngt gil og grýtt. Þetta gil heitir Þrengsli. Upp af Þrengslunum er Víðhamrafjallið allgrösugt og þar tekur við hæð af hæð þar til upp er komið á fjallið. Austan við Víðhamrafjallið er vingjarnlegur og grösugur dalur í fjallsbrúninni, sem [ber nafnið] Víðirblöðkudalur, venjulega kallaður Blöðkudalur. Dalur þessi er sannkallað ævintýraland. [Uppspretta Hraunhellislækjarins er í dalnum], eins og fyrr segir. Víðhamrafjallið að norðan og skúti með efstu brúnum Svartahryggs að sunnan skýla vel þessum undarlega dal í heiðarbrúninni.

Heimahagar, vestri
Vestan við bæjarlækinn, þar sem hann rennur í Botnsána er sléttlendi nokkurt. Á því miðju stendur einstakur melur og heitir hann Einstakihóll. Utan við Einstakahólinn er mýrarblettur, sem nær frá Botnsánni upp undir mela, sem liggja [að] henni á tvo vegu. Þessi mýri nefnist Heimamýri. Vestan við Heimamýrina er brattur melhryggur með skógi vaxna hlíð móti austri. Þetta er Hlíðarkrókurinn. Næst ánni heitir endinn á melhryggnum Melshorn. Undan Heimamýrinni miðri er vað á Botnsá, sem heitir Breiðavað.
Rétt utan við Stóra-Botnstúnið er grashvammur neðan götunnar og nefnist hann Þýskihvammur. Á melnum ofan við Þýskahvamm eru skógarleifar á hárri torfu. Heitir það Heimritorfur og melurinn sjálfur Heimamelur. Upp af Heimamýrinni miðri sker djúp laut í sundur holtin og heitir [hún] Djúpagil. Ofan til í [gilinu] er fallegur birkirunni, sem heitir Stórirunni.
Utan við Hlíðarkrókinn er skógivaxin lægð milli mela. Nær hún allt frá áreyrum að sunnan og upp að Hraunhellislæk að norðan. Þessi lægð [ber nafnið] Stekkjardalur. Vottar þar enn fyrir gömlum stekkjarrústum. Vestan við Stekkjardalinn tekur við langur, sléttur melur og eftir honum lá gata inn að Stóra-Botni. Þetta er Langimelur. Við vesturenda Langamels er skógartunga, sem endar, þar sem Botnsá og Litla-Botnsá koma saman. Þetta er Árnesið.
Sunnan við Langamelshornið, vestast, er grasbrekka móti suðri, sem heitir Sauðbrekka. Á Langamelnum, vestast, eru skógartorfur og heita þær Ytritorfur eða Langamelstorfur. Norðan við Langamelinn austanverðan er mýrardrag meðfram Litla-Botnsánni og nefnist sú mýri Mómýri. Þar var mótekja á seinni árum eða á meðan mór var annars færður upp í Stóra-Botni.

Túnið og næsta nágrenni þess
 Vestan við fjósbygginguna er tunga, sem teygir sig í vestur og endar, þar sem heimreiðin og bæjarlækurinn koma saman. Þessi tunga heitir Fjósatunga. Norðan við Stóra-Botnsbæinn rennur bæjarlækurinn eftir djúpum slakka í túninu. Hann á upptök sín í Langasundi ofan við heiðarbrúnina. Á leið sinni niður í dalinn steypir lækurinn sér niður í djúpt gil eða gjá, Svartagjá, sem klýfur fjallsbrúnina. Kálfadalur heitir hvammurinn, sem tekur við læknum, þegar niður kemur. Á leið sinni heim að bænum fær lækurinn drjúga viðbót vatns úr lindum í Kálfadal. Úr Kálfadalnum rennur bæjarlækurinn svo í gegnum þröngt gil, sem nefnist Bæjargil. Í gilinu eru einnig uppsprettulindir, sem sameinast læknum.

Bæjarlækurinn rennur svo áfram í gegnum túnið, eins og áður segir, beygir til suðurs við Túnmelinn og sameinast Stóra-Botnsá nokkru neðar. Þar sem lækurinn fellur í ána heitir Lækjarvað.
Túnið norðan við bæjarlækinn heitir Stykki. Vestan við endann á Stykkinu rennur lítill lækur, sem [sprettur] upp úr lautardragi ofan við túnið, en hann heitir Litlilækur. Túnlægðin vestast á túninu, austan við bæjarlækinn, heitir Leynir.
Aðaltúnið, neðan við bæinn, [nefnist] einu nafni Niðurtún. Vestast á [því] er sléttur hóll og snöggur, sem [kallast] Rani. Ofan og austan við bæinn hækkar túnið og myndar háa brekku móti suðri. Hryggurinn ofan við þessa brekku heitir Járnhryggur. Lægðin ofan við Járnhrygg heitir Kúahvammur.
Vestan við Kúahvamminn, nærri bæjarlæknum, er fallegur, ávalur hóll, sem nefnist Fagurhóll. Túnið austan við bæinn nefnist einu nafni Austurtún. Nokkru austan [við bæjarstæðið] [standa] fjárhúsin, ofan við bratta brekku eða flöt, sem nefnist Réttarflöt. Fjárréttin stendur rétt neðan við þessa brekku á sléttu melbarði en fjárréttin er byggð í lægð við ána og heitir hvammur þessi Dýjahvammur.
Dýjahvammurinn er grasgefinn og því vanalega sleginn á eftir túninu. Í hvamminum er uppsprettulind, sem aldrei þrýtur. Undan Dýjahvamminum miðjum er vað á Botnsánni og heitir það Dýjahvammsvað. Neðan við túnið í Stóra-Botni er stór, flatur melur, sem nefnist Túnmelur. Við eystra horn melsins er vað á Botnsá, sem heitir Túnvað. Undan Túnmelnum miðjum er enn vað á Botnsá, sem [ber nafnið] Húsavað.

Heimahagar, eystri hluti
Austan við Dýjahvamminn fer að myndast árgljúfur. Rétt ofan við Dýjahvammsvaðið er vað á Stóra-Botnsá, sem [kallast] Kerlingavað. Norðan við það eru háir klettar að ánni og djúpur hylur meðfram berginu. Á sléttri grjóteyri, sunnan megin árinnar, var fjárrétt lengi vel. Varð þó að hlaða hana upp árlega, þar sem hún þoldi ekki vatnavexti og ísruðninga á vetrum. Aðstaðan við þessa rétt var dálítið erfið, þar sem nokkrir klettastallar eru þarna við ána. Þess vegna varð að reka féð niður í gljúfrið að réttinni og gekk það misjafnlega, einkum hvað unglömbin snerti.
Rétt fyrir ofan eða austan við réttina er allhár og fallegur foss í ánni og heitir hann Folaldafoss. Upp að þessum fossi kemst silungur og lax en lengra ekki. Nú er búið að sprengja þennan fallega foss. Rétt neðan við Folaldafoss rennur Botnsá í kreppu á milli tveggja klettasnasa og [kallast sá hluti hennar] Stillur. Djarfir menn stukku þarna yfir ána.
Einirtunga er norðasta tungan vestan í Hvalfelli og liggur upp með Glymsgljúfri  að austanverðu. Nónlækur rennur niður Nóngil og Stekkjargil. Þegar hann kemur niður á flatlendið, hefur hann hlaðið upp allháum bala með framburði sínum: Stekkjarbala. Að vestanverðu við balann er mýrarblettur, heitir Stekkjarmýri. Frá Kúaklett að Stekkjarbala er valllendisflöt meðfram Botnsá, sem heitir Stekkjareyri. Vestast á flötinni við Stekkjarbala eru garða- og húsarústir, þar sem Stekkurinn var og í kringum hann Stekkjartúnið, þó ekki sjáist móta fyrir neinum túngörðum.
Beint á móti Stóra-Botni að sunnanverðu við ána voru beitarhús, sem tóku um 100 fjár. Við beitarhúsin var smátúnblettur, um dagslátta að stærð.  Síðast var haft fé í þessum húsum 1914.  Stóðu þau auð þar til 1934, að þau voru rifin og endurbyggð heima á túni. Fjárgæzla  í þessum húsum var erfið, þar sem Botnsá var slæmur farartálmi og stundum ófær.
Að vísu eru stiklur yfir ána í gilinu fyrir neðan Folaldafossinn. Þar sem áin rennur í Þrengslum milli bergsnasa hefur stór móbergsklettur stöðvazt. Er stokkið af annarri snösinni yfir á klettinn og af honum upp á snösina hinum megin, en ekki er það nema fyrir röska menn.
Austan við túnið í Stóra-Botni er gróðurlaust holt með nokkrum stórum blágrýtissteinum. Austan og ofan við þetta holt taka við Heimribörðin. [Þau] eru kargaþýfð móabörð, sundurskorin af smáum lækjarsytrum, sem ýmist spretta þarna upp eða síast úr nálægum melum. Heimribörðin voru grasgefin vel og voru oft slegin, einkum þegar líða tók að hausti. Valllendið af þessum börðum var næstum eins kjarnagott og taða. Á [börðunum] var stundum færður upp mór. Var hann þá venjulega fluttur heim á fyrrnefnt holt til þurrkunar. Syðst á Heimribörðunum voru eitt sinn uppgrónar fjárhústóftir en nú er búið að slétta yfir þær.

Austan við Heimribörðin er lágt móbergsholt. Vottar þar fyrir veggjabrotum frá gamalli tíð. Hvaða mannvirki þarna hafa verið er mér ókunnugt um. Austan þessa holts taka enn við grösug móabörð, sundurgrafín af vatni (eins og þau fyrri). Þessi börð nefnast Eystribörð. Austur af þessum móabörðum öllum er vingjarnlegur grashvammur sunnan undir bergstrýtu. Í hvammi þessum vottar fyrir gamalli stekkjartóft. Þessi grashvammur heitir Gamlistekkur.
Austan við stekkinn í árgljúfrinu er Þvottahellir. Stór steinn á gljúfurbarminum vísar veginn að hellisopinu. Í þessum helli var stundum í ótíð þurrkaður þvottur. Nokkru ofan við Gamlastekk eru enn valllendisbörð, sundurgrafin af vatni, og heita þau Helgabörð. Eru börð þessi heitin eftir dr. Helga Péturs, sem hafði þar tjald st… um hríð þegar hann vann að jarðfræðirannsóknum sínum. Vestan við Helgabörðin, á gróðurlitlu hraunholti, er falleg uppsprettulind. Við þessa lind stoppuðu kindumar vanalega, þegar þeim var smalað niður af heiðinni á útmánuðum, og fengu sér svalandi dropa. Þessi lind hét Lindin. Vestan við Lindina er hár hraunhóll, sem nefnist Sjónarhóll en af hól þessum er víðsýnt mjög.

Rétt vestan við Sjónarhólinn er Bæjargilið, sem áður hefur verið minnst á, en í því er Þjófahellir. Til þess að komast inn í hann verður að skríða á maganum eina tvo metra inn undir slútandi bergið. Þegar inn í hellinn er komið er svartamyrkur fyrst í stað en þegar frá líður birtir [yfir] og sést þá um allan hellinn. Inni er hann líkastur báti á hvolfi og er á að giska 30 fermetrar að innanmáli.
Beint upp af bænum í Stóra-Botni er stór grýtt fjallsbunga, sem þrengir sér niður í miðjan dal ofan frá fjallsbrúninni. Þessi bringubreiði hraunás heitir Svartihryggur. Upp eftir [hryggnum] liggur krókótt gata upp á heiðina og var þessi leið þrædd þegar farið var upp í Skorradalinn í gamla daga. Þegar komið er upp fyrir Svartahrygg miðjan liggur slóðinn eftir lágum mel á parti, sem [nefnist] Lágihryggur. Segja má að Svartihryggur endi í háum uppmjóum hraunstrók, sem ber við loft, séð heiman frá bænum í Stóra-Botni. Þessi hraunstrýta ber nafnið Skúti.

Upp af Sjónarhólnum er stór lægð eða dalur, Kálfadalur, sem nefndur hefur verið. Dalurinn nær frá Svartahrygg að vestan og austur að Glymsbrekkum. Í Kálfadalnum skiptast á skógarlundir og sléttar grasflatir en einn af þessum sléttu blettum heitir Flötin.
Fjallshlíðin upp af dalnum heitir Kálfadalshlíð. Vestan við Svörtugjá er Kálfadalskrókur og austan við Kálfadalshlíðina miðja eru einstakir klettar hátt uppi sem heita Kálfadalsklettar. Í árgilinu ofar Þvottahelli er djúp skvompa og eyrar við ána, heitir þetta Lambagil. Upp af Lambagilinu tekur við brött hlíð, skógiklædd að mestu, og [nefnist] Glymsbrekkur. Ofarlega í Glymsbrekkunum skagar svart klettanef fram í Glymsgljúfrið og heitir það Snasi.
Á milli heiðarbrúnarinnar og Hvalfells er djúpt og ógnvekjandi gljúfur í fjallinu og ofan í það fellur Glymur, hæsti foss á Íslandi. Árglúfrið heitir einu nafni Glymsgljúfur.

Eystri heiðin og Veggir
Nú færum við okkur aftur suður á heiðarbrúnina og hefjum gönguna til austurs. Þá verður fyrst fyrir okkur mýrasund á milli tveggja hárra melhóla og heitir það Landsuðursund. Austur af sundinu er hár hraunstapi rétt við Glymsgljúfrið og nefnist hann Glymsholt. Norður af honum er sléttur brokflói, sem heitir Glymsflói. Norðaustan við Glymsflóann rennur Stóra-Botnsáin á sléttum eyrum og nefnast þær Glymseyrar. Við göngum austur með Botnsánni og komum brátt að nokkuð vatnsmiklum læk, sem rennur í Botnsána. Þessi lækur nefnist Sellækur og á upptök sín í Eystrikrók og í Veggjum. Austan við Sellækinn eru gamlar seltóftir, sem eru löngu uppgrónar. Hefur þarna eflaust verið haft í seli frá Stóra-Botni fyrr á árum.“
Þegar FERLIR gekk fyrir nokkru til austurs upp með Botnsánni áleiðis að Hvalvatni var gengið yfir Glymsflóann. Þegar gengið var yfir Sellækinn við girðingu, sem þar er, var komið að kargaþýfi ofan við þar sem lækurinn kemur í ána. Þarna virtust vera tættur, en þær voru ekki gaumgæfðar sérstaklega í þeirri ferð. Ætlunin er að ganga svæðið fljótlega með Steinþóri Jónssyni í Stóra-Botni, en hann þekkir selstöðurnar. Sagðist hann t.a.m. aðspurður einungis kannast við tóftir sels frá Litla-Botni „uppi á fjalli, austan Selár“.

Frábært veður. Gangan tók 5 klst og 5 mín.

Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing fyrir Litla-Botn – Jón Þorkelsson.
-Örnefnalýsing fyrir Stóra-Botn – Þórmundur Erlingsson.