Sveinbjörn Rafnsson skrifaði um „Flókaklöpp“ – Bergristur á Hvaleyri í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 1974:
„Lega fornminjanna
Að grunni mun Hvaleyrarhöfði við Hafnarfjörð vera úr svokallaðri yngri grágrýtismyndun frá hlýviðrisskeiði jökultímans. Frammi á miðjum Hvaleyrarhöfða glyttir í jökulsorfnar grágrýtisklappir. Þar mun Álftanesjökullinn hafa gengið fram fyrir um 12000 árum; stefna jökulrákanna á klöppunum liggur þvert á Álftanesröðina. Þarna er útsýn góð bæði til Straumsvíkur og Hafnarf jarðar og út á Álftanes. Í áðurnefndar klappir hafa menn höggvið ýmis teikn og skráði greinarhöfundur og mældi bergristur þessar hinn 7. júlí 1970. Risturnar hafa verið gerðar í fjórar afmarkaðar klappir eða steina. Af meðfylgjandi rissmynd má sjá afstöðu þessara fjögurra steina en rétt er að geta þess jafnframt að klappir eru þarna fleiri þótt marklausar séu. Þó verða risturnar ekki greindar nú til gagns nema á þremur steinanna. Syðsta klöppin er nú ólæsileg og hraklega útötuð í steinsteypu eftir stríðsumsvif breta í heimsstyrjöldinni síðustu.
Hvaleyri – skotbyrgi.
Allt í kringum steinana eru steinsteypt byrgi og byssustæði frá þeim tíma. [Á dögum Jónasar Hallgrímssonar hefur staðurinn verið „paa den nordvestlige Ende af det hoje og smukke Hvaleyrartún“, Rit eftir Jónas Hallgrímsson III (1933) bls. 144. í lýsingu Sigurðar Skúlasonar á steinunum segir hann þá „standa upp úr nýræktinni á höfðanum (í Vesturkotslandi).“ Sigurður Skúlason (1933) bls. 27.] Steypan í þessi mannvirki hefur verið blönduð og hrærð á klöppinni syðstu; þó má enn greina einstöku höggna rák út undan steypuhúðinni. Bergristurnar eru á fornminjaskrá og því friðaðar forminjar.
Um fyrri rannsóknir Hvaleyrarrista
Margir hafa ritað um og rannsakað Hvaleyrarristurnar og mun þess nú getið að nokkru. Jónas Hallgrímsson skáld mun líklega fyrstur manna hafa rannsakað steinana fornfræðilega í júní 1841. Frásögn Jónasar einkennist af sannri gleði uppgötvarans og kveðst hann hafa fundið „paa en af disse Blokke, den regelmæssigste og smukkeste, flere gamle Runer“, í skýrslu sinni til Finns Magnússonar.
Þegar Jónas frétti fyrst af ristum þessum fór tvennum sögum af þeim; sögðu sumir þarna vera rúnir en sumir farmannanöfn. Taldi Jónas farmannanöfnin höggvin með latínustöfum ofan í rúnateiknin á steininum með flestar risturnar.
Hvaleyri – rúnaristur.
Slær hann þeirri hugdettu fram, þó með nokkrum hálfkæringi, að Hrafna-Flóki og skipshöfn hans hafi rist nöfn sín rúnaletri á steininn. [Rit eftir Jónas Hallgrímsson III (1933) bls. 144—5 og bls. 167—8 og athugasemdir Matthíasar Þórðarsonar á bls. 295. Rit eftir Jónas Hallgrímsson II (1932) bls. 80, 82: „Flókasteinninn minn, eður hvað ég á að kalla hann“ og 108.] Jónas virðist einkum hafa gert sér grillur út af þremur atriðum, öllum vandmeðförnum og villandi, þegar hann slær þessu fram. Í fyrsta lagi Skarðsárbókartexti Landnámu; Björn á Skarðsá hefur tekið Hauksbókartexta upp í Landnámugerð sína en ekki Sturlubókartexta; í Sturlubók Landnámabókar er Hvaleyrar eða Hafnarfjarðar ekki getið. Hvaleyrar er sennilega getið í Hauksbókartexta Landnámu af því að snemma á öldum hefur þar þótt góð höfn, „Herjólfshöfn“. Nú er landslag þarna mjög breytt frá því sem var. [Gísli Sigurðsson (1961).]
Jón Jóhannesson álítur frásögn Hauksbókar „auðsæilega staðsögn úr Hafnarfirði“ [Jón Jóhannesson (1941) bls. 178.] en þar getur eins vel verið um lærðan tilbúning að ræða. Breytir það engu um kunnugleika Hauks lögmanns Erlendssonar á þessum slóðum. [Jón Jóhannesson (1941) s. st. Helgi Guðmundsson (1967) bls. 46—8]. Jónas Hallgrímsson hefur sennilega stuðst við Landnámu-útgáfuna 1829 en þar er Skarðsárbókar-texta fylgt allnákvæmlega. Krítisk útgáfa Landnámsbókar kom ekki út fyrr en 1843. [Skarðsárbók (1958) bls. XLIV—XLV og bls. 6. – Landnámabók (1900) bls. 5 og 131]. Í öðru lagi hefur Jónasi verið ofarlega í huga orðrómurinn um farmannanöfn á steininum; þannig eru á steininum „Navnene paa det Skibsmandskab, som Vikingen Flóki havde med sig“.
Flókasteinn – ristur.
Í þriðja lagi virðist Jónas álíta að unnt sé að lesa með vissu úr fangamörkum steinsins eiginleg nöfn eigenda þeirra. Jónas hefur á veglegri teikningu af Flókasteini sínum sleppt ýmsu, bæði ártölum og skrauti, eins og hann getur um með þessum orðum: „De mange nyere Navne, som blot tjente til að vansire og forvirre Tegningen, er med Flid udeladte.“ [Rit eftir Jónas Hallgrímsson III (1933) bls. 168 og 145, teikningin er á bls. 169 án skýringartexta. 1 Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9, sem er pappírar frá P. G. Thorsen, eru þrjár teikningar af hæsta Hvaleyrarsteininum: I „Frumrit“ 28X19 sm með dönskum skýringartexta eftir Jónas Hallgrímsson (nú styrkt með lérefti). Eftir þessari teikningu er mynd sú sem hér er prentuð en neðst í vinstra horni hennar stendur með blýanti „Flókasteinn“. II Afrit 33X19 sm með íslenskum skýringartexta eftir Gunnar Hallgrímsson. Textinn er þýðing á I nema eftirfarandi: „teiknað þann 27 og 28 Júní 1841. af Gunnari Hallgrímssyni enn af Jónasi Hallgrímssyni þann 25 og 26 sama mánaðar“. Í vinstra horni neðst hefur Thorsen skrifað: „Fra Jonas Hallgrimssons p. 25. Nov. 1842. Th.“. III Afrit 27X17 sm með dönskum texta eins og í nema fyrirsögnin er: „Den saakaldte Flókasteinn (Flokesten) ved Havnefjord (Hafnarfjörður) i Island“. Pappírinn er hálfgagnsær].
Nú víkur sögunni suður til Kaupmannahafnar þar sem Finnur Magnússon prófessor hefur tekið við skýrslu Jónasar um Flóka-stein. Ljóst er að Finnur hefur þegar í stað ginið við þessari flugu Jónasar. Í bréfi til C. C. Eafns hinn 22. október 1841 lýsir Finnur m. a. gögnum frá fornleifa-athugunum Jónasar Hallgrímssonar. Telur hann fyrst úrdrætti úr dagbókum Jónasar og síðan „dertil horende Tegning af ældgamle mærkelige Binderuner fra en stor Sten paa Hvaleyri ved Havnefjorden, (en af Figurerne har en paafaldende Lighed med en eller to paa Ammerwat-Stenen).“ [Nationalmuseet i Kobenhavns arkiv, Island, Diverse ældre administrative Sager].
Hér hefur Finnur bætt gráu ofan á svart. Með Ammerwatsteininum er átt við danskan rúnastein sem nú er jafnan kallaður 0ster Logum steinninn. Stendur steinn sá við danska herveginn á Jótlandi og er talinn áletraður á víkingaöld.
Flókaklöpp – ristur.
Á steininum stendur með rúnum hairulfR, eða Herjólfur. [Danmarks Runeindskrifter (1942) dálkur 40—42]. Virðist Herjólfur Hrafna-Flóka hafa minnt Finn á Herjólf danska. Af pappírum P. G. Thorsens er ljóst að Finnur hefur haldið Flókasteinshugmynd Jónasar að fleiri vinum sínum í Höfn. Hefur Thorsen skrifað á minnismiða hjá sér eftirfarandi: „En Sten siges at være fundet paa Isl. 1841 om landnám.“ [Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9, miði þessi er lítill, aðeins 10X4 sm að stærð].
Árni Helgason í Görðum er hinn næsti sem getur Hvaleyrarrista Segist hann í lýsingu sinni á Garðaprestakalli 1842 hafa skoðað þær; „mörg nöfn gat ég þar lesið, sem voru alþekkt nöfn danskra og þýzkra, og eru þessi nöfn líklega skrifuð þar af sjómönnum framandi þjóða, helzt meðan kaupstaðurinn var þeim megin við fjörðinn; sumstaðar er hvað skrifað ofan í annað. Mögulegt er að þeir sem betur eru læsir geti þar fundið rúnir.“[Landnám Ingólfs III (1937—39) bls. 218]. Hér er orðrómurinn um farmannaristur kominn enn á ný enda skammt milli lýsinga. Líklegt er að beint eða óbeint samband sé milli lýsinga þeirra Árna og Jónasar.
Magnús Grímsson var nemandi í Bessastaðaskóla árið 1845. Var þá þegar farinn að vakna með honum áhugi á forn- og þjóðfræði og „dirfist“ hann í februar sama ár til að skrifa Finni Magnússyni og spyrjast fyrir um rúnir. [Rigsarkivet, Finn Magnussens arkiv, Breve fra Islændere A 3, Magnús Grímsson til Finns, 27. 2. 1845]. Var það upphaf nokkurra bréfaskipta. Síðar á sama ári skrifar Magnús Finni aftur og segir þar m. a.: „Á Hvaleyri við Hafnarfjörð er steinn mikill sem Jónas sál. kvað hafa skoðað. Á honum eru bandrúnir margar, og hef ég tíðum reynt mig á að lesa úr þeim.“ Enn segir Magnús: „sýnist mér ei ólíkt að hér væru nöfn Herjólfs og Þórólfs smjörs, sem getið er í Landn. 3. kap Af því ég efast ei um að þér hafið eptirrit, uppdrátt og nákvæma lýsingu steins þessa, sem í mörgu er merkilegur, þá gef ég ei um að skýra betur frá honum .. ,“ [Rigsarkivet, Finn Magnussens arkiv, Breve fra Islændere A 3, Magnús Grímsson til Finns, 28. 8. 1845]. Ári síðar segir Magnús í bréfi til Finns: „Ekki hefi ég enn getað skoðað Hvaleyrarsteininn nákvæmar, en ég ætla samt að gjöra það.“ [Rigsarkivet, Finn Magnussens arkiv, Breve fra Islændere A 3, Magnús Grímsson til Finns, 28. 2. 1846. Ekki minnist Magnús á Hvaleyrarstein í bréfi til Finns, 28. 6. 1847, sem geymt er í Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9].
Flókaklöpp – tákn.
Af skrifum Magnúsar er ljóst að honum hefur verið mæta vel kunnugt um rannsókn Jónasar Hallgrímssonar á ristunum, svo vel að hann þekkir Flókasteinshugmynd hans og veit meira að segja að Finnur á bæði uppdrátt og eftirrit af steininum. Magnús er því í öllu háður hugmynd Jónasar Hallgrímssonar nm frásögn af steininum. Magnús hefur lengi haldið tryggð við þessa hugmynd. Árið 1854 hlaut Magnús, fyrir milligöngu Jóns Sigurðssonar, styrk til fornfræðaferða um Island frá „Det Kongelige Nordiske Oldskrift-Selskab“. Þá gafst Magnúsi tækifæri til að ferðast um Íngólfurs landnám“ eins og hann orðar það í bréfi til C. C. Rafns. Segist Magnús hafa komið „til Hvaleyri’ hvor der efter min Mening, er den ældste Runeindskription i Landet.“ [Ny kgl. Saml. 1599 IV, 2a fol. Magnús Grímsson til C. C. Rafns 14. 11. 1854].
Flókaklöpp – tákn.
Þannig er hugdetta Jónasar orðin að fastri hugmynd hjá Magnúsi Grímssyni. Um afdrif þessarar hugmyndar um Hvaleyrarsteininn er ekki kunnugt, en vera má að Jón Sigurðsson hafi átt þátt í því að koma Magnúsi niður á jörðina. 1 handritasafni Jóns er varðveitt allgóð blýants teikning af hæsta Hvaleyrarsteininum, en henni hefur ekki verið veitt athygli áður. [17 JS. 149, fol.]. Ekkert bendir til að teikningin sé eftir Jón Sigurðsson sjálfan og ef litið er til þess sem hér hefur verið tilfært á undan er langsennilegast að Magnús hafi gert hana. Enginn skýringartexti fylgir teikningunni. Teikningin virðist einungis sýna efsta flöt steinsins alveg eins og teikning Jónasar. Hún er miklu nákvæmari um sumt og tilfærir ártölin á steininum. Hún er ekki áreiðanleg um allt en erfitt er að gera þessu fullkomin skil þar sem áletranirnar eru víða ógreinilegar og máðar. Teikningin er hér prentuð á bls. 78.
Kristian Kálund getur Hvaleyrar í drögum að staðsögulýsingu Íslands. Segir hann að þar séu á nokkrum flötum klöppum „endel latinske forbogstaver og árstallene 1628 og 1777, samt nogle binderuner og lignende.“ Segir Kálund að almennt sé haldið að verslunarmenn, sjómenn og aðrir, sem leið hafi átt þar hjá, hafi gert risturnar. [Kristian Kálund (1877) bls. 28. Ummæli í Kristian Kálund (1882) bls. 102]. Er Kálund hinn fyrsti sem talar berum orðum um og tilfærir á prenti ártöl á Hvaleyrarsteinum. öðrum hefur þó ekki tekist að lesa ártalið 1628 á steinunum og er það því sennilega misskilningur Kálunds.
Sigurður Skúlason á greinargóða og sígilda lýsingu Hvaleyrarsteina í riti sínu um sögu Hafnarfjarðar. Er hann hinn fyrsti sem segir steinana með ristunum vera fjóra talsins. Áhugi Sigurðar beinist einkum að ártölum steinanna.
Flókaklöpp – ristur.
Þykir rétt að láta lýsingu hans á Flókasteini Jónasar fylgja orðrétta: „Á hæsta steininum, sem flest táknin eru höggin í, má lesa þessi ártöl á fletinum, sem upp snýr: 1657 (á þrem stöðum), 1673, 1681, 1697 og 1781; auk þessa er þar 87, sem á annað hvort að vera 1687 eða 1787. Á norðurhlið sama steins eru þessi ártöl, sem lesin verða með vissu: 1678, 1681, 1707 og 1723, en auk þess er þar höggið A 81 (— Anno 1681?), A 91 (— Anno 1691?) og 17C (— 1700).“ Sigurður lýsir ristum á öðrum steinum svo: „Á allstórum bungumynduðum grásteini norðvestur af fyrr nefndum steini má á fjórum stöðum lesa ártalið 1777 (risturnar eru þar alls fjórar). Á flötum kletti suður af þeim síðast nefnda eru tvær ristur, en ekkert ártal. En á stórum flötum steini skömmu austar stendur ártalið 1657 og An 57 (— Anno 1657?).“ [Sigurður Skúlason (1933) bls. 27]. Af afstöðuskissu þeirri sem hér fylgir má sjá hversu greinargóð þessi lýsing er.
Upplýsingarnar um ártölin 1777 koma heim og saman við athuganir greinarhöfundar. Hvað varðar klettinn með tveimur ristum en engu ártali þá kom greinarhöfundur aðeins auga á eina ristu þar, bókstafina B H S í ramma. Yfirborð steinsins kann að hafa hulist jarðvegi að einhverju leyti, ekki síst vegna stríðsumbrotanna sem áður eru nefnd. Stóri flati steinninn skömmu austar, með ártali frá sautjándu öld, er klöppin sem nú er skemmd af steinsteypu. Sigurður minnist á tvo fyrri rannsakendur, þá Jónas Hallgrímsson og Árna Helgason. Telur Sigurður réttilega tilgátur Jónasar um aldur og uppruna markanna á hæsta steininum mjög fjarri sanni. Þó hafi Jónas haft rétt fyrir sér í því að rúnateiknin séu eldri en bókstafirnir og ártölin á steininum. Fremur er Sigurði í nöp við notkun Árna Helgasonar á orðinu „nöfn“ um fangamörk á steininum. [Sigurður Skúlason (1933) bls. 28]. Rétt er í því sambandi að minnast þess að fangamörk voru áður fyrr notuð í stað nafnsundirskriftar, ekki síst af lítt læsum eða pennavönum mönnum, svo að orðalag séra Árna þarf ekki að vera mjög undarlegt.
Flókaklöpp – ristur.
Þá telur Sigurður það „vafalaust“ að útlendingar, sjómenn og kaupsýslumenn, hafi gert sumar risturnar, en ekkert sé því til fyrirstöðu að Íslendingar hafi gert einhverjar þeirra. [Sigurður Skúlason (1933) bls. 29].
Er þó sönnu nær að ekkert er vafalaust í þessu efni. Loks álítur Sigurður rétt að tímasetja risturnar til 17. og 18. aldar og ef til vill til 16. aldar. Anders Bæksted ritar um Hvaleyrarristur í verk sitt um íslenskar rúnaristur. Fremur lítið er á lýsingu hans að græða þótt ágæt ritaskrá fylgi. Telur hann risturnar vera frá 17. og 18. öld.
Með Jónasi Hallgrímssyni hef jast rannsóknir Hvaleyrarrista árið 1841. Áhuginn er þá einkum bundinn við teikn lík rúnum, að öðrum ristum er lítt hugað. Blendingur sagna úr samtíðinni, heit þjóðernisrómantísk trú á fornritin ásamt frjóu ímyndunarafli móta einkum viðhorfin fram eftir 19. öldinni. Með Kálund á síðari hluta aldarinnar er ártölunum á steinunum loks veitt nokkur athygli og striki slegið yfir fyrri grillur um risturnar. Þegar Sigurður Skúlason ritar lýsingu sína á Hvaleyrarsteinum beinist öll athyglin að ártölum ristanna, að öðrum ristum er lítt hugað. Sigurður álítur risturnar einkum frá 17. og 18. öld sem og Bæksted sem minnist á risturnar í riti útgefnu 1942.
Um íslensk mörk og fangamörk og menningar-sögulegt gildi Hvaleyrarrista Af rannsóknarsögu varð ljóst að menn hafa nokkuð einhliða athugað tvenns konar teikn á Hvaleyrar-steininum. Teikn steinanna má vissulega greina í ártöl og teikn lík rúnum (varla umsvifalaust „bandrúnir“) og önnur teikn og skraut. En algjör aðgreining ártala og marka verður rannsakendum að fótakefli þegar til túlkunar kemur. Ártöl steinanna eru hin mikilvægustu til tímasetningar á ristunum ef þau eru ófölsuð. Helstu líkur til þess að ártölin séu frá þeim tíma sem þau nefna eru þrenns konar.
Flókaklöpp – ristur.
Í fyrsta lagi er staðsetning ristanna á hæsta steininum. Þar eru teiknin og ártölin svo óreglulega staðsett að ekki eru líkur til að þau hafi verið sett á sama tíma. Óregluleg dreifing í rúmi bendir til óreglulegrar dreifingar í tíma; slíkt kemur heim við hin mismunandi ártöl og mælir þannig gegn fölsun.
Í öðru lagi hafa menn á dögum Jónasar Hallgrímssonar (1841) ekki verið sammála um uppruna ristanna; yngsta ártalið á steinunum er 1781 og eru þá sextíu ár milli þess og sagnanna sem Jónas hefur, en það er nógur tími til þess að velkja munnlega sögu svo að mörg verði afbrigði hennar.
í þriðja lagi eru ýmis auðkenni ristanna, einkum þó að ártölin umlykja fangamörk sem eru gerðþróunarlega mismunandi en gerðir þeirra sýna nokkra fylgni við ártölin. Það er kunn fornfræði að mismunandi gerðir hluta og teikna benda til mismunandi tíma (typologi).
Hér á eftir verður drepið á nokkur atriði varðandi þróun marka og fangamarka á Íslandi og stöðu Hvaleyrarrista í þeirri þróun.
Þróun íslenskra marka og fangamarka er menningar-sögulegt efni sem að vissu leyti er tengt innsiglafræði (sfragistik) og fornbréfafræði (diplomatik). Einnig er það tengt réttarsögu með fornum lagagreinum um mörk og einkunnir. Breytingar á gerð og notkun marka og fangamarka eru háðar víðtækum samfélagslegum breytingum og um efnið verður því ekki fjallað nema mjög yfirborðskennt í grein sem þessari.
Áður en lengra er haldið er rétt að minnast ögn á nokkur orð og merkingar þeirra. Orðið fangamark má skýra með orðum Jóns Sigurðssonar þótt merking þess sé ef til vill nokkru víðtækari en hann segir: „Þesskonar mark, sem vottar um eign einstaks manns á hlutnum eða einræði yfir honum er kallað fángamark.“ [24 JS. 496, 4to. Skýring í Finn Magnusen (1841) bls. 184: „bogstavlig oversat: fangne eller bundne Tegn“ er mjög vafasöm].
Flókaklöpp – ristur.
Orðið „búmerki“ mun vera þýðing á danska orðinu bomærke, sennilega hefur islenska orðið um þetta einkum verið mark. Orðið bandrúnir eða bundnar rúnir (jafnvel samanstungnar rúnir) er notað um rúnastafi sem settir eru hver ofan í annan; þannig geta þeir myndað eitt teikn fyrir hvert orð, sbr. „Rista má rúnastaf einn fyrir ord hvört“. Samanburðarefni við Hvaleyrarheimildina er sennilega mikið að vöxtum þótt enn sé það lítið rannsakað. Árni Magnússon, Finnur Magnússon og Jón Sigurðsson söfnuðu allir eða rituðu um íslensk fangamörk. Árni Magnússon safnaði mörkum úr íslenskum innsiglum andlegra og veraldlegra manna. [Ljósprentuð í Sigilla Islandica I—II (1965—67)].
Finnur Magnússon veitti einkum athygli og safnaði mörkum af fornminjum og bergi á Íslandi. [Í Antiqvariske Annaler IV (1827) bls. 357—64 hefur Finnur Magnússon gert drög að skrá yfir þá staði þar sem búmerki er að finna höggvin í berg á Íslandi.
Í Sönghelli.
Í Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9, eru tvö fangamarkasöfn, annað úr Sönghelli á Snæfellsnesi eftir séra Ásgrím Vigfússon, og hitt af kirkjuhurð á Hofi í Vopnafirði líklega eftir séra Guttorm Þorsteinsson; þessi söfn virðast komin frá íslensku prestaskýrslunum frá fyrri hluta 19. aldar um fornleifar. Finn Magnusen (1841) bls. 182—83].
Jón Sigurðsson safnaði miklu safni marka af íslenskum innsiglum. Ennfremur skrifaði Jón ritgerð, sem hann sendi til Homeyers prófessors í Berlín, og heitir hún í uppkasti „Um mark, fángamark (búmerki) á íslandi“. Þessi ritgerð er ef til vill með því greinarbesta sem ritað hefur verið um íslensk innsigli, og fylgja menningarsögulegar athugasemdir um mörk og fangamörk. [JS. 496, 4to. Þar er bæði búmerkjasafn og ritgerðaruppkast Jóns.]. Þegar Homeyer ritaði bók sína um „Die Haus- und Hofmarken“ tók hann einnig með íslenskt efni og styðst um það nær eingöngu við úrvinnslu þeirra Finns og Jóns.
Búmerki eru þekkt frá fyrri tíma víða úr Norðurálfu, og jafnvel frá vorum dögum í Dölum Svíþjóðar. [C. G. Homeyer (1870). Mats Rehnberg (1938). Mats Kehnberg (1948)]. Þau voru hin mikilvægustu áður fyrr meðan menn kunnu almennt ekki að lesa eða skrifa. Þýðing þeirra hefur sennilega minnkað með undanhaldi ólæsis en engu að síður má gera ráð fyrir nokkurri íhaldssemi í notkun þeirra og svipmóti.
Prestar og embættismenn og embættisaðall kunnu vafalaust að lesa og skrifa á Íslandi fyrrum og vel má vera að meðal landeigenda hafi lestrar- og skriftarkunnátta verið venjuleg. Leiglendingar og vinnufólk, sem var allur þorri þjóðarinnar, þurftu hins vegar alls ekki að kunna að lesa og skrifa til að stunda störf sín. Þessu fólki var þó skylt að kunna og virða búfjár- og fangamörk.
Flókaklöpp.
Samkvæmt Jónsbók fóru allir leigusamningar á jörðum fram munnlega með tveimur vitnum en árið 1705 kvað konungleg tilskipan á um að jarðir skyldi leigja með skriflegum samningi og skriflegar kvittanir skyldu koma fyrir greidda leigu [30 Lovsamling for Island I (1853) bls. 623—24]. Varð þá brýn nauðsyn sérhverjum leiguliða að kunna að lesa og skrifa. Ekki er ólíklegt að minnkandi notkun búmerkja og endanlegt hvarf þeirra af sjónarsviðinu standi í einhverju sambandi við breytingar sem þessa. Jón Sigurðsson hefur bent á mikilvægi lagagreina um mörk og einkunnir bæði í Þjóðveldislögum og Jónsbók. [JS. 496, 4to.]. Norski réttarsögufræðingurinn Absalon Taranger nefnir með réttu einnig Járnsíðu (Hákonarbók).
Flókaklöpp.
Í norskum lögum eru ekki hinar nákvæmu greinar íslenskra laga um mörk og einkunnir og telur Taranger þar nokkru valda um mikla sauðfjárrækt Íslendinga. [Absalon Taranger (1897) bls. 86—88]. Kann það vel að vera, en benda má á að ákvæði í Grágás um viðarmörk, sem sennilega hafa verið nokkurs konar búmerki,33 eru tekin upp bæði í Járnsíðu og Jónsbók. Þetta gæti því fremur bent til viðarskorts á Íslandi en sauðfjárfæðar í Noregi. Ekki er ástæða til að ætla annað en að búmerki og eyrnamörk búfjár hafi flust til Íslands þegar með frumbyggjum úr Noregi eða Vesturhafseyjum. Líklega er mark á fjöl með Hringaríkisskreyti frá Hólum í Eyjafirði eitt elsta íslenskt dæmi um búmerki. Þó þarf markið ekki að vera jafn gamalt skreytinu. Á Valþjófsstaðahurðinni má sjá mörk sem skorin hafa verið í umgjörðirnar um hinar eiginlegu myndkringlur hurðarinnar. Í þessu sambandi er athyglisverður til samanburðar markaskurður í norskum híbýlum og kirkjum.
Á miðöldum var algengt víða um Evrópu að borgarar og bændur, sem ekki höfðu skjaldarmerki, notuðu búmerki í skildi innsigla sinna. Fram á sautjándu öld notuðu menn á Íslandi oft búmerki í innsigli sín. Samtímaheimildir votta að á þau hefur stundum verið litið sem bandrúnir sem lesa mátti úr. [Ole Worm’s Correspondence with Icelanders (1948) bls. 222, bréf frá Magnúsi Ólafssyni í Laufási 4. 9. 1630, í danskri þýðingu í Breve fra og til Ole Worm I (1965) bls. 227].
Líklegt er að eitthvert samband sé milli notkunar búmerkja almennt og notkunar þeirra á innsiglum. Segir Jón Sigurðsson í ritgerð sinni að á sautjándu öld sjáist enn almennt rúnaletur á innsiglum, „. .. og má finna þetta framyfir miðja öld, einkum meðan hángandi innsigli finnast fyrir bréfunum. Þareptir komu innsigli með latínsku bandaletri (sem nú er kallað allianceletur) með upphafsstöfum nafnanna (t. d. „S. M. S.“ bundið á tvo vegu fyrir Skúla Magnússon). Á átjándu öld er þetta venjulegast, og mun ekki víða finnast rúnaletur á innsiglum. Nú á þessum tímum er það og sjaldgæft, en menn hafa full nöfn sín með latínustöfum.“ [38 JS. 496, 4to.]. Ekki eru eiginleg búmerki skilgreinanleg sem skjaldarmerkjalegs eðlis (heraldísk), því að þau eru gerð úr einföldum strikum og þess vegna ekki unnt að gera ur þeim skjaldarmerkjalegar myndir sem samanstanda af lituðum flötum. Hins vegar mun ýmist að þau séu bundnar rúnir eða hreinlega merki sem ekki er unnt að leysa upp í letur. [C. G. U. Scheffer (1957) og Hallvard Trætteberg (1957)].
Víkjum nú að Hvaleyrarristum. Á elstu tímasettu ristunum, þ. e. þeim: sem ártölin 1653 og 1657 klofna um, má sjá að þær eru harla líkar búmerkjum. Þegar komið er „framyfir miðja öld“ tekur við „allianceletur“, oft með endastafnum S. sem sennilega táknar -son. Ekki hafa þó allar tímasettar latínustafasamstæður endastafinn S. Er af þeirri ástæðu ef til vill unnt að leggja nokkurn trúnað á þá sögn, sem Jónas Hallgrímsson tilfærir, að útlenskir menn hafi klappað sum merkjanna í steinana. Hins vegar kemur þessi þróun, breytingin úr búmerki í allianceletur, nokkuð vel heim við ætlan Jóns Sigurðssonar. Þó ber að hafa í huga að Hvaleyrarristur eru ekki nógu stórt safn fangamarka til þess að þetta sé almennt óyggjandi. Mörg teikna hæsta steinsins eru ótímasett og hafa á sér ósvikinn blæ búmerkja. Bæði Jónas Hallgrímsson og Sigurður Skúlason álitu þau eldri en latínustafina eins og rakið er að framan. Það er að vísu rétt að yngsta tímasetta latínustafasamstæðan (LMB 1781) og eitt þessara marka skerast. Af því er þó erfitt að segja hvort muni eldra eða yngra, en með hliðsjón af tímasettum mörkum steinsins virðist álit þeirra Jónasar og Sigurðar líklegt til að vera rétt.
Hvaleyri – Minorsteinninn.
Má nú draga saman. Ártöl ristanna á steinunum frammi á Hvaleyrarhöfða eru sennilega ófölsuð; til þess bendir afstaða þeirra hvers til annars, gerðþróunarleg eindrægni markanna sem með þeim standa og ágreiningur um uppruna ristanna 1841, en þær eru þá orðnar svo gamlar að menn eru ekki sammála um hann. Heimildin um þróun íslenskra fangamarka á Hvaleyri mun eiga sér margar hliðstæður til samanburðar á Íslandi. Þá hefur verið drepið á söfnun og skrif um mörk, fangamörk og búmerki á Islandi og annars staðar. „Búmerki“ hafa sennilega borist til Íslands með fyrstu mannabyggð.
Fornar lagagreinar benda til mikilvægi marka á Íslandi. Stuðst hefur verið við ritgerð Jóns Sigurðssonar „Um mark, fángamark (búmerki) á íslandi“ og komist að þeirri niðurstöðu að hið takmarkaða fangamarkasafn á Hvaleyri komi vel heim og saman við frásögn Jóns af gerð fangamarka í innsiglum. Þá hefur þeirri tilgátu verið varpað fram að þverrandi notkun búmerkja standi í einhverju sambandi við vaxandi lestrar- og skriftarkunnáttu almennings og lagakröfur um skriflega jarðaleigusamninga í byrjun 18. aldar.“
Heimild:
-Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 71. árg. 1974, bls. 75-91.
Flókaklöpp.
Flókaklöpp.
Flókaklöpp.
Fjárskjólshraunsfjárhellir-I
Gengið var um Fjárskjólshraun. Einn FERLIRsfélaginn hafði rekist þar á mjög fornar hleðslur fyrir fjárskjóli í hrauninu.
Fjárskjólshraunshellir.
Við athugun reyndist þar vera um miklar hleðslur fyrir rúmgóðum skúta, svo til alveg grónar, en vel sést móta fyrir hlöðnum innganginum, sem er alllangur. Hellirinn sjálfur hefur hýst hátt í hundrað kindur. Fyrirhleðslur eru inni í hellinum á þremur stöðum. Mold er í gólfi. Við fyrirhleðsluna, vinstra megin við innganginn er inn er komið hefur verið hleðsla er líkist bæli eða klefa. Þar gæti hugsanlega hafa verið skjól fyrir þann eða þá er sátu yfir ánum í hrauninu. Þarna hefur ekki nokkur maður stigið niður fæti alllengi. Ekki er ósennilegt að fjárskjólið sé það er hraunið hefur dregið nafn sitt af – Fjárskjólshraun. Ofan við fjárskjólið er vörðubrot.
Hellisop í Fjárskjóshrauni.
Á leiðinni til baka var gengið fram á mikið gróið jarðfall. Það sér ekki fyrr ens taðið er á brún þess. Greinileg hvelfing er við nyrðri endann og u.þ.b. 6 metrar voru niður. Hægt var að komast niður í hana til hliðar og virtist þar vera mikill geimur. Til hliðar er hægt að komast niður í mannhæðarháa rás og liggur hún upp á við og beygir síðan til vinstri. Ekkert hrun var í rásinni. Henni var ekki fylgt að þessu sinni, en ætlunin er að fara þangað fljótlega aftur og kanna hana betur (sjá FERLIR-623). Rásin er á u.þ.b. 8 metra dýpi svo hún gæti lofað góðu. Ekki var að sjá að nokkur maður hafi heldur stigið fæti þarna niður – ef mark var takandi á moldinni í botninum á leið niður í rásina.
Fjárskjólshraun, sem er hluti Eldvarpahraunanna undir Geitahlíð, stundum nefnt Krýsuvíkurhraun, dregur væntanlega nafn sitt af fyrrnefndu fjárskjóli í hrauninu.
Frábært veður. Gangan og skoðunin tóku 2 klst og 2 mín.
Í Fjárskjólshraunshelli.
Flókaklöpp – Sveinbjörn Rafnsson
Sveinbjörn Rafnsson skrifaði um „Flókaklöpp“ – Bergristur á Hvaleyri í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 1974:
„Lega fornminjanna
Að grunni mun Hvaleyrarhöfði við Hafnarfjörð vera úr svokallaðri yngri grágrýtismyndun frá hlýviðrisskeiði jökultímans. Frammi á miðjum Hvaleyrarhöfða glyttir í jökulsorfnar grágrýtisklappir. Þar mun Álftanesjökullinn hafa gengið fram fyrir um 12000 árum; stefna jökulrákanna á klöppunum liggur þvert á Álftanesröðina. Þarna er útsýn góð bæði til Straumsvíkur og Hafnarf jarðar og út á Álftanes. Í áðurnefndar klappir hafa menn höggvið ýmis teikn og skráði greinarhöfundur og mældi bergristur þessar hinn 7. júlí 1970. Risturnar hafa verið gerðar í fjórar afmarkaðar klappir eða steina. Af meðfylgjandi rissmynd má sjá afstöðu þessara fjögurra steina en rétt er að geta þess jafnframt að klappir eru þarna fleiri þótt marklausar séu. Þó verða risturnar ekki greindar nú til gagns nema á þremur steinanna. Syðsta klöppin er nú ólæsileg og hraklega útötuð í steinsteypu eftir stríðsumsvif breta í heimsstyrjöldinni síðustu.
Hvaleyri – skotbyrgi.
Allt í kringum steinana eru steinsteypt byrgi og byssustæði frá þeim tíma. [Á dögum Jónasar Hallgrímssonar hefur staðurinn verið „paa den nordvestlige Ende af det hoje og smukke Hvaleyrartún“, Rit eftir Jónas Hallgrímsson III (1933) bls. 144. í lýsingu Sigurðar Skúlasonar á steinunum segir hann þá „standa upp úr nýræktinni á höfðanum (í Vesturkotslandi).“ Sigurður Skúlason (1933) bls. 27.] Steypan í þessi mannvirki hefur verið blönduð og hrærð á klöppinni syðstu; þó má enn greina einstöku höggna rák út undan steypuhúðinni. Bergristurnar eru á fornminjaskrá og því friðaðar forminjar.
Um fyrri rannsóknir Hvaleyrarrista
Margir hafa ritað um og rannsakað Hvaleyrarristurnar og mun þess nú getið að nokkru. Jónas Hallgrímsson skáld mun líklega fyrstur manna hafa rannsakað steinana fornfræðilega í júní 1841. Frásögn Jónasar einkennist af sannri gleði uppgötvarans og kveðst hann hafa fundið „paa en af disse Blokke, den regelmæssigste og smukkeste, flere gamle Runer“, í skýrslu sinni til Finns Magnússonar.
Þegar Jónas frétti fyrst af ristum þessum fór tvennum sögum af þeim; sögðu sumir þarna vera rúnir en sumir farmannanöfn. Taldi Jónas farmannanöfnin höggvin með latínustöfum ofan í rúnateiknin á steininum með flestar risturnar.
Hvaleyri – rúnaristur.
Slær hann þeirri hugdettu fram, þó með nokkrum hálfkæringi, að Hrafna-Flóki og skipshöfn hans hafi rist nöfn sín rúnaletri á steininn. [Rit eftir Jónas Hallgrímsson III (1933) bls. 144—5 og bls. 167—8 og athugasemdir Matthíasar Þórðarsonar á bls. 295. Rit eftir Jónas Hallgrímsson II (1932) bls. 80, 82: „Flókasteinninn minn, eður hvað ég á að kalla hann“ og 108.] Jónas virðist einkum hafa gert sér grillur út af þremur atriðum, öllum vandmeðförnum og villandi, þegar hann slær þessu fram. Í fyrsta lagi Skarðsárbókartexti Landnámu; Björn á Skarðsá hefur tekið Hauksbókartexta upp í Landnámugerð sína en ekki Sturlubókartexta; í Sturlubók Landnámabókar er Hvaleyrar eða Hafnarfjarðar ekki getið. Hvaleyrar er sennilega getið í Hauksbókartexta Landnámu af því að snemma á öldum hefur þar þótt góð höfn, „Herjólfshöfn“. Nú er landslag þarna mjög breytt frá því sem var. [Gísli Sigurðsson (1961).]
Jón Jóhannesson álítur frásögn Hauksbókar „auðsæilega staðsögn úr Hafnarfirði“ [Jón Jóhannesson (1941) bls. 178.] en þar getur eins vel verið um lærðan tilbúning að ræða. Breytir það engu um kunnugleika Hauks lögmanns Erlendssonar á þessum slóðum. [Jón Jóhannesson (1941) s. st. Helgi Guðmundsson (1967) bls. 46—8]. Jónas Hallgrímsson hefur sennilega stuðst við Landnámu-útgáfuna 1829 en þar er Skarðsárbókar-texta fylgt allnákvæmlega. Krítisk útgáfa Landnámsbókar kom ekki út fyrr en 1843. [Skarðsárbók (1958) bls. XLIV—XLV og bls. 6. – Landnámabók (1900) bls. 5 og 131]. Í öðru lagi hefur Jónasi verið ofarlega í huga orðrómurinn um farmannanöfn á steininum; þannig eru á steininum „Navnene paa det Skibsmandskab, som Vikingen Flóki havde med sig“.
Flókasteinn – ristur.
Í þriðja lagi virðist Jónas álíta að unnt sé að lesa með vissu úr fangamörkum steinsins eiginleg nöfn eigenda þeirra. Jónas hefur á veglegri teikningu af Flókasteini sínum sleppt ýmsu, bæði ártölum og skrauti, eins og hann getur um með þessum orðum: „De mange nyere Navne, som blot tjente til að vansire og forvirre Tegningen, er med Flid udeladte.“ [Rit eftir Jónas Hallgrímsson III (1933) bls. 168 og 145, teikningin er á bls. 169 án skýringartexta. 1 Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9, sem er pappírar frá P. G. Thorsen, eru þrjár teikningar af hæsta Hvaleyrarsteininum: I „Frumrit“ 28X19 sm með dönskum skýringartexta eftir Jónas Hallgrímsson (nú styrkt með lérefti). Eftir þessari teikningu er mynd sú sem hér er prentuð en neðst í vinstra horni hennar stendur með blýanti „Flókasteinn“. II Afrit 33X19 sm með íslenskum skýringartexta eftir Gunnar Hallgrímsson. Textinn er þýðing á I nema eftirfarandi: „teiknað þann 27 og 28 Júní 1841. af Gunnari Hallgrímssyni enn af Jónasi Hallgrímssyni þann 25 og 26 sama mánaðar“. Í vinstra horni neðst hefur Thorsen skrifað: „Fra Jonas Hallgrimssons p. 25. Nov. 1842. Th.“. III Afrit 27X17 sm með dönskum texta eins og í nema fyrirsögnin er: „Den saakaldte Flókasteinn (Flokesten) ved Havnefjord (Hafnarfjörður) i Island“. Pappírinn er hálfgagnsær].
Nú víkur sögunni suður til Kaupmannahafnar þar sem Finnur Magnússon prófessor hefur tekið við skýrslu Jónasar um Flóka-stein. Ljóst er að Finnur hefur þegar í stað ginið við þessari flugu Jónasar. Í bréfi til C. C. Eafns hinn 22. október 1841 lýsir Finnur m. a. gögnum frá fornleifa-athugunum Jónasar Hallgrímssonar. Telur hann fyrst úrdrætti úr dagbókum Jónasar og síðan „dertil horende Tegning af ældgamle mærkelige Binderuner fra en stor Sten paa Hvaleyri ved Havnefjorden, (en af Figurerne har en paafaldende Lighed med en eller to paa Ammerwat-Stenen).“ [Nationalmuseet i Kobenhavns arkiv, Island, Diverse ældre administrative Sager].
Hér hefur Finnur bætt gráu ofan á svart. Með Ammerwatsteininum er átt við danskan rúnastein sem nú er jafnan kallaður 0ster Logum steinninn. Stendur steinn sá við danska herveginn á Jótlandi og er talinn áletraður á víkingaöld.
Flókaklöpp – ristur.
Á steininum stendur með rúnum hairulfR, eða Herjólfur. [Danmarks Runeindskrifter (1942) dálkur 40—42]. Virðist Herjólfur Hrafna-Flóka hafa minnt Finn á Herjólf danska. Af pappírum P. G. Thorsens er ljóst að Finnur hefur haldið Flókasteinshugmynd Jónasar að fleiri vinum sínum í Höfn. Hefur Thorsen skrifað á minnismiða hjá sér eftirfarandi: „En Sten siges at være fundet paa Isl. 1841 om landnám.“ [Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9, miði þessi er lítill, aðeins 10X4 sm að stærð].
Árni Helgason í Görðum er hinn næsti sem getur Hvaleyrarrista Segist hann í lýsingu sinni á Garðaprestakalli 1842 hafa skoðað þær; „mörg nöfn gat ég þar lesið, sem voru alþekkt nöfn danskra og þýzkra, og eru þessi nöfn líklega skrifuð þar af sjómönnum framandi þjóða, helzt meðan kaupstaðurinn var þeim megin við fjörðinn; sumstaðar er hvað skrifað ofan í annað. Mögulegt er að þeir sem betur eru læsir geti þar fundið rúnir.“[Landnám Ingólfs III (1937—39) bls. 218]. Hér er orðrómurinn um farmannaristur kominn enn á ný enda skammt milli lýsinga. Líklegt er að beint eða óbeint samband sé milli lýsinga þeirra Árna og Jónasar.
Magnús Grímsson var nemandi í Bessastaðaskóla árið 1845. Var þá þegar farinn að vakna með honum áhugi á forn- og þjóðfræði og „dirfist“ hann í februar sama ár til að skrifa Finni Magnússyni og spyrjast fyrir um rúnir. [Rigsarkivet, Finn Magnussens arkiv, Breve fra Islændere A 3, Magnús Grímsson til Finns, 27. 2. 1845]. Var það upphaf nokkurra bréfaskipta. Síðar á sama ári skrifar Magnús Finni aftur og segir þar m. a.: „Á Hvaleyri við Hafnarfjörð er steinn mikill sem Jónas sál. kvað hafa skoðað. Á honum eru bandrúnir margar, og hef ég tíðum reynt mig á að lesa úr þeim.“ Enn segir Magnús: „sýnist mér ei ólíkt að hér væru nöfn Herjólfs og Þórólfs smjörs, sem getið er í Landn. 3. kap Af því ég efast ei um að þér hafið eptirrit, uppdrátt og nákvæma lýsingu steins þessa, sem í mörgu er merkilegur, þá gef ég ei um að skýra betur frá honum .. ,“ [Rigsarkivet, Finn Magnussens arkiv, Breve fra Islændere A 3, Magnús Grímsson til Finns, 28. 8. 1845]. Ári síðar segir Magnús í bréfi til Finns: „Ekki hefi ég enn getað skoðað Hvaleyrarsteininn nákvæmar, en ég ætla samt að gjöra það.“ [Rigsarkivet, Finn Magnussens arkiv, Breve fra Islændere A 3, Magnús Grímsson til Finns, 28. 2. 1846. Ekki minnist Magnús á Hvaleyrarstein í bréfi til Finns, 28. 6. 1847, sem geymt er í Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9].
Flókaklöpp – tákn.
Af skrifum Magnúsar er ljóst að honum hefur verið mæta vel kunnugt um rannsókn Jónasar Hallgrímssonar á ristunum, svo vel að hann þekkir Flókasteinshugmynd hans og veit meira að segja að Finnur á bæði uppdrátt og eftirrit af steininum. Magnús er því í öllu háður hugmynd Jónasar Hallgrímssonar nm frásögn af steininum. Magnús hefur lengi haldið tryggð við þessa hugmynd. Árið 1854 hlaut Magnús, fyrir milligöngu Jóns Sigurðssonar, styrk til fornfræðaferða um Island frá „Det Kongelige Nordiske Oldskrift-Selskab“. Þá gafst Magnúsi tækifæri til að ferðast um Íngólfurs landnám“ eins og hann orðar það í bréfi til C. C. Rafns. Segist Magnús hafa komið „til Hvaleyri’ hvor der efter min Mening, er den ældste Runeindskription i Landet.“ [Ny kgl. Saml. 1599 IV, 2a fol. Magnús Grímsson til C. C. Rafns 14. 11. 1854].
Flókaklöpp – tákn.
Þannig er hugdetta Jónasar orðin að fastri hugmynd hjá Magnúsi Grímssyni. Um afdrif þessarar hugmyndar um Hvaleyrarsteininn er ekki kunnugt, en vera má að Jón Sigurðsson hafi átt þátt í því að koma Magnúsi niður á jörðina. 1 handritasafni Jóns er varðveitt allgóð blýants teikning af hæsta Hvaleyrarsteininum, en henni hefur ekki verið veitt athygli áður. [17 JS. 149, fol.]. Ekkert bendir til að teikningin sé eftir Jón Sigurðsson sjálfan og ef litið er til þess sem hér hefur verið tilfært á undan er langsennilegast að Magnús hafi gert hana. Enginn skýringartexti fylgir teikningunni. Teikningin virðist einungis sýna efsta flöt steinsins alveg eins og teikning Jónasar. Hún er miklu nákvæmari um sumt og tilfærir ártölin á steininum. Hún er ekki áreiðanleg um allt en erfitt er að gera þessu fullkomin skil þar sem áletranirnar eru víða ógreinilegar og máðar. Teikningin er hér prentuð á bls. 78.
Kristian Kálund getur Hvaleyrar í drögum að staðsögulýsingu Íslands. Segir hann að þar séu á nokkrum flötum klöppum „endel latinske forbogstaver og árstallene 1628 og 1777, samt nogle binderuner og lignende.“ Segir Kálund að almennt sé haldið að verslunarmenn, sjómenn og aðrir, sem leið hafi átt þar hjá, hafi gert risturnar. [Kristian Kálund (1877) bls. 28. Ummæli í Kristian Kálund (1882) bls. 102]. Er Kálund hinn fyrsti sem talar berum orðum um og tilfærir á prenti ártöl á Hvaleyrarsteinum. öðrum hefur þó ekki tekist að lesa ártalið 1628 á steinunum og er það því sennilega misskilningur Kálunds.
Sigurður Skúlason á greinargóða og sígilda lýsingu Hvaleyrarsteina í riti sínu um sögu Hafnarfjarðar. Er hann hinn fyrsti sem segir steinana með ristunum vera fjóra talsins. Áhugi Sigurðar beinist einkum að ártölum steinanna.
Flókaklöpp – ristur.
Þykir rétt að láta lýsingu hans á Flókasteini Jónasar fylgja orðrétta: „Á hæsta steininum, sem flest táknin eru höggin í, má lesa þessi ártöl á fletinum, sem upp snýr: 1657 (á þrem stöðum), 1673, 1681, 1697 og 1781; auk þessa er þar 87, sem á annað hvort að vera 1687 eða 1787. Á norðurhlið sama steins eru þessi ártöl, sem lesin verða með vissu: 1678, 1681, 1707 og 1723, en auk þess er þar höggið A 81 (— Anno 1681?), A 91 (— Anno 1691?) og 17C (— 1700).“ Sigurður lýsir ristum á öðrum steinum svo: „Á allstórum bungumynduðum grásteini norðvestur af fyrr nefndum steini má á fjórum stöðum lesa ártalið 1777 (risturnar eru þar alls fjórar). Á flötum kletti suður af þeim síðast nefnda eru tvær ristur, en ekkert ártal. En á stórum flötum steini skömmu austar stendur ártalið 1657 og An 57 (— Anno 1657?).“ [Sigurður Skúlason (1933) bls. 27]. Af afstöðuskissu þeirri sem hér fylgir má sjá hversu greinargóð þessi lýsing er.
Upplýsingarnar um ártölin 1777 koma heim og saman við athuganir greinarhöfundar. Hvað varðar klettinn með tveimur ristum en engu ártali þá kom greinarhöfundur aðeins auga á eina ristu þar, bókstafina B H S í ramma. Yfirborð steinsins kann að hafa hulist jarðvegi að einhverju leyti, ekki síst vegna stríðsumbrotanna sem áður eru nefnd. Stóri flati steinninn skömmu austar, með ártali frá sautjándu öld, er klöppin sem nú er skemmd af steinsteypu. Sigurður minnist á tvo fyrri rannsakendur, þá Jónas Hallgrímsson og Árna Helgason. Telur Sigurður réttilega tilgátur Jónasar um aldur og uppruna markanna á hæsta steininum mjög fjarri sanni. Þó hafi Jónas haft rétt fyrir sér í því að rúnateiknin séu eldri en bókstafirnir og ártölin á steininum. Fremur er Sigurði í nöp við notkun Árna Helgasonar á orðinu „nöfn“ um fangamörk á steininum. [Sigurður Skúlason (1933) bls. 28]. Rétt er í því sambandi að minnast þess að fangamörk voru áður fyrr notuð í stað nafnsundirskriftar, ekki síst af lítt læsum eða pennavönum mönnum, svo að orðalag séra Árna þarf ekki að vera mjög undarlegt.
Flókaklöpp – ristur.
Þá telur Sigurður það „vafalaust“ að útlendingar, sjómenn og kaupsýslumenn, hafi gert sumar risturnar, en ekkert sé því til fyrirstöðu að Íslendingar hafi gert einhverjar þeirra. [Sigurður Skúlason (1933) bls. 29].
Um íslensk mörk og fangamörk og menningar-sögulegt gildi Hvaleyrarrista Af rannsóknarsögu varð ljóst að menn hafa nokkuð einhliða athugað tvenns konar teikn á Hvaleyrar-steininum. Teikn steinanna má vissulega greina í ártöl og teikn lík rúnum (varla umsvifalaust „bandrúnir“) og önnur teikn og skraut. En algjör aðgreining ártala og marka verður rannsakendum að fótakefli þegar til túlkunar kemur. Ártöl steinanna eru hin mikilvægustu til tímasetningar á ristunum ef þau eru ófölsuð. Helstu líkur til þess að ártölin séu frá þeim tíma sem þau nefna eru þrenns konar.
Er þó sönnu nær að ekkert er vafalaust í þessu efni. Loks álítur Sigurður rétt að tímasetja risturnar til 17. og 18. aldar og ef til vill til 16. aldar. Anders Bæksted ritar um Hvaleyrarristur í verk sitt um íslenskar rúnaristur. Fremur lítið er á lýsingu hans að græða þótt ágæt ritaskrá fylgi. Telur hann risturnar vera frá 17. og 18. öld.
Með Jónasi Hallgrímssyni hef jast rannsóknir Hvaleyrarrista árið 1841. Áhuginn er þá einkum bundinn við teikn lík rúnum, að öðrum ristum er lítt hugað. Blendingur sagna úr samtíðinni, heit þjóðernisrómantísk trú á fornritin ásamt frjóu ímyndunarafli móta einkum viðhorfin fram eftir 19. öldinni. Með Kálund á síðari hluta aldarinnar er ártölunum á steinunum loks veitt nokkur athygli og striki slegið yfir fyrri grillur um risturnar. Þegar Sigurður Skúlason ritar lýsingu sína á Hvaleyrarsteinum beinist öll athyglin að ártölum ristanna, að öðrum ristum er lítt hugað. Sigurður álítur risturnar einkum frá 17. og 18. öld sem og Bæksted sem minnist á risturnar í riti útgefnu 1942.
Flókaklöpp – ristur.
Í fyrsta lagi er staðsetning ristanna á hæsta steininum. Þar eru teiknin og ártölin svo óreglulega staðsett að ekki eru líkur til að þau hafi verið sett á sama tíma. Óregluleg dreifing í rúmi bendir til óreglulegrar dreifingar í tíma; slíkt kemur heim við hin mismunandi ártöl og mælir þannig gegn fölsun.
Hér á eftir verður drepið á nokkur atriði varðandi þróun marka og fangamarka á Íslandi og stöðu Hvaleyrarrista í þeirri þróun.
Í öðru lagi hafa menn á dögum Jónasar Hallgrímssonar (1841) ekki verið sammála um uppruna ristanna; yngsta ártalið á steinunum er 1781 og eru þá sextíu ár milli þess og sagnanna sem Jónas hefur, en það er nógur tími til þess að velkja munnlega sögu svo að mörg verði afbrigði hennar.
í þriðja lagi eru ýmis auðkenni ristanna, einkum þó að ártölin umlykja fangamörk sem eru gerðþróunarlega mismunandi en gerðir þeirra sýna nokkra fylgni við ártölin. Það er kunn fornfræði að mismunandi gerðir hluta og teikna benda til mismunandi tíma (typologi).
Þróun íslenskra marka og fangamarka er menningar-sögulegt efni sem að vissu leyti er tengt innsiglafræði (sfragistik) og fornbréfafræði (diplomatik). Einnig er það tengt réttarsögu með fornum lagagreinum um mörk og einkunnir. Breytingar á gerð og notkun marka og fangamarka eru háðar víðtækum samfélagslegum breytingum og um efnið verður því ekki fjallað nema mjög yfirborðskennt í grein sem þessari.
Áður en lengra er haldið er rétt að minnast ögn á nokkur orð og merkingar þeirra. Orðið fangamark má skýra með orðum Jóns Sigurðssonar þótt merking þess sé ef til vill nokkru víðtækari en hann segir: „Þesskonar mark, sem vottar um eign einstaks manns á hlutnum eða einræði yfir honum er kallað fángamark.“ [24 JS. 496, 4to. Skýring í Finn Magnusen (1841) bls. 184: „bogstavlig oversat: fangne eller bundne Tegn“ er mjög vafasöm].
Flókaklöpp – ristur.
Orðið „búmerki“ mun vera þýðing á danska orðinu bomærke, sennilega hefur islenska orðið um þetta einkum verið mark. Orðið bandrúnir eða bundnar rúnir (jafnvel samanstungnar rúnir) er notað um rúnastafi sem settir eru hver ofan í annan; þannig geta þeir myndað eitt teikn fyrir hvert orð, sbr. „Rista má rúnastaf einn fyrir ord hvört“. Samanburðarefni við Hvaleyrarheimildina er sennilega mikið að vöxtum þótt enn sé það lítið rannsakað. Árni Magnússon, Finnur Magnússon og Jón Sigurðsson söfnuðu allir eða rituðu um íslensk fangamörk. Árni Magnússon safnaði mörkum úr íslenskum innsiglum andlegra og veraldlegra manna. [Ljósprentuð í Sigilla Islandica I—II (1965—67)].
Finnur Magnússon veitti einkum athygli og safnaði mörkum af fornminjum og bergi á Íslandi. [Í Antiqvariske Annaler IV (1827) bls. 357—64 hefur Finnur Magnússon gert drög að skrá yfir þá staði þar sem búmerki er að finna höggvin í berg á Íslandi.
Í Sönghelli.
Í Ny kgl. Saml. 3296, 4to, kapsel 9, eru tvö fangamarkasöfn, annað úr Sönghelli á Snæfellsnesi eftir séra Ásgrím Vigfússon, og hitt af kirkjuhurð á Hofi í Vopnafirði líklega eftir séra Guttorm Þorsteinsson; þessi söfn virðast komin frá íslensku prestaskýrslunum frá fyrri hluta 19. aldar um fornleifar. Finn Magnusen (1841) bls. 182—83].
Búmerki eru þekkt frá fyrri tíma víða úr Norðurálfu, og jafnvel frá vorum dögum í Dölum Svíþjóðar. [C. G. Homeyer (1870). Mats Rehnberg (1938). Mats Kehnberg (1948)]. Þau voru hin mikilvægustu áður fyrr meðan menn kunnu almennt ekki að lesa eða skrifa. Þýðing þeirra hefur sennilega minnkað með undanhaldi ólæsis en engu að síður má gera ráð fyrir nokkurri íhaldssemi í notkun þeirra og svipmóti.
Jón Sigurðsson safnaði miklu safni marka af íslenskum innsiglum. Ennfremur skrifaði Jón ritgerð, sem hann sendi til Homeyers prófessors í Berlín, og heitir hún í uppkasti „Um mark, fángamark (búmerki) á íslandi“. Þessi ritgerð er ef til vill með því greinarbesta sem ritað hefur verið um íslensk innsigli, og fylgja menningarsögulegar athugasemdir um mörk og fangamörk. [JS. 496, 4to. Þar er bæði búmerkjasafn og ritgerðaruppkast Jóns.]. Þegar Homeyer ritaði bók sína um „Die Haus- und Hofmarken“ tók hann einnig með íslenskt efni og styðst um það nær eingöngu við úrvinnslu þeirra Finns og Jóns.
Prestar og embættismenn og embættisaðall kunnu vafalaust að lesa og skrifa á Íslandi fyrrum og vel má vera að meðal landeigenda hafi lestrar- og skriftarkunnátta verið venjuleg. Leiglendingar og vinnufólk, sem var allur þorri þjóðarinnar, þurftu hins vegar alls ekki að kunna að lesa og skrifa til að stunda störf sín. Þessu fólki var þó skylt að kunna og virða búfjár- og fangamörk.
Flókaklöpp.
Samkvæmt Jónsbók fóru allir leigusamningar á jörðum fram munnlega með tveimur vitnum en árið 1705 kvað konungleg tilskipan á um að jarðir skyldi leigja með skriflegum samningi og skriflegar kvittanir skyldu koma fyrir greidda leigu [30 Lovsamling for Island I (1853) bls. 623—24]. Varð þá brýn nauðsyn sérhverjum leiguliða að kunna að lesa og skrifa. Ekki er ólíklegt að minnkandi notkun búmerkja og endanlegt hvarf þeirra af sjónarsviðinu standi í einhverju sambandi við breytingar sem þessa. Jón Sigurðsson hefur bent á mikilvægi lagagreina um mörk og einkunnir bæði í Þjóðveldislögum og Jónsbók. [JS. 496, 4to.]. Norski réttarsögufræðingurinn Absalon Taranger nefnir með réttu einnig Járnsíðu (Hákonarbók).
Flókaklöpp.
Í norskum lögum eru ekki hinar nákvæmu greinar íslenskra laga um mörk og einkunnir og telur Taranger þar nokkru valda um mikla sauðfjárrækt Íslendinga. [Absalon Taranger (1897) bls. 86—88]. Kann það vel að vera, en benda má á að ákvæði í Grágás um viðarmörk, sem sennilega hafa verið nokkurs konar búmerki,33 eru tekin upp bæði í Járnsíðu og Jónsbók. Þetta gæti því fremur bent til viðarskorts á Íslandi en sauðfjárfæðar í Noregi. Ekki er ástæða til að ætla annað en að búmerki og eyrnamörk búfjár hafi flust til Íslands þegar með frumbyggjum úr Noregi eða Vesturhafseyjum. Líklega er mark á fjöl með Hringaríkisskreyti frá Hólum í Eyjafirði eitt elsta íslenskt dæmi um búmerki. Þó þarf markið ekki að vera jafn gamalt skreytinu. Á Valþjófsstaðahurðinni má sjá mörk sem skorin hafa verið í umgjörðirnar um hinar eiginlegu myndkringlur hurðarinnar. Í þessu sambandi er athyglisverður til samanburðar markaskurður í norskum híbýlum og kirkjum.
Á miðöldum var algengt víða um Evrópu að borgarar og bændur, sem ekki höfðu skjaldarmerki, notuðu búmerki í skildi innsigla sinna. Fram á sautjándu öld notuðu menn á Íslandi oft búmerki í innsigli sín. Samtímaheimildir votta að á þau hefur stundum verið litið sem bandrúnir sem lesa mátti úr. [Ole Worm’s Correspondence with Icelanders (1948) bls. 222, bréf frá Magnúsi Ólafssyni í Laufási 4. 9. 1630, í danskri þýðingu í Breve fra og til Ole Worm I (1965) bls. 227].
Líklegt er að eitthvert samband sé milli notkunar búmerkja almennt og notkunar þeirra á innsiglum. Segir Jón Sigurðsson í ritgerð sinni að á sautjándu öld sjáist enn almennt rúnaletur á innsiglum, „. .. og má finna þetta framyfir miðja öld, einkum meðan hángandi innsigli finnast fyrir bréfunum. Þareptir komu innsigli með latínsku bandaletri (sem nú er kallað allianceletur) með upphafsstöfum nafnanna (t. d. „S. M. S.“ bundið á tvo vegu fyrir Skúla Magnússon). Á átjándu öld er þetta venjulegast, og mun ekki víða finnast rúnaletur á innsiglum. Nú á þessum tímum er það og sjaldgæft, en menn hafa full nöfn sín með latínustöfum.“ [38 JS. 496, 4to.]. Ekki eru eiginleg búmerki skilgreinanleg sem skjaldarmerkjalegs eðlis (heraldísk), því að þau eru gerð úr einföldum strikum og þess vegna ekki unnt að gera ur þeim skjaldarmerkjalegar myndir sem samanstanda af lituðum flötum. Hins vegar mun ýmist að þau séu bundnar rúnir eða hreinlega merki sem ekki er unnt að leysa upp í letur. [C. G. U. Scheffer (1957) og Hallvard Trætteberg (1957)].
Víkjum nú að Hvaleyrarristum. Á elstu tímasettu ristunum, þ. e. þeim: sem ártölin 1653 og 1657 klofna um, má sjá að þær eru harla líkar búmerkjum. Þegar komið er „framyfir miðja öld“ tekur við „allianceletur“, oft með endastafnum S. sem sennilega táknar -son. Ekki hafa þó allar tímasettar latínustafasamstæður endastafinn S. Er af þeirri ástæðu ef til vill unnt að leggja nokkurn trúnað á þá sögn, sem Jónas Hallgrímsson tilfærir, að útlenskir menn hafi klappað sum merkjanna í steinana. Hins vegar kemur þessi þróun, breytingin úr búmerki í allianceletur, nokkuð vel heim við ætlan Jóns Sigurðssonar. Þó ber að hafa í huga að Hvaleyrarristur eru ekki nógu stórt safn fangamarka til þess að þetta sé almennt óyggjandi. Mörg teikna hæsta steinsins eru ótímasett og hafa á sér ósvikinn blæ búmerkja. Bæði Jónas Hallgrímsson og Sigurður Skúlason álitu þau eldri en latínustafina eins og rakið er að framan. Það er að vísu rétt að yngsta tímasetta latínustafasamstæðan (LMB 1781) og eitt þessara marka skerast. Af því er þó erfitt að segja hvort muni eldra eða yngra, en með hliðsjón af tímasettum mörkum steinsins virðist álit þeirra Jónasar og Sigurðar líklegt til að vera rétt.
Hvaleyri – Minorsteinninn.
Má nú draga saman. Ártöl ristanna á steinunum frammi á Hvaleyrarhöfða eru sennilega ófölsuð; til þess bendir afstaða þeirra hvers til annars, gerðþróunarleg eindrægni markanna sem með þeim standa og ágreiningur um uppruna ristanna 1841, en þær eru þá orðnar svo gamlar að menn eru ekki sammála um hann. Heimildin um þróun íslenskra fangamarka á Hvaleyri mun eiga sér margar hliðstæður til samanburðar á Íslandi. Þá hefur verið drepið á söfnun og skrif um mörk, fangamörk og búmerki á Islandi og annars staðar. „Búmerki“ hafa sennilega borist til Íslands með fyrstu mannabyggð.
Fornar lagagreinar benda til mikilvægi marka á Íslandi. Stuðst hefur verið við ritgerð Jóns Sigurðssonar „Um mark, fángamark (búmerki) á íslandi“ og komist að þeirri niðurstöðu að hið takmarkaða fangamarkasafn á Hvaleyri komi vel heim og saman við frásögn Jóns af gerð fangamarka í innsiglum. Þá hefur þeirri tilgátu verið varpað fram að þverrandi notkun búmerkja standi í einhverju sambandi við vaxandi lestrar- og skriftarkunnáttu almennings og lagakröfur um skriflega jarðaleigusamninga í byrjun 18. aldar.“
Heimild:
-Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 71. árg. 1974, bls. 75-91.
Flókaklöpp.
Flókaklöpp.
Flókaklöpp.
Eldvörp – Þórðarfell – Klifgjá – Lágafell – Gígur – gjá
Gengið var um sunnanverð Eldvörp, skoðaðar mannvistaleifar í helli og Árnastíg fylgt áleiðis að Sandfellshæð, með Sandfelli að Lágafelli.
Í Eldvörpum.
Gengið var upp á Lágafell, gígurinn skoðaður og síðan haldið áfram niður á Árnastíg og gengið um Klifið í Klifgjá, austur með sunnanverðu Þórðarfelli, skoðaðir hellar þar í hrauninu, og síðan gengið upp á brún Gígsins, mikils eldgígs í hrauninu. Frá honum liggur stór hrauntröð til austurs og beygir síðan til suðurs. Henni var fylgt áleiðis að upphafsstað í Eldvörpum.
Eldvörp eru um 10 km löng gígaröð í stefnu suðvestur – norðaustur. Talið er að síðast hafi gosið þar fyrir meira en 2000 árum.
Í Eldvörpum.
Nokkur yfirborðsjarðhiti er á afmörkuðu svæði í Eldvörpum og voru þar fyrrum stundum bökuð brauð sem vafalítið hefur komið sér vel í eldiviðarskorti. Örstutt vestan við meginborholuna er hellir í hrauninu. Þegar Hitaveita Suðurnesja lét bora eftir gufu þarna sumarið 1982 brotnaði hraunið undan jarðýtu sem vann við frágang í kringum holuna. Í ljós kom hellir með geinilegum mannvistarleifum, beinum og hleðslum. Ekki er vitað hver eða hverjir höfðust þarna við. Hellirinn er alllangur eða 25-30 m en hvergi hærri en 1,5 m og víðast hvar mun lægri eða 40-50 sentímetrar.
Gígur sunnan Þórðarfells.
Árnastígurinn liggur um slétt helluhraunið norðan Sundhnúkahrauns og í gegnum Eldvörpin á leið hans að Þórðarfelli og áfram að Rauðamel þar sem hann sameinast Skipsstíg. Stígnum var fylgt spölkorn yfir hraunið uns vikið var út af honum utan í Sandfellshæð.
Á toppi Sandfellshæðar er stór gígur sem er um 450 m í þvermál og að minnsta kosti 20 m djúpur og vel þess virði að ganga upp á hæðina. Þótt Sandfellshæð sé ekki nema um 90 m y.s. er gríðarlega víðsýnt af henni. Í norðri blasa við fellin Sandfell, Lágafell, Þórðarfell, Súlur og Stapafell sem reyndar er að mestu horfið vegna efnistöku.
Sandfell.
Gengið var noður með vesturhlíðum Sandfells og upp á Lágafell. Í fellinu er stór gróinn gígur. Talsverðar minjar eru þarna eftir æfingar varnarliðsmanna, s.s. hleðslur og símalínur. Gengið var niður af Lágafelli að austanverðu og Árnastíg fylgt niður Klifið, áleiðis að Þórðarfelli. Þar var beygt upp á hraunið ofan við Klifgjá og skoðaðir nokkrir hellar á svæðinu. Loks var haldið upp á brún Gígsins og hann skoðaður. Hrauntröðinni miklu var síðan fylgt sem leið lá til austurs og síðan til suðurs með hraunkantinum. Í fordyrum hennar eru fallegar hraunmyndanir og rúmgóðir skúta. Þegar líða tekur á hana fellur hún inn í misgengi samhliða sprungureinum svæðisins.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 33 mín.
Gígur í Eldvörpum.
Hrútagjárdyngja – Sandfell – hellasvæði
Gengið var frá Sandfelli um Hrútagjádyngju og á hellasvæðið norðan hennar.
Dyngjugos.
Við Sandfell er Hrútfell, sem dyngjan dregur nafn sitt af. Á toppi þess stendur hrúturinn. Hrúthólmi er vestan dyngjunnar og Hrútafell sunnar. Dyngjan sjálf er mikil um sig. Gígurinn er hringlaga og sléttur í henni vestanverðri. Út frá honum liggja myndarlegar hrauntraðir er mynduðust er hraunið rann fyrir u.þ.b. 4500 árum síðan.
Dyngjur myndast við eitt flæðigos upp um pípulaga eldrás. Talið er að gosin standi mánuðum og jafnvel árum saman. Gígurinn er í dyngjuhvirflinum og kraumar þar þunn kvikan meðan á gosinu stendur.
Hrútargjárdyngja – hraunið er varð undirstaða Hraunabæjanna.
Við og við vellur hún út yfir gígbarmana og sendir þunnar hraunspýjur niður hlíðarnar eða finnur sér leið úr gígnum um hraungöng sem opnast neðar í hlíðum fjallsins. Þannig myndar kvikan þunnar hraunspýjur sem runnið geta langar leiðir og leggjast hver ofan á aðra þannig að hraunið verður lagskipt en þó án millilaga úr gjalli eða jarðvegslögum. Gott dæmi um slíka lagskiptingu má sjá í vegg Almannagjár.
Við Húshelli.
Á þennan hátt hlaðast upp hraunskildir úr helluhraunslögum. Gígbarmarnir rísa venjulega ekki yfir umhverfið en fyrir kemur að hraundrýli rísi meðfram gígbörmunum eins og sjá má á Selvogsheiði (Hnúkum). Í hraundrýlunum og í nágrenni þeirra má oft sjá pípulaga bergmola sem myndast þegar gas brýtur sér leið í gegnum hálfstorknaða kvikuna. Algengt er einnig að hrauntjarnirnar tæmist og myndast þá oft djúpur ketill með bröttum veggjum.
Engar dyngjur hafa gosið á Íslandi síðustu 2000 árin ef frá er talinn hraunskjöldur Surtseyjar, sem er á mörkum eldborgar og dyngju.
Gengið um Hrútagjárdyngju.
Utan Íslands eru dyngjur sjaldgæfar nema á Hawaii-eyjum þar sem þrjár dyngjur eru enn virkar. Úr dyngjunum renna oft mikil hraun, sbr. Sandfellshæðina, Þráinsskjöld, Heiðina há og Hrútargjárdyngju.
Hrútargjárdyngja er einstaklega fallegt jarðfræðifyrirbæri. Barmar meginhraunsins hafa lyfst á gostímanum og myndað veggi og gjár með köntunum. Hrauntraðirnar eru miklar vegna hins mikla hraunmassa og hafa myndað gerðarlega og greiðfæra ganga um hraunið.
Hellunum neðan Hrútargjárdyngju er lýst í öðrum FERLIRslýsingum, sjá meira HÉR, HÉR, HÉR og HÉR.
Frábært veður.
Heimild m.a.:
-http://www.ismennt.is/not/gk/jfr/ordskyr/
-Árni Hjartarson – JÍ 2003.
Í Húshelli.
Vatnsskarð – Markrakagil – Sandfellsklofi – (Sandfells)klofahellir – Sandfell
Í Breiðdal er steyptur stólpi, sem komið hefur niður úr skarðinu. Hann mun einhvern tímann hafa staðið uppi á brúninni, en einhver séð sig knúinn til þess að spyrna við honum.
Markrakagil.
Gilið mun áður hafa heitið Markagil á Marraka eða Marrakagil á Undirhlíðum, en síðar er það nefnt Marrakagil í skjalinu frá 21. júní 1849 um Álftanesskóga. Það er það sama og annar staðar er nefnt Markrakagil (Melrakkaskarð, Vatnsskarð) eða Melrakkaskarð (Vatnsskarð, Markrakaskarð) í Undirhlíðum eins og það er nefnt sitt á hvað í “Merki á landi Garðakirkju….” frá 7. júní 1890 og sem staðfest er í landslögum nr. 13. frá 22. október 1912 um merki í landi Garðakirkju. Auk þess virðist þetta kennileiti hafa verið stafað Markragil, Marakki, Markragil o.s.frv. og á sumum stöðum staðsett á röngum stað. Í dag er þetta skarð eða gil aðeins nefnd Vatnsskarð. Eigandi Krýsuvíkur er samþykkur aðalmarki Garðakirkju og Krýsuvíkur í Vatnsskarði (Markrakagili, Melrakkaskarði), samkvæmt fyrrgreindu skjali frá 1890 og bréfi frá 14. apríl þ.á. (undirritaður tekur Vatnsskarð út fyrir sviga).
Hraunhóll.
Námusvæði er í vestanverðum Undirhlíðum norðan Vatnsskarðs. Vestan þess, sunnan Krýsuvíkurvegar, er Hraunhóll, enn eitt jarðfræðifyrirbrigðið, sem skemmt hefur verið í gegnum tíðina. Úr honum rann Nýjahraun, síðar nefnt Kapelluhraun, um 1188. Gígurinn hefur verið eyðilagður sem og allt umhverfi hans, Hraunhóll, stundum nefndur Rauðhóll, var með fallegri gígum á Reykjanesi og í rauninni stolt svæðisins. En þegar ráðist er að stolti landsins er dregið úr verðmæti þess. Skammsýni, þegar landsgæði eru annars vegar, hefur því miður verið eitt af höfuðeinkennum Íslendinga, allt frá landnámi til vorra daga.
Hraunhóll – upptök Kapelluhrauns.
Með gengdarlausri eyðingu skóga kom landeyðingin, skjólið hvarf og landsmenn stóðu berrassaðir á berangri um aldir. Nú þegar ferðamennskan er að verða ein aðalatvinnugrein landsmanna standa þeir enn og aftur berrassaðir fyrir framan ferðamennina, með landið sundurkorið og með óafturkræfar námur á einum fallegustu og nærtækustu svæðunum. Þeir, sem fengið hafa að ráða ferðinni í þessum málum, eiga að verða verðlaunaðir með fálkaorðunni fyrir eindæma skammsýni í þessum efnum. Nóg um það í bili.
Haldið var suður með Sveifluhálsi, um Sandfellsklofa. Þessi leið var fyrrum farinn frá Kaldárseli til Krýsuvíkur, Undirhlíðavegur. Hún er sendin frá Vatnsskarði og upp fyrir Norðlingaháls, en þá taka við grónar brekkur og sléttur að Ketilsstíg. Svæðinu um Sandfellsklofa hefur nú verið spillt með efnistöku, auk þess sem vélhólafólk hefur sett för sín á landið.
Sandfellsklofi – hrauntröð.
Mikil og löng hrauntröð, sem nú er að mestu sandi orpin, liggur samhliða klofanum. Hún var elt upp í gígana, sem eru í brekkunni áður en beygt er upp að Hrútargjárdyngju. Vegurinn liggur um þá. Jarðföll taka við tröðinni, en í því efra er hægt að komast niður í Klofahelli.Hraunrennslið hefu nær eingöngu orðið úr syðstu gígunum. Stærð hraunsins nær ekki einum ferkílómetra, en raunveruleg stærð þess gæti verið mun meiri. Aldursákvörðun hefur verið gerð á gróðurleifum undir hrauninu (Jón Jónsson, 1983) og fékkst aldurinn 3010 +/-70 eða um 1060 ár f.Kr.
Sandfellsklofi – hellisop.
Nokkrir hellar ganga fáeina tugi metra inn frá miklum niðurföllum við suðurenda hrauntraðarinnar. Í þessum smáhellum hefur mikið hrunið, en þeir eru nafnlausir og hluti af Klofahelliskerfinu.
Inn frá litlu opi ofan við Djúpavatnsveginn. Inn frá því til norðausturs er Klofahellir. Fyrst er klöngrast niður þrönga rás, sem á stunum er á tveimur hæðum. Þar innanvið er mikil hvelfing með um fjögurra metra lofthæð og um átta metrar eru milli veggja. Aftur þrengist hellirinn nokkra vegalengd þar til komið er í “símaklefann”, en þar má rétta úr sér á ný. Inn frá símaklefanum eru um 10 m göng, en ákaflega þröng og ekki á færi allra að fara þar í gegn. Þar innan við stækkar hellirinn á ný, en endar svo í miklu hruni. Klofahellir er um 115 m langur.
Suðvestan við Klofahelli er enn einn hellir eða skúti. Heildarlengd er um 15 metrar. Í honum voru fjögur pör af skóm og fékk hellirinn því nafnið Skóhellir.
Sandfell – austurhliðin er snýr að Sandfellsklofa.
Sandfellið er auðvelt uppgöngu. Fallegt útsýni er af því yfir að Hraunhól, yfir Kapelluhraun og Óbrennisbrunahraun. Gengið var niður af fellinu að austanverðu og haldið yfir nokkuð slétt hraunið og sandsléttu að upphafsstað. Upp úr henni gægist ein og ein burnirót. Ósjálfrátt fara tvífætlingar að gaumgæfa hvar þeir stíga niður. Það, sem næst er, yfirsést – oftast.
Á leiðinni var gengið yfir tiltölulega litla hraunsprungu. Jarðvinnuvél hafði verið ekið af óskiljanlegri ástæðu yfir sprunguna og verið rótað með henni að hluta til yfir hana. Forvitnilegt skoðunarverkefni síðar.
Innst í Sandfellsklofa eru glögg merki þess hversu utanvegaakstur getur spillt annars fallegu landslagi.
Frábært veður. Gangan tók 2 klst og 2 mín.
Heimild m.a.:
-Hraunhellar á Íslandi – Björn Hróarsson.
Sandfellsklofi – ummerki eftir utanvegaakstur.
Langeyri – Malir – Dysjar – Garðar – Garðalind – Hliðsnes – Hausastaðaskóli
Gengið var um Langeyri og Malir, skoðaðir gamlir fiskreitir og síðan haldið út með ströndinni með Bala, Dysjum og Görðum. Gengin var Lindargata að Garðalind og síðan út á Hliðsnes og að Hausastaðaskóla.
Langeyri og nágrenni – örnefni.
Langeyri var upphaflega tómt hús í landi Garðakirkju sem stóð autt árið 1703 vegna aflabrests. Þegar fríhöndlunin gekk í garð 1787 lögðu danskir lausakaupmenn Langeyri undir sig og reistu sér íbúðarhús og vöruskemmur. Örnefnið Rauðhúsnef er frá þeim tíma er rauðlituð dönsk hús stóðu við tangann er kallast í dag Rauðsnef. Þar var í eina tíð hvalstöð sem lagðist niður þegar alvarlegt slys varð í stöðinni. Núverandi Langeyrarbær var byggður árið 1904 og telst vera dæmigerður hafnfirskur hraunbær af stærri gerðinni.
Fagrihvammur.
Nokkru vestar eru fleiri gömul hús Eyrarhraun, Fagrihvammur og steinbærinn Brúsastaðir. Utar taka við Brúsastaðamalir eða Litlu-Langeyrarmalir og Skereyrarmalir. Hér voru fyrirtaks malir fyrir smábáta sem þurftu ekki að fara djúpt til að afla vel.
Finna mátti samskonar malarkamba inn eftir öllum Hafnarfirði í aldarbyrjun. Langeyrarmalir voru lengstar malanna og hér reisti August Flygenring fiskvinnsluhús 1904. Malirnar voru mikið athafnasvæði og var saltfiskur breiddur til þurrkunar á góðviðrisdögum á fiskreitum í hrauninu sem enn sést móta fyrir, t.d. utan við beygjuna neðan við Eyrarhraun.
AllianZ-fiskreitur við Hrafnistu. Var eyðilagður er viðbygging var gerð.
Fiskverkunarhúsin voru rifin á níunda tug 20. aldar. Líklegt er að þessir fiskreitir verði eyðilagðir innan skamms vegna fyrirhugaðra byggingaframkvæmda á svæðinu. Allians-reiturinn, sem var þarna skammt ofar, var t.d. rifinn uppá einum degi þegar síðast var byggt við Hrafnistu. Í rauninni virðist það hafa verið óþarfa eyðilegging ef tekið er mið af byggingunni, sem reist var á svæðinu. Í rauninni hefði verið táknrænt að vernda þennan gamla fiskreit svo til við gaflinn á þessu dvalarheimili aldraðra sjómanna.
Langeyri og nágrenni – Loftmynd 1954. Fiskreitir víða.
Þegar saltfiskverkun var sem mest í bænum á fyrrri hluta 20. aldar var fjöldi fiskreita og stakkstæða um allan bæ þar sem fiskurinn var breiddur og þurrkaður. Það er enn hægt að skoða fagurlega hlaðna fiskreiti á nokkrum stöðum í bænum þó mjög hafi verið þrengt að þeim. Alliansreitur (stundum nefndur Allanzreitur) er sunnan Hrafnistu. Hann er kenndur við Allen Major, framkvæmdastjóra hinna ensku Hellyers bræðra sem stunduðu útgerð frá Hafnarfirði 1924 – 1929. Annar þekktur fiskreitur var Einarsreitur, sem Einar Þorgilsson útgerðarmaður og kaupmaður lét útbúa, er á svæðinu milli Arnarhrauns, Smyrlahrauns, Álfaskeiðs og Reykjavíkurvegar.
Einarsreitur.
Byggð hefur verið í landi Garðabæjar frá landnámstíð og er talið að núverandi landsvæði bæjarins hafi tilheyrt þremur mönnum. Vestasti hlutinn hafi verið land Ingólfs Arnarsonar, landið í kringum Vífilsstaði í eigu Vífils, leysingja Ingólfs, og syðsti hlutinn í eigu Ásbjarnar Özurarsonar, sem Landnáma segir að hafi fengið land á milli Hraunsholtslækjar og Hvassahrauns, Álftanes allt og bjó á Skúlastöðum. Talið er að Skúlastaðir hafi annað hvort verið þar sem nú eru Bessastaðir eða þar sem nú er kirkjustaðurinn Garðar á Álftanesi en við hann er Garðabær kenndur.
Minnismerki við Hausastaðaskóla.
Minnismerki stendur nú þar sem Hausastaðaskóli var. Enn má sjá tóftir hans. Skólinn var annar fyrstu skóla á Íslandi fyrir börn og unglinga á aldrinum 6-17 ára. Skólinn starfaði á árunum 1792-1812. Skólinn var stofnaður handa fátækum börnum sem fengu ekki tækifæri til að læra. Það voru bæði strákar og stelpur í skólanum sem þótti merkilegt því stelpur gengu ekki í skóla þá. Fyrst í stað voru 6 stelpur og 6 strákar en þeim fjölgaði fljótlega. Eftir 1804 fækkaði þeim aftur. Markmið Hausastaðaskóla var ekki bara að lesa, skrifa og reikna, heldur líka að ala upp fátæk börn. Minnisvarði um Hausastaðaskóla var reistur árið 1979.
Frábært veður. Gangan tók 2 klst og 2 mín.
Sjá meira um Hausastaðaskóla HÉR.
Heimild m.a.:
-http://www.gardabaer.is/default.asp?cat_id=69
-http://www2.hafnarfj.is/hafnarfj.nsf/pages/merkir_stadir
-Jón Skálholtsrektir – minning um Jón Þorkelsson Thorkillius, Rvík 1959.
Hausastaðaskóli.
Kúadalur – Þórustaðarborg – Stóra-Knarrarnes – steinbrú
Gengið var um Kúadal, yfir að Þórustaðaborg, niður að Knarrarnesi og síðan að Kálfatjörn. Í leiðinni var litið á letursteina við heimkeyrsluna að Stóra-Knarrarnesi og í brú á gömlu götunni vestan Kálfatjarnarkirkju.
Stóra-Knarrarnes – letursteinn.
Stuttu ofan og sunnan við Arnarbæli á Vatnsleysuströnd er klapparholt og þar í djúpri gróinni kvos er fallegur stekkur, sem líklega heitir Ásláksstaðastekkur. Fjárgirðingin liggur austan stekksins, en kvosin sjálf heitir Kúadalur. Skammt vestan við Arnarbæli er stekkur í lágri grasbrekku, sem snýr mót norðvestri. Sá heitir Fornistekkur.
Tekin var stefnan í austurátt á Rauðstekk og síðan yfir að Litlastekk. Báðir eru þeir grónir upp, en enn sést móta vel fyrir þeim í heiðinni. Bein lína er úr þeim í Þórustaðaborgina. Hún kúrir á milli gróinna hraunhola ofan við Þórustaði í Kálfatjarnarheiði.
Sel í Vogaheiði
Gróðurinn í heiðinni er tiltölulega einhæfur og er grámosinn ríkjandi með góðu gróðurblettum innan um. Heiðina prýða margar lyngtegundir, s.s. krækiberjalyng, sortulyng, beitilyng og blóðberg. Bláberjalyng vex svo til eingöngu við og í nýrri hraununum, Afstapahrauni og Skógfellahrauni, svo og í Hvassahraunslandi. Aðalbláberjalyng finnst á stöku stað uppi til fjalla. Einihríslur sjást á nokkrum stöðum í heiðinni, en sjaldan bera þær aldin. Þó gerðist það sumarið 2004, enda óvenju hlýviðrasamt. Burkni vex víða í gjám og getur orðið risavaxinn og þar er burnirótin aldrei langt undan. Blómplönturnar, sem vaxa í heiðinni eru helstar þessar; geldingahnappur, holtasóley, lambagras, holurt, músareyra og melablóm. Grasgeirar eða svokallaðar lágar, eru víða við hóla og eins eru grasrindar í skjóli undir gjárveggjum.
Ártal í steini á Kirkjubrú Kálfartjarnarkirkju.
Frá borginni var gengið beint að heimkeyrslunni að Knarrarnesi. Þar við hliðið að Stóra-Knarrarnesi er letursteinn. Á hann er klappað ljóð, sem innifelur bæði höfundarnafn og ártal. Gengið var eftir gömlu götunni að Kálfatjarnarkirkju. Í steinbrú áður en komið er að túngarðinum vestan túnsins (nú golfvallarins) er hlaðin steinbrú. Í henni er ferhyrndur skósteinn með ártalinu A°1790 klappað í. Þaðan er stutt yfir að kirkjunni. Skósteinar munu hafa verið til nálægt kirkjum. Kirkjugestir munu hafa skipt þar um skótau, farið úr farskónum, geymt þá þar, og klætt sig í spariskóna í tilefni athafnarinnar. Slík var virðingin borin fyrir guðsorðinu í þá daga.
Frábært veður. Gangan tók 2 klst og 2 mín.
Heimild m.a.:
-Örnefni og gönguleiðir á Vatnsleysuströnd – Sesselja G. Guðmundsdóttir.
Þórustaðaborg.
Hafravatn – skilti
Við norðurbakka Hafravatns er upplýsingaskilti. Á því stendur:
Hafravatn – skilti.
„Hafravatn – Vatnsvík
Héðan má fara hringleið um Uxamýri í áttina að Reykjum og síðan upp með Varmá og áfram að Borgarvatni. Þaðan er gengið að Hafravatnsrétt og til baka meðfram Hafravatni. Syttri hringur er að Borgardal og yfir Reykjaborg og síðan niður að Hafravatnsrétt og meðfram Hafravatni til baka. Einnig liggur gönguleið héðna á Úlfarsfell og ennfremur er hringleið umhverfis Hafravatn.
Velkomin á stikaðar gönguleiðir Mosfellsbæjar
Mosfellsbær er um 200 ferkílómetrar að stærð. Hér eru víðáttumikil náttúruleg svæði og einstakir útivistarmöguleikar í lítt snertu landslagi upp til heiða, við vötn og ár og strandlengjuna. Áberandi eru fellin og gróðursælir dalir auk tveggja jarðhitasvæða.
Leiruvogur gengur inn úr Kollafirði og í hann falla þrjár ár: Leirvogsá, Kaldakvísl og Varmá. Leiruvogur er nefndur í fornsögum, þar var alþekkt skipalægi til forna og þaðan lá leið til Þingvalla og annarra landshluta.
Hafravatn – skilti.
Gönguleiðir eru margar og fjölbreyttar í Mosfellsbæ. Fjöllin eru að vísu ekki há, það hæsta er Grímansfell, tæplega 500 m.y.s. Náttúruperlur og skoðunarverðir staðir eru víða við gönguleiðirnar. Má þar nefna Leirvogsá og Tröllafoss, sem er friðlýst náttúruvætti, Köldukvísl og Helgufoss, Varmá og Álafosskvos, Nóngilsfoss og Katlagil, Grettistak á Þverfelli og Seljadal. Fornar þjóðleiðir, seljarústir og aðrar sögulega minjar eru einnig víða við gönguleiðirnar.
Jarðfræði
Frá því að Stardalsmegineldstöðin kulnaði fyrir um tveimur milljónum ára hafa roföflin grafið dali og myndað það landslag sem við þekkjum í dag. Berggrunnurinn er að mestu hraun, sem runnu á hlýskeiði og í fellunum má sjá hraunlög sem hafa hlaðist upp á löngum tíma.
Hafravatnsrétt.
Mosfellsheiði er dyngja og þaðan runnu hraunlög niður á láglendið í Mosfellssveit. Víða er jarðhiti í tengslum við virkar sprungur og misgengi sem teygja sig út frá gosbeltinu. Í Mosfellsdal eru þykk setlög sem benda til þess að þar hafi verið stöðuvatn.
Gróður
Við landnám var Mosfellssveit skógi vaxin en miklar breytingar hafa orðið vegna landnýtingar og uppblásturs. Gróður teygir sig frá sjávarsíðunni, upp dalina og fellin. Ofan til eru fellin gróðursnauð. Þar eru ríkjandi skófir á steinum og klöppum, mosi hálendisplöntur. Við gönguleiðina um Stekkjargil, sunnan undir Helgafelli, hafa verið merktar nokkra tegundir úr íslenskri flóru.“
Hafravatn – skilti.
Fornasel – Auðnasel – Rauðhólssel – Flekkuvíkusel
Gengið var upp í Fornasel á Strandarheiði ofan Reykjanesbrautar, í Auðnasel og áfram upp í Rauðhólssel. Þaðan var gengið til baka niður heiðina með viðkomu í Flekkuvíkurseli.
Flekkuvíkursel – stekkur.
Fornasel er austan við svofnefnda Strokka. Ein heimild segir það vera frá Þórustöðum, en önnur heimild segir að selið gæti heitið Litlasel og verið frá Landakoti. Í Jarðabókinni 1703 er ekki getið um Fornasel eða annaðs el á þessm slóðum, en bókin nefnir Fornuselshæðir, sem eru líklega nokkuð ofar í heiðinni. Selið sést vel frá Strokkum og er stutt að ganga að því, hvort sem er frá Reykjanesbrautinni eða línuveginum. Það liggur utan í hól mót vestri og sjást þar þrjár eða fjórar tóftir og lítil kví neðan við þær. Rétt ofan við hólinn að austanverðu er lítið vatnsstæði í klöpp, 3-4 m á lengd, um 2 m á breidd og er grjóthleðsla í kring.
Fornasel.
Auðnasel er norðaustur af Knarrarnesseli. Þangað var um 15 mín. gangur. Selið liggur suðvestan við hæð eina sem heitir Sýholt. Margar tóftir er þar mismikið grónar, en þarna var haft í seli frá bæjum í Auðnahverfinu, s.s. Auðnum, Höfða og Breiðagerði. Á hæsta hólnum í seltúninu er varða. Vatnsstæði hefur fundist við selið, en heimildir segja það vera norðvestan af því nokkurn spöl neðan þess og sunnan við háan og brattan klapparhól.
Fornusel í Fornuselshæðum (Sýrholti).
Fornuselshæða er getið í Jarðabókinni 1703 og þá þar sem Kálfatjörn og Þórustaðir höfðu í seli áður en þeir bæir fengu selstöðu í Sogaseli. Engin önnur heimild er til um Fornuselshæðir, en líklega eru hæðirnar í eða við Sýrholtið. Vestan í holtinu sjást þrjár mjög gamlar kofatóftir og þar hefur mjög líklega verið sel fyrrum og gæti verið selstaða sú sem getið er um í Jarðabókinni. Mikill uppblástur er á þessum slóðum og á holtinu sjást merki eftir landgræðslu.
Í landamerkjalýsingu Auðna og Landakots frá árinu 1886 er Stórhæð nefnd og sagnir eru til um að setið hafi verið yfir sauðum í Stórhæð.
Rauðhólssel.
Ofarlega í heiðinni eru nokkir grónir rauðamelshólar. Rauðhólar standa við vesturjarðar Afstapahrauns, en í kring um þá að hluta hefur hraunið runnið. Þetta eru fjórir hólar eða hæðir og tveir sem standa fjærst hrauninu heita Stóri-Rauðhóll eða Rauðhóll og Litli-Rauðhóll, sem stendur neðan hans. Undir þessum hólum að norðaustanverðu er Rauðhólssel, en þar var frá Stóru-Vatnsleysu. Sagt var fyrrum að ekki hefði verið hægt að hafast við í selinu eftir að sextán vikur voru af sumri vegna draugagangs. Við selið finnst ekkert vatnsbvól. Aðalbláberjalyng er mjög skaldgæf jurt í hreppslandinu, en við hólana má sjá það teygja sig upp úr þröngum gjám.
Kolhólasel.
Á leiðinni til baka niður heiðina var komið við í Kolhól og Kolgrafarhólum í leiðinni niður að Flekkuvíkurseli. Það er suðaustan Kolgrafarholts og Kirkholts en norðaustan Sýrholts. Selið stendur nokkuð fyrir neðan Grindavíkurgjá og er háa, nafnlausa, varðan ofan og austan Auðnasels í suðurstefnu frá Flekkuvíkurseli. Um hálftíma gangur er milli Auðnasels og Flekkuvíkursels. Í selinu sjást sex kofatóftir og kví. Vatnsstæði er í klapparholu uppi á ásunum norðan kofatóftanna og fáeinir steinar við það. Kálfatjarnarbræður sögu Herdísi Jónsdóttur, f: 1858, hafa komið í selið sem barn. Þar voru þá eingöngu hafðar kindur.
Bræður.
Ásarnir, sem selið stendur við, heita Vestri-Flekkuvíkurselás og Nyrðri-Flekkuvíkurselás. Á vesturásnum er Selásvarða, önnur varða er á miðhluta hans og sú þriðja á nyrðri endanum. Norðan ássins, rétt neðan við vatnsbólið, eru þrjár gamlar tóftir og há grasivaxin grjóthrúga, líklega mjög gömul húsatóft. Norðan Flekkuvíkursel, mitt á milli selsins og Reykjanesbrautar, eru tvær stórar vörður er standa mjög þétt saman. Þær heita Bræður.
Frábært veður. Gangan tók 4 klst og 4 mín.
Heimildir m.a.
-Örnefni og göngileiðir í Vatnsleysustrandarhreppi – Sesselja G. Guðmundsdóttir.
Flekkuvíkursel.
Fjárskjólshraunshellir II
Gengið var niður Fjárskjólshraun og að opi Fjárskjólshraunshellis, sem fannst fyrir skömmu í grónu jarðfalli í hrauninu. Erfitt er að koma auga á það í víðfeðmninu. Það sést ekki nema staðið sé á brún þess.
Á leið í Fjárskjólshraun. Keflavík að handan.
Komið var niður í skúta undir berghellunni, en með því að fara til hægri var komið niður í rúmgóða mannhæðaháa hraunrás. Rásin var alveg heil. Hún er um 100 metra löng og endar í fallegum hraungúlp, sem hefur runnið þarna niður í rásina og storknað. Svo virðist sem gúlpurinn hafi bæði þrengt sér upp úr gólfinu og komið út úr veggnum að ofan. Sérkennilegt jarðfræðifyrirbrigði. Gólfið er alveg slétt. Rásin lækkar á tveimur stöðum, en hægt er að ganga hálfboginn þar um. Breidd rásarinnar er um 6 metrar og jafnvel meira á köflum. Neðst er op til hægri.
Í helli í Fjárskjóshrauni.
Þegar komið er inn fyrir hana tekur við lágur salur. Rás liggur inn úr honum, tvískipt. Þessi rás er um 40 metra löng. Í heild er hellirinn því um 140 metra langur. Litlir dropsteinar sáust, en að öðru leyti virðist vera lítið um skraut í hellinnum. Flögur eru utan á veggnum á einum stað, líkt og í Leiðarenda. Neðst, þar sem hliðarrásin er, er mikill hraungúlpur, líkur þeim, sem er efst í hellinum. Þetta er fallegur hellir og vel þess virði að skoða hann. Hellir, sem ekki er hægt að skemma og því tilvalinn fyrir áhugafólk.
Leitað var að opum bæði ofan og neðan við jarðfallið. Neðan við það er annað jarðfall, sennilega hluti af sömu rás. Farið var þar inn og reyndist vera um gamalt greni að ræða. Ekki var komist inn í meginrásina að þessu sinni. Líklega má telja svæðið í kring hellavænlegt og því vel þess virði að gefa því nánari gætur við tækifæri. Frést hefur af opi þarna nokkru austar, skammt neðan við þjóðveginn, sem á eftir að staðsetja og skoða.
Frábært veður.
Í Fjárskjólshraunshelli.