Gísli Sigurðsson skrifaði um „Fornubúðir og Hvaleyrartjörn“ í tímaritið Sögu árið 1963:
„Fornubúðir hét hann, verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð á miðöldum. Hann er talinn hafa staðið á Hvaleyrargranda, sem líka er nefndur Hafnarfjarðargrandi eða Grandinn við Hafnarfjörð. Þarna er hann talinn hafa staðið, frá því sögur hófust um verzlun og siglingar til Hafnarfjarðar fram til ársins 1677, að verzlunarstaðurinn var fluttur norður yfir fjörðinn, í land Akurgerðis, hjáleigunnar hjá Görðum. Talið er, að færsla þessi hafi átt sér stað sérstaklega vegna þess, að þrengdist um hann af landbroti og sjávargangi.
Hvaleyri er höfði, sem skagar norður í Hafnarfjörð. Hann er um 20 metrar yfir sjávarmál, þar sem hann er hæstur heim við Hvaleyrarbæ. Höfðanum hallar heiman frá bæ suð-vestur og vestur niður að Hvaleyrarsandi, norð-vestur, norður og norð-austur fram á bergbrún ekki ýkja háa, og er þar fjaran undir og fellur sjór upp að berginu.
Hvaleyri – örnefni.
Frá Drundinum, en svo er vestasti eða nyrzti hluti höfðans stundum kallaður, lækkar bergið smátt og smátt, þar til hæðin yfir sjávarmál er varla meira en 1 til 2 metrar neðst og austast í túninu. Hvaleyrargrandinn er langur tangi, sem liggur frá Hvaleyrartúnum inn og austur með suðurlandinu. Hann er skilinn frá suðurlandinu af tveimur tjörnum, Hvaleyrartjörn, sem er vestar og nær Hvaleyri og nokkru stærri, og Óseyrartjörn, sem er austar og innar. Hvaleyrartjörn nær heiman frá Hvaleyrartúngarði út að Skiphól, og er þröngur ós úr henni út í Óseyrartjörn.
Hafnarfjörður 1900 – Óseyri og Hvaleyrarlón fjær og Flensborg fremst.
Hjá Óseyri er annar ós, sem flytur allt rennsli inn og út úr báðum tjörnunum. Fram undir aldamótin 1800 mun hér hafa verið aðeins um eina tjörn að ræða. Verður síðar vikið að því. Hvaleyrargrandi er einna breiðastur vestast, en það gerir, að spölkorn frá túngarðinum skagar lítið nes, Hjallanes, inn í Hvaleyrartjörn, og eykur hún nokkuð breidd hans. Nokkru innar er svo Skiphóll. Þar er Grandinn einnig allbreiður, því að í norður frá Skiphól gengur Eyrarsker út í f jörðinn. Í hléi við Eyrarsker sveigin Grandinn allmikið út, og heitir þar Kringla. Var þar lítil bunga, sem fé hafnaði á í smástreymi. Fyrir þennan sveig verður Óseyrartjörn allbreið vestast. Frá Kringlu sveigir Grandinn aftur inn að landinu og stefnir nú til landsuðuráttar allt inn á Háagranda gegnt Óseyri. Frá Eyrarskeri og Kringlu liggur Grandinn eins og vængur á grúfu. Veit barðið að tjörninni og er þar nær þverhnípt í sjó niður, þegar lægst er í tjörninni.
Hvaleyrarlón.
Frá barðbrúninni lækkar Grandinn aflíðandi út og niður í fjörðinn, en vængbroddurinn teygist inn austan við Háagranda gegnt Flensborg. Milli Háagranda og Óseyrar er ósinn eða Ósmynnið, og er þar mikill straumur á föllum, en þó sérstaklega á útfalli. Nöfnin Óseyri og Óseyrartjörn munu vera ung, varla eldri en frá síðasta fjórðungi 18. aldar. Óseyri finnst þá fyrst sem bæjarnafn í kirkjubókum. Lýsing sú af Grandanum, sem hér hefur verið gerð, er eins og hann var á fyrsta fjórðungi þessarar aldar, en síðan hafa miklar breytingar orðið.
Um 1910 mátti heyra gamalt fólk segja frá því, að á fyrstu öldum Íslandsbyggðar hafi Hvaleyri náð allt út undir Helgasker, en landsig og landbrot af sjávargangi hafi eytt landinu, eins og nú mætti sjá. Hvað sem líður sannleiksgildi þessarar sagnar, er eitt víst: við Hafnarfjörð hefur orðið mikið landbrot, ekki sízt á Hvaleyri og Grandanum. Stafar þetta mikið af því, að bergtegund sú, sem mest mæðir á bæði sjór og loft, er svo gljúp og laus í sér, að hún molnar viðstöðulítið og eyðist. Á Grandanum hefur alla tíð verið laus jarðvegur.
Gísli bóndi Jónsson í Vesturkoti á Hvaleyri hefur veitt inn hefur eyðzt um allt að 10 metra. Eyðing þessi gat vel orðið jöfn, um 20 metrar á öld eða 200 til 220 metrar frá því á landnámsöld til þessa dags. Þetta er ekki lítið land, ef mælt er sunnan frá Gjögrum inn með Víkum, kringum Höfðann og inn eftir öllum Granda. Myndi okkur bregða í brún, ef land þetta allt væri risið úr sjó einhvern morguninn, þegar við risum úr rekkju.
Herforingjaráðskort; Hafnarfjörður og Álftannes 1903.
Eyðing þessi eða landbrot hefur ekki gerzt í snöggum stökkum. Heldur hefur það verið að gerast dag hvern, ár hvert og öld. Komið hefur þó fyrir, að stórar spildur hafa brotnað upp í aftaka veðrum. Landbrot þetta hefur valdið því, að jarðarafgjöld af Hvaleyri hafa farið lækkandi, eftir því sem aldir runnu.
Á nokkrum stöðum í annálum er getið um, að landbrot hafi orðið á Hvaleyri. Setbergsannáll, sem skráður er um og eftir aldamótin 1700, getur þess á tveimur stöðum. Eru þær frásagnir á þessa leið.
1231: „Hrundi hjáleiga ein til grunna syðra hjá Hvaleyri af sjávargangi og varð aldrei síðan byggð, því sjór braut tún.“
1365: „Kom mikið vestanveður með stórflóði um veturnætur syöra,“ og gjörði mikið landbrot á Álftanesi, svo tók af bæ einn, en fólk hélt lífi. Þar er nú eyðisker í sjónum fyrir framan (e. t. v. Valhús). „í sama veðri braut upp aðra jörð í sömu sveit, Hvaleyri, með sandfjúki og sjávargangi.“
Hafnarfjörður – herforingjaráðsuppdráttur 1909.
Fyrir þessum sögnum Setbergsannáls eru ekki sagðar staðgóðar heimildir, enda einn annála til frásagnar. Þó vekur orðalagið nokkurn grun um, að höfundurinn hafi stuðzt við skrifaðar heimildir, þar sem segir við árið 1231 syðra hjá Hvaleyri og 1365 syðra. Höfundur Setbergsannáls, Gísli bóndi Þorkelsson á Setbergi við Hafnarfjörð, hefði varla farið að orða þetta þannig, hefði hann ekki haft fyrir sér annála og tekið orðið syðra upp eftir þeim. Þó komið gæti til greina, að hann hafi einnig stuðzt við munnlega geymd, hefði ártölunum varla verið haldið svo vel þar til haga sem gert er í annálunum fornu. Heimildir Gísla, hafi þær verið skrif legar, virðast horfnar með öllu. En þeir, sem búið hafa við Hafnarf jörð og á Hvaleyri og horf t upp á þá eyðingu og landbrot og allar þær breytingar, sem orðið hafa á síðustu árum, draga varla í efa frásagnir um landbrot í Setbergsannál.
Næstu heimild um sandfok og landbrot af sjávargangi hér við Hafnarfjörð er að finna í Jarðabókinni frá 1703. Þar segir svo um Hvaleyri: „Tún spillist af sandágangi.“ Og um landbrot annars staðar við f jörðinn má margt finna í sömu heimild. Til dæmis segir um Bakka í Garðahverfi: „Tún spillist stórlega af sjó, sem það brýtur og sand á ber… svo menn segja, að bærinn hafi þess vegna þrisvar frá sjó fluttur verið og sýnist túnið mestan part muni með tíðinni undir ganga.“ Bakki er nú kominn í eyði, og það, sem eftir er túnsins, hefur verið lagt undir annað býli í hverfinu, Pálshús. Þá er vert að geta þess, að svo virðist sem svipuð bergtegund sé undir jarðlaginu hjá Bakka og Dysjum og sú, sem eyðist hvað mest yfir í Hvaleyrarhöfða.
Hvaleyri – herforingjaráðskort 1903.
Melshöfði er nú eyðisker, en 1703 voru þar þrjár hjáleigur og verbúð. Stórbýlið Hlið á Álftanesi er nú komið í eyði. Sjór gengur stöðugt á túnið og eyðir því. Heit laug sem eitt sinn var í miðju túni, er nú frammi í sjó og kemur aðeins upp um blásandi fjöru. Svona mætti telja margt dæmið til viðbótar af Álftanesi og víðar við sunnanverðan Faxaflóa. Varla er að undra, þótt verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð hafi verið færður af Hvaleyrargranda vegna landbrots af sjávargangi 1677.
Svo víða er þess getið, að verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð hafi staðið á Hvaleyrargranda, að það verður ekki í efa dregið. Spurningin, sem svara verður, er því sú: hvar á Grandanum stóð verzlunarstaðurinn? Ekki er úr vegi að Hafnfirðingur, þótt leikmaður sé í söguvísindum, geri nokkra tilraun til að ráða þá gátu. Tveir staðir hafa verið tilnefndir á Grandanum: heima við túngarð og á Skiphól.
Hafnarfjörður 1720.
Þriðji verður tilnefndur, en það er Háigrandi, yzti tangi Hvaleyrargranda. Hverjar eru svo heimildir, og hvern þessara staða styðja þær bezt? Annálar koma hér aðallega til greina, þá skipti, sem gjörð voru 1775 á Hvaleyri, og svo uppdráttur gerður um svipað leyti.
Við 1413 segir í annál, að Ríkharður, enskur maður, hafi komið skipi sínu í Hafnarfjörð. Eftir þetta er oft getið um komu enskra skipa. Síðar taka þýzkir að venja komur sínar hingað, og verða þá allmiklar viðsjár með þeim og Englendingum. Þetta staðfesta bæði enskir og þýzkir annálar og fleiri heimildir. Virðist svo sem þýzkir hafi með tímanum hrakið enska héðan því nær alveg.
Setbergsannáll segir svo árið 1520: „Kaupstaðir danskra voru þá ekki víða byggðir, en víða voru þá búðir þeirra þýzku með því móti, að tjaldað var yfir tóttunum. Sér enn merki þeirra syðra, bæði kringum Hafnarfjörð og í Hraunum og annarstaðar.“ Eftir þetta sigldu þýzkir lengi upp Hafnarf jörð eða fram um 1600.
Hafnarfjörður á 18. öld. Hvaleyri fjær.
Sami annáll segir svo frá við árið 1663: „Drukknuðu á Hvaleyrargranda í Hafnarfirði 3 menn, Ásbjörn Jörinsson og sonur hans, Jörin; sá þriðji hét Jón, sonur hans, frá Bjarnastöðum í Selvogi. Vildu ríða yfir ósinn frá kaupstaðnum, sem þá var á grandanum, en ósinn var eigi reiður. Sá fjórði náðist með lífi, hélt sér við hestinn.“ Fitjaannáll segir svo frá bessu sama atviki: „25. júní drukknuðu á Hafnarfjarðar-granda hjá Hvaleyri, hvar gömlu kaupmannabúðirnar stóðu, þrír menn, einn þeirra Ásbjörn Jörinsson og synir hans tveir, áttu heima á Bjarnastöðum í Selvogi.“
Jarðabókin frá 1703 getur ekki með einu orði verzlunarstaðarins forna við Hafnarfjörð, að hann hafi staðið á Hvaleyrargranda. Hefði þó mátt búast við því, þar sem stutt var um liðið frá flutningi hans. 1775 fara fram skipti a túnum og lendum Hvaleyrar milli þeirra Þorsteins bónda Jónssonar og Poltz skipstjóra. Skiptin á Grandanum verða a 90 faðma spildu, og er henni skipt í þrjár 30 faðma skákir, sem þeir leiguliðarnir síðan skipta milli sín í 15 faðma skákir. Um sama leyti, 1775—1777, er uppi hér norskur sjóliðsforingi, Minor að nafni, er vann að kortagerð, strand- og djúpmælingum. Byrjaði hann við Garðskaga og komst vestur á Breiðaf jörð. Gerði Minor kort, sem við hann er kennt. Hann drukknaði í maí 1777 ásamt tveimur af matrósum sínum, og eru þeir jarðaðir í Garðakirkjugarði. Af uppdrætti Minors má margt merkilegt ráða:
Reykjanesskagi – Hans Erik Minor 1788.
Fyrst: Grandinn liggur miklum mun utar en síðar varð.
Annað: Grandinn er þakinn jarðlagi og gróinn allt út á Háagranda, en ekki malarhryggur, eins og síðar varð.
Þriðja: Hvaleyrargrandi er miklu breiðari þá en síðar varð.
Fjórða: Tjörnin er ein milli Grandans og suðurlandsins, ekki skipt í tvær, eins og síðar varð.
Fimmta: Tjörnin er 77 fet í ytri endann og grynnri innar og útfiri mikið.
Sjötta: Skiphóll er þá áfastur suðurlandinu, en ekki Grandanum, eins og síðar varð.
Sjöunda: Engar upplýsingar er af þessum uppdrætti að fá um forna verzlunarstaðinn, eru þó aðeins 100 ár liðin frá færslunni.
Hvaleyrarlón 1954.
Í skiptaskjalinu frá 1775 er ekki minnzt á yzta hluta Grandans, Kringu eða Háagranda. 90 föðmunum er allvel lýst, þar sem sagt er, að tvær innri skákirnar séu bærilegar til slægna og undir fiskhjalla. Heimustu skákinni er þannig lýst, að hún sé lökust, bæði grýtt og gróðursnauð nema Hjallanes, sem bæði er gott til slægna og undir fiskhjalla. Í þessu ágæta skjali er hvergi neitt að finna, er bendi til þess, að á þessum hluta Grandans hafi verzlunarstaðurinn staðið að fornu. Hefði þó vafalaust enn mátt sjá tættur eða tóttarbrot, ef þar hefði verið verzlunarstaður. Ef verzlunarstaðurinn hefði verið þarna heimast á Grandanum, hefðu þeir Bjarnastaðafeðgar ekki farið að ríða ósinn óreiðan til þess að komast frá kaupstaðnuni.
Hvaða ályktanir verða þá dregnar af framanskráðu um verzlunarstaðinn við Hafnarfjörð?
Hvaleyri – kort.
Að enskir munu fyrstir hafa siglt upp fjörðinn og þá vafalaust valið verzlunarstaðnum aðsetur. Að þýzkir hafi síðan tekið staðinn og haldið honum. Báðir þessir aðilar munu hafa valið stað, þar sem gott var athafnasvæði. Gott að afferma og ferma skip. Og þar sem viðsjár miklar voru með þeim, urðu þeir að velja staðinn þannig, að gott væri til varnar. Heim við tún var ekki gott athafnasvæði, þar sem skipin hafa þá orðið að liggja langt frá landi út í Tjörninni og því erfitt að afferma þau og ferma. Þar var frá náttúrunnar hendi ekki gott til varnar. Þessi staður er því með öllu útilokaður. Skiphóll kemur ekki heldur til greina. Hann var þá ekki áfastur Grandanum. Þá er eftir Háigrandi, og er það tvímælalaust álitlegasti staðurinn.
Hvaleyrarlón 2023.
Í þann tíma, sem verzlunarstaðurinn var á Hvaleyrargranda, hefur Háigrandi verið eins konar höfði eða hólmi. Ekki var það eins dæmi, að verzlunarstað væri valinn staður á hólmum eða höfðum yzt við f jörðu og víkur. Þannig stóð Hólmskaupstaður við Reykjavík yzt á granda, en hann var færður um eða eftir 1700. Þar mátti fram til 1884 sjá nokkra grastó, eftir því sem Þórbergur Þórðarson segir í ritgerð um það efni í Landnámi Ingólfs. Á þessum hólma eða höfða, Háagranda, hefur auðveldlega mátt koma fyrir húsum, tóttum sem tjaldað var yfir.
Hvaleyrarlón 2024.
Vel mátti fleyta allstórum skipum og leggja þeim við háan, þverhníptan bakkann og binda þau. Ferming og affermmg var því óvenju hagstæð. Af landi varð Háigrandi ekki sóttur nema frá einni hlið og þar auðvelt að verjast óvinum.
En það, sem tekur af öll tvímæli um legu verzlunarstaðarins, eru þó ummæli Skarðsár- og Setbergsannála um drukknun þeirra Bjarnastaðafeðga, Ásbjörns Jörinssonar og sona hans. Hann vildi ríða ósinn frá verzlunarstaðnum, en ósinn var óreiður.
Hvaleyrarlón og Hvaleyrarhöfði voru friðlýst sem fólkvangur 3. apríl 2009 til að vernda lífríki og leirur svæðisins sem eru m.a. mikilvægt búsvæði fugla og til að tryggja útivistar- og fræðslusvæði til útiveru og fuglaskoðunar. Dýralíf í leiru er allauðugt og er fuglalíf sérlega auðugt á svæðinu.
Við þekkjum þetta Hafnfirðingar, sem munum ósinn milli Háagranda og óseyrar meðan hann var óheftur. Þá var hann hverjum hesti ófær, með an harðast var í honum útstreymið. Að öllu þessu athuguðu mun því mega f ullyrða, að Fornubúðir, verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð, hafi staðið á Háagranda innst á Grandanum við Hafnarfjörð.“
Sveinskot var á túninu ofan við Herjólfshöfn, Halldórskot skammt norðvestar og Vesturkot vestar. Golfklúbburinn Keilir fékk síðasta íbúðarhúsið að Vesturkoti undir golfskálann fyrst eftir að byrjað var á golfvellinum á Hvaleyri 1967. Efst í túninu stóð bærinn Hvaleyri. Hjartarkot var sunnan undir Hvaleyrarholtinu. Fleiri kot voru við höfðann, en erfitt er nú að greina staðsetningu þeirra vegna röskunar á svæðinu.“
Heimild:
-Saga, 3. árg. 1960-1963, 2. tbl., bls. 291-298.
Hvaleyrarlón. Fornubúðir voru yst á grandanum að handan.
Kvennagönguhóll – Djúpadalshraun – Djúpudalaborg
Gengið var frá þjóðveginum um Selvog, gegnt Hnúkunum, áleiðis niður á Kvennagönguhól, eða-hóla. Á leiðinni var rifjuð upp þjóðsagan um hólinn sem og notkunargildi hans fyrrum.
Kvennagönguhóll.
Kvennagönguhóll og Orustuhóll eru á miðri Selvogsheiði í Árnessýslu. Saman eru þeir nefndir Kvennagönguhólar. Þá eru til Kvennagönguhóll í Viðey við Reykjavík og Kvennagönguhólar í landi Minna-Mosfells í Grímsnesi í Árnessýslu. Auk þess er Kvennagönguskarð á Vogastapa en það er skarð fast vestan við Reiðskarð. Loks var haldið í Djúpudalahraun, gengið um Djúpudali og Djúpudalaborgin barin augum.Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar segir að hólarnir á Selvogsheiði hafi verið tengdir sögum um konur sem þangað fóru og „ekki treystust að fara krossför alla leið til Kaldaðarness“. Seinni tíma þjóðsögur telja að konurnar hafi verið að huga að mönnum sínum sem voru á sjó.
Djúpudalaborg.
Í heimild frá 1821 segir að “Kvenna-Gaungu-Hólar á Selvogs-Heidi í Árness Sýsslu þángad géngu í Papiskri Óld, aldradar og veikar Kvennpersónur úr Selvogi, til ad festa sión á Krossmarki þvi, sem upp var Fest á Kaldadar-Ness-Kyrkiu, og þókti sér batna ef séd féngu; Hólarner eru 2, skaparans, enn ei Manna verk.”
Um nafnið Kvennagönguhóll er ýmsar sagnir, sem Gísli Sigurðsson tilfærir í sinni skrá: 1. Í kaþólskri trú var kross einn mikill í landi Kaldaðarness. Konur í Selvogi gengu þá oft á hól þennan, horfðu til krossins og gerðu bænir sína. 2. Mikið útræði var í Selvogi. Þar gerði oft þau veður, að ekki var lendandi. Var þá hleypt austur í Þorlákshöfn. Tækist lendingin vel, var veifa dregin á stöng.
Djúpudalaborg.
Fóru konur úr Selvognum á Kvennagönguhól að sjá, hvort veifa væri á lofti og menn þeirra lentir heilu og höldnu. 3. Í fyrndinni bjó tröllkona í hólnum. Hún reri nökkva sínum úr Keflavík undir bjargi. Aflann bar hún heim og gerði að honum á Kvennagönguhólaflöt. Ekki hefur annað heyrzt, en hún hafi verið Selvogsingum góður nágranni.“
Hvað sem sögum og sögnum líður er hið ágætasta útsýni af hólnum yfir Selvoginn og austur með ströndinni.
Haldið var niður í Djúpudalahraun. Í örnefnaslýsingu fyrir Þorkelsgerði er tiltekið að “austan við Strandhæð eru mikla lægðir, kallaðar Djúpudalir, og tilheyra Útvogi. norðaustur af þeim er Þorkelsgerðisból eða -sel.“ Ofan við Djúpudali er myndarleg og nokkuð heilleg fjárborg, Djúpudalaborgin. Hún var skoðuð í þessari ferð og ástand hennar metið.
Frábært veður.
Heimild m.a.:
-http://www.bokasafn.is/byggdasafn/fornleifaskra/fornleifaskra_nes.htm
Djúpudalaborg.
Dysjar Krýsu og Dísu
Í Krýsuvíkurlandi, skammt ofan Kerlingahvamms undir Geitahlíð, eru þrjár dysjar, ýmist nefndar Kerlingadysjar, Smaladysjar og Hundadysjar, Krýsudys og Dísudys.
Dysjar Herdísar (Dísu) og Krýsu ofan Kerlingahvamms. FERLIRsfélagar mættir á vettvang.
Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar (aðalheildarmaður; Ólafur Þorvaldsson og Krýsuvíkurbræður synir Guðmundar í Krýsuvík, aðallega tveir; voru fluttir til Hafnarfjarðar, annar bjó á Holtsgötu ?, en hinn í Þorgeirstúni. Unnið á milli 1960–70) er dysjanna getið sem og leiðina að þeim frá Krýsuvík: „Alfaraleið austur á allbreiða mela ofan Bleiksmýrar. Þar nefndust Breiðgötur. Er austar dregur liggja þær alveg neðst við Geitahlíðarskriður.
Stóra-Eldborg. Deildarháls er ofan hennar.
Hér blasir Eldborgin við Stóra-Eldborg. Milli hennar og Geitahlíðar er skarð, nefnt Deildarháls. Þegar komið er fram úr skarðinu blasir við Hvítskeggshvammur er skerst inn og upp í Geitahlíðina. Þá blasir við hraunbunga með smá strýtum á. Þarna eru Dysjarnar.
Dysjar Herdísar, Krýsu og smalans neðst í Kerlingadal.
Þarna mættust þær eitt sinn þær maddömurnar. Krýsa úr Krýsuvík og Herdís úr Herdísarvík með smölum sínum og hundum þeirra. Deildu þær um beit, veiði í Kleifarvatni og fleira. Urðu báðar reiðar. Drap þá Dísa smalamann Krýsu. Krýsa drap þegar í stað hinn smalann. Þá sló í svo harða brýnu milli þeirra og heitingar, að báðar létur þarna líf sitt og hundarnir. Síðan eru þarna Kerlingadysjar, Smaladysjar og Hundadysjar, Krýsudys og Dísudys. Neðan við bunguna er Kerlingahvammur.“
Í þjóðsögunni um Herdísi og Krýsu í Þjóðsagnasafni Jóns Árnasonar segir:
Kerlingadysjar Herdísar (Dísu) og Krýsu, auk smalans fremst. Þjóðleiðin lá milli dysjar smalans og kerlinganna.
„Þórir haustmyrkur nam Selvog og Krýsuvík. Það hefir verið seint á landnámstíð, því fjölbyggt hefir verið orðið syðra eftir þeirri sögn að fátækt fólk hafi flakkað í Selvog bæði utan með sjó og sunnan yfir fjall.
Dysjar Herdísar og Krýsu við götuna um Kerlingadal.
Það þótti Þóri illt og setti því grindarhlið læst í Grindaskarð, en annað í skarð það sem farið er úr Grindavík upp á Siglubergsháls. Þar af skulu þessi örnefni vera dregin: Grindaskarð og Grindavík. –
Það er naumast annað en getgáta að Krýsa og Herdís hafi verið dætur Þóris haustmyrkurs; þó hefir það verið sagt.
Krýsa bjó í Krýsuvík, en Herdís á Herdísarvík. Þær deildu um landamerki milli sín. Vildi Krýsa eiga Geitahlíð alla og væru landamerki í stóran stein er stendur í hrauninu fyrir austan hlíðarhornið. Herdís vildi eiga út á Deildarháls. Hann er nokkuð vestar en undir miðri Geitahlíð og hefir spúð eldi því í honum er gígur ekki alllítill, og úr honum hefir runnið hraun það er Klofningur heitir eða Klofningar.
Dysjar Herdísar og Krýsu. Eldborg fjær. Hér má sjá friðlýsingarskilti, sem nú er horfið.
Þar hittust þær og deildu þar til báðar heittust, og eru dysjar þeirra á hrygg nokkrum undir hlíðinni skammt fyrir austan hálsinn. Má geta til að Herdís hafi gengið þangað undan, því henni veitti miður þó hvorug hefði vel.
Þangað til hafði veiði mikil verið í Kleifarvatni í Krýsuvíkurlandi og tjörnin í Herdísarvík stararflóð og silungapollur í miðjunni.
Herdísarvíkurtjörn.
Herdís mælti svo um að allur silungur í Kleifarvatni skyldi verða loðsilungur óætur.
Þá lagði Krýsa það á að tjörnin í Herdísarvík skyldi éta sig út og eyða úr sér störinni og brjóta bæinn, en allur silungur skyldi verða að hornsílum. Það skyldi og fylgja að tvær skipshafnir skyldu í henni drukkna.
Herdísarvík – gamli bærinn undir Búrkletti.
Þetta gekk allt eftir. Bærinn Herdísarvík stóð áður undir Búrkletti, en tjörnin gróf undan honum grundvöllinn svo hann varð að flytja úr stað og einn vetur sem oftar var tjörnin lögð með ís, þá komu sjómenn frá skipum (þau voru tvö) og gengu tjörnina, en ísinn brast og allir drukknuðu. Og enn er varazt að ganga hana þó hún sé lögð. Svo fór um landamerkin sem Krýsa vildi og heitir nú kletturinn Sýslusteinn.“
Heimildir:
-Örnefnalýsing Gísla Sigurðssonar fyrir Krýsuvík.
-Þjóðsagnasafn Jóns Árnasonar.
Kleifarvatn.
Verbúðarrústir á Selatöngum – Þór Magnússon
Þór Magnússon skrifaði um „Verbúðarrústir á Selatöngum“ í Lesbók Morgunblaðsins 27. júní 1976:
„Selatangar eru undarlegt ævintýraland og óvíða munu jafnskemmtilegar minjar um útræði hér á landi og einmitt þar, þótt staðurinn hafi verið litt þekktur fyrr en nú á síðustu árum.
Selatangar eru um það bil miðja vegu milli Grindavíkur og Krýsuvíkur, nokkru austan við Ísólfsskála. Þarna hefur Ögmundarhraun gengið í sjó fram og myndað tanga og er þar sæmileg lending. Hana hafa menn hagnýtt sér og smám saman myndazt þarna verstöð, sem harla lítið er þó vitað um úr rituðum heimildum. Hins vegar vitna rústirnar um það, sem þarna hefur farið fram.
Selatangar – þurrkbyrgi.
Hér er fjöldinn allur af fiskbyrgjum og nokkrar verbúðir, sem hægt er að greina, og er þetta listilega vel hlaðið úr hraunhellum og stendur allvel, þótt tímans tönn hafi unnið á sumu.
stundu og er vissulega ástæða til að hvetja þá, sem áhuga hafa á minjum sem þessum, að kynnast þessum einkennilega minjastað.
Síðast er talið, að róið hafi verið frá Selatöngum 1884. Fyrir mun hafa komið, að menn lentu á Selatöngum síðar ef lending var ófær annars staðar, en síðasti formaður af Selatöngum mun hafa verið Einar bóndi í Stóra-Nýjabæ í Krýsuvík Einarsson, afi Þorvaldar Þórarinssonar lögfræðings.
Ruddur vegur liggur af þjóðveginum, Ísólfsskálavegi, gegnum hraunið og niður á Selatanga, en hann er illfær litlum bílum. En fjarlægðin er ekki meiri en svo, að þeir, sem röskir eru til gangs fara það á stuttri
Erfitt er nú að sjá, hverju hlutverki hver og ein rúst hefur gegnt, enda eru þær mjög misgamlar og hinar elztu nokkuð ógreinilegar. Þó má yfirleitt greina verbúðirnar af bálkunum, sem sofið hefur verið á, og sumar eru skiptar með vegg. Uppsátrið sést einnig allglöggt, en rústirnar ná yfir talsvert stórt svæði með sjónum.
Vestan við rústirnar er sandfjara og í hraunjaðrinum þar vestan við er hellir, Nórarhellir, sem hægt er að komast í um fjöru. Hann mun draga nafn sitt af því, að Hraunsmenn í Grindavík geymdu þar selanætur sínar.“
Heimild:
-Verbúðarrústir á Selatöngum – Þór Magnússon – Lesbók Morgunblaðsins 27. júní 1976, bls. 12.
Selatangar – uppdráttur ÓSÁ.
Fornubúðir og Hvaleyrartjörn
Gísli Sigurðsson skrifaði um „Fornubúðir og Hvaleyrartjörn“ í tímaritið Sögu árið 1963:
Hvaleyri er höfði, sem skagar norður í Hafnarfjörð. Hann er um 20 metrar yfir sjávarmál, þar sem hann er hæstur heim við Hvaleyrarbæ. Höfðanum hallar heiman frá bæ suð-vestur og vestur niður að Hvaleyrarsandi, norð-vestur, norður og norð-austur fram á bergbrún ekki ýkja háa, og er þar fjaran undir og fellur sjór upp að berginu.
„Fornubúðir hét hann, verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð á miðöldum. Hann er talinn hafa staðið á Hvaleyrargranda, sem líka er nefndur Hafnarfjarðargrandi eða Grandinn við Hafnarfjörð. Þarna er hann talinn hafa staðið, frá því sögur hófust um verzlun og siglingar til Hafnarfjarðar fram til ársins 1677, að verzlunarstaðurinn var fluttur norður yfir fjörðinn, í land Akurgerðis, hjáleigunnar hjá Görðum. Talið er, að færsla þessi hafi átt sér stað sérstaklega vegna þess, að þrengdist um hann af landbroti og sjávargangi.
Hvaleyri – örnefni.
Frá Drundinum, en svo er vestasti eða nyrzti hluti höfðans stundum kallaður, lækkar bergið smátt og smátt, þar til hæðin yfir sjávarmál er varla meira en 1 til 2 metrar neðst og austast í túninu. Hvaleyrargrandinn er langur tangi, sem liggur frá Hvaleyrartúnum inn og austur með suðurlandinu. Hann er skilinn frá suðurlandinu af tveimur tjörnum, Hvaleyrartjörn, sem er vestar og nær Hvaleyri og nokkru stærri, og Óseyrartjörn, sem er austar og innar. Hvaleyrartjörn nær heiman frá Hvaleyrartúngarði út að Skiphól, og er þröngur ós úr henni út í Óseyrartjörn.
Hafnarfjörður 1900 – Óseyri og Hvaleyrarlón fjær og Flensborg fremst.
Hjá Óseyri er annar ós, sem flytur allt rennsli inn og út úr báðum tjörnunum. Fram undir aldamótin 1800 mun hér hafa verið aðeins um eina tjörn að ræða. Verður síðar vikið að því. Hvaleyrargrandi er einna breiðastur vestast, en það gerir, að spölkorn frá túngarðinum skagar lítið nes, Hjallanes, inn í Hvaleyrartjörn, og eykur hún nokkuð breidd hans. Nokkru innar er svo Skiphóll. Þar er Grandinn einnig allbreiður, því að í norður frá Skiphól gengur Eyrarsker út í f jörðinn. Í hléi við Eyrarsker sveigin Grandinn allmikið út, og heitir þar Kringla. Var þar lítil bunga, sem fé hafnaði á í smástreymi. Fyrir þennan sveig verður Óseyrartjörn allbreið vestast. Frá Kringlu sveigir Grandinn aftur inn að landinu og stefnir nú til landsuðuráttar allt inn á Háagranda gegnt Óseyri. Frá Eyrarskeri og Kringlu liggur Grandinn eins og vængur á grúfu. Veit barðið að tjörninni og er þar nær þverhnípt í sjó niður, þegar lægst er í tjörninni.
Hvaleyrarlón.
Frá barðbrúninni lækkar Grandinn aflíðandi út og niður í fjörðinn, en vængbroddurinn teygist inn austan við Háagranda gegnt Flensborg. Milli Háagranda og Óseyrar er ósinn eða Ósmynnið, og er þar mikill straumur á föllum, en þó sérstaklega á útfalli. Nöfnin Óseyri og Óseyrartjörn munu vera ung, varla eldri en frá síðasta fjórðungi 18. aldar. Óseyri finnst þá fyrst sem bæjarnafn í kirkjubókum. Lýsing sú af Grandanum, sem hér hefur verið gerð, er eins og hann var á fyrsta fjórðungi þessarar aldar, en síðan hafa miklar breytingar orðið.
Um 1910 mátti heyra gamalt fólk segja frá því, að á fyrstu öldum Íslandsbyggðar hafi Hvaleyri náð allt út undir Helgasker, en landsig og landbrot af sjávargangi hafi eytt landinu, eins og nú mætti sjá. Hvað sem líður sannleiksgildi þessarar sagnar, er eitt víst: við Hafnarfjörð hefur orðið mikið landbrot, ekki sízt á Hvaleyri og Grandanum. Stafar þetta mikið af því, að bergtegund sú, sem mest mæðir á bæði sjór og loft, er svo gljúp og laus í sér, að hún molnar viðstöðulítið og eyðist. Á Grandanum hefur alla tíð verið laus jarðvegur.
Gísli bóndi Jónsson í Vesturkoti á Hvaleyri hefur veitt inn hefur eyðzt um allt að 10 metra. Eyðing þessi gat vel orðið jöfn, um 20 metrar á öld eða 200 til 220 metrar frá því á landnámsöld til þessa dags. Þetta er ekki lítið land, ef mælt er sunnan frá Gjögrum inn með Víkum, kringum Höfðann og inn eftir öllum Granda. Myndi okkur bregða í brún, ef land þetta allt væri risið úr sjó einhvern morguninn, þegar við risum úr rekkju.
Herforingjaráðskort; Hafnarfjörður og Álftannes 1903.
Eyðing þessi eða landbrot hefur ekki gerzt í snöggum stökkum. Heldur hefur það verið að gerast dag hvern, ár hvert og öld. Komið hefur þó fyrir, að stórar spildur hafa brotnað upp í aftaka veðrum. Landbrot þetta hefur valdið því, að jarðarafgjöld af Hvaleyri hafa farið lækkandi, eftir því sem aldir runnu.
Á nokkrum stöðum í annálum er getið um, að landbrot hafi orðið á Hvaleyri. Setbergsannáll, sem skráður er um og eftir aldamótin 1700, getur þess á tveimur stöðum. Eru þær frásagnir á þessa leið.
1231: „Hrundi hjáleiga ein til grunna syðra hjá Hvaleyri af sjávargangi og varð aldrei síðan byggð, því sjór braut tún.“
1365: „Kom mikið vestanveður með stórflóði um veturnætur syöra,“ og gjörði mikið landbrot á Álftanesi, svo tók af bæ einn, en fólk hélt lífi. Þar er nú eyðisker í sjónum fyrir framan (e. t. v. Valhús). „í sama veðri braut upp aðra jörð í sömu sveit, Hvaleyri, með sandfjúki og sjávargangi.“
Hafnarfjörður – herforingjaráðsuppdráttur 1909.
Fyrir þessum sögnum Setbergsannáls eru ekki sagðar staðgóðar heimildir, enda einn annála til frásagnar. Þó vekur orðalagið nokkurn grun um, að höfundurinn hafi stuðzt við skrifaðar heimildir, þar sem segir við árið 1231 syðra hjá Hvaleyri og 1365 syðra. Höfundur Setbergsannáls, Gísli bóndi Þorkelsson á Setbergi við Hafnarfjörð, hefði varla farið að orða þetta þannig, hefði hann ekki haft fyrir sér annála og tekið orðið syðra upp eftir þeim. Þó komið gæti til greina, að hann hafi einnig stuðzt við munnlega geymd, hefði ártölunum varla verið haldið svo vel þar til haga sem gert er í annálunum fornu. Heimildir Gísla, hafi þær verið skrif legar, virðast horfnar með öllu. En þeir, sem búið hafa við Hafnarf jörð og á Hvaleyri og horf t upp á þá eyðingu og landbrot og allar þær breytingar, sem orðið hafa á síðustu árum, draga varla í efa frásagnir um landbrot í Setbergsannál.
Næstu heimild um sandfok og landbrot af sjávargangi hér við Hafnarfjörð er að finna í Jarðabókinni frá 1703. Þar segir svo um Hvaleyri: „Tún spillist af sandágangi.“ Og um landbrot annars staðar við f jörðinn má margt finna í sömu heimild. Til dæmis segir um Bakka í Garðahverfi: „Tún spillist stórlega af sjó, sem það brýtur og sand á ber… svo menn segja, að bærinn hafi þess vegna þrisvar frá sjó fluttur verið og sýnist túnið mestan part muni með tíðinni undir ganga.“ Bakki er nú kominn í eyði, og það, sem eftir er túnsins, hefur verið lagt undir annað býli í hverfinu, Pálshús. Þá er vert að geta þess, að svo virðist sem svipuð bergtegund sé undir jarðlaginu hjá Bakka og Dysjum og sú, sem eyðist hvað mest yfir í Hvaleyrarhöfða.
Hvaleyri – herforingjaráðskort 1903.
Melshöfði er nú eyðisker, en 1703 voru þar þrjár hjáleigur og verbúð. Stórbýlið Hlið á Álftanesi er nú komið í eyði. Sjór gengur stöðugt á túnið og eyðir því. Heit laug sem eitt sinn var í miðju túni, er nú frammi í sjó og kemur aðeins upp um blásandi fjöru. Svona mætti telja margt dæmið til viðbótar af Álftanesi og víðar við sunnanverðan Faxaflóa. Varla er að undra, þótt verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð hafi verið færður af Hvaleyrargranda vegna landbrots af sjávargangi 1677.
Svo víða er þess getið, að verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð hafi staðið á Hvaleyrargranda, að það verður ekki í efa dregið. Spurningin, sem svara verður, er því sú: hvar á Grandanum stóð verzlunarstaðurinn? Ekki er úr vegi að Hafnfirðingur, þótt leikmaður sé í söguvísindum, geri nokkra tilraun til að ráða þá gátu. Tveir staðir hafa verið tilnefndir á Grandanum: heima við túngarð og á Skiphól.
Hafnarfjörður 1720.
Þriðji verður tilnefndur, en það er Háigrandi, yzti tangi Hvaleyrargranda. Hverjar eru svo heimildir, og hvern þessara staða styðja þær bezt? Annálar koma hér aðallega til greina, þá skipti, sem gjörð voru 1775 á Hvaleyri, og svo uppdráttur gerður um svipað leyti.
Við 1413 segir í annál, að Ríkharður, enskur maður, hafi komið skipi sínu í Hafnarfjörð. Eftir þetta er oft getið um komu enskra skipa. Síðar taka þýzkir að venja komur sínar hingað, og verða þá allmiklar viðsjár með þeim og Englendingum. Þetta staðfesta bæði enskir og þýzkir annálar og fleiri heimildir. Virðist svo sem þýzkir hafi með tímanum hrakið enska héðan því nær alveg.
Setbergsannáll segir svo árið 1520: „Kaupstaðir danskra voru þá ekki víða byggðir, en víða voru þá búðir þeirra þýzku með því móti, að tjaldað var yfir tóttunum. Sér enn merki þeirra syðra, bæði kringum Hafnarfjörð og í Hraunum og annarstaðar.“ Eftir þetta sigldu þýzkir lengi upp Hafnarf jörð eða fram um 1600.
Hafnarfjörður á 18. öld. Hvaleyri fjær.
Sami annáll segir svo frá við árið 1663: „Drukknuðu á Hvaleyrargranda í Hafnarfirði 3 menn, Ásbjörn Jörinsson og sonur hans, Jörin; sá þriðji hét Jón, sonur hans, frá Bjarnastöðum í Selvogi. Vildu ríða yfir ósinn frá kaupstaðnum, sem þá var á grandanum, en ósinn var eigi reiður. Sá fjórði náðist með lífi, hélt sér við hestinn.“ Fitjaannáll segir svo frá bessu sama atviki: „25. júní drukknuðu á Hafnarfjarðar-granda hjá Hvaleyri, hvar gömlu kaupmannabúðirnar stóðu, þrír menn, einn þeirra Ásbjörn Jörinsson og synir hans tveir, áttu heima á Bjarnastöðum í Selvogi.“
Jarðabókin frá 1703 getur ekki með einu orði verzlunarstaðarins forna við Hafnarfjörð, að hann hafi staðið á Hvaleyrargranda. Hefði þó mátt búast við því, þar sem stutt var um liðið frá flutningi hans. 1775 fara fram skipti a túnum og lendum Hvaleyrar milli þeirra Þorsteins bónda Jónssonar og Poltz skipstjóra. Skiptin á Grandanum verða a 90 faðma spildu, og er henni skipt í þrjár 30 faðma skákir, sem þeir leiguliðarnir síðan skipta milli sín í 15 faðma skákir. Um sama leyti, 1775—1777, er uppi hér norskur sjóliðsforingi, Minor að nafni, er vann að kortagerð, strand- og djúpmælingum. Byrjaði hann við Garðskaga og komst vestur á Breiðaf jörð. Gerði Minor kort, sem við hann er kennt. Hann drukknaði í maí 1777 ásamt tveimur af matrósum sínum, og eru þeir jarðaðir í Garðakirkjugarði. Af uppdrætti Minors má margt merkilegt ráða:
Reykjanesskagi – Hans Erik Minor 1788.
Fyrst: Grandinn liggur miklum mun utar en síðar varð.
Annað: Grandinn er þakinn jarðlagi og gróinn allt út á Háagranda, en ekki malarhryggur, eins og síðar varð.
Þriðja: Hvaleyrargrandi er miklu breiðari þá en síðar varð.
Fjórða: Tjörnin er ein milli Grandans og suðurlandsins, ekki skipt í tvær, eins og síðar varð.
Fimmta: Tjörnin er 77 fet í ytri endann og grynnri innar og útfiri mikið.
Sjötta: Skiphóll er þá áfastur suðurlandinu, en ekki Grandanum, eins og síðar varð.
Sjöunda: Engar upplýsingar er af þessum uppdrætti að fá um forna verzlunarstaðinn, eru þó aðeins 100 ár liðin frá færslunni.
Hvaleyrarlón 1954.
Í skiptaskjalinu frá 1775 er ekki minnzt á yzta hluta Grandans, Kringu eða Háagranda. 90 föðmunum er allvel lýst, þar sem sagt er, að tvær innri skákirnar séu bærilegar til slægna og undir fiskhjalla. Heimustu skákinni er þannig lýst, að hún sé lökust, bæði grýtt og gróðursnauð nema Hjallanes, sem bæði er gott til slægna og undir fiskhjalla. Í þessu ágæta skjali er hvergi neitt að finna, er bendi til þess, að á þessum hluta Grandans hafi verzlunarstaðurinn staðið að fornu. Hefði þó vafalaust enn mátt sjá tættur eða tóttarbrot, ef þar hefði verið verzlunarstaður. Ef verzlunarstaðurinn hefði verið þarna heimast á Grandanum, hefðu þeir Bjarnastaðafeðgar ekki farið að ríða ósinn óreiðan til þess að komast frá kaupstaðnuni.
Hvaða ályktanir verða þá dregnar af framanskráðu um verzlunarstaðinn við Hafnarfjörð?
Hvaleyri – kort.
Að enskir munu fyrstir hafa siglt upp fjörðinn og þá vafalaust valið verzlunarstaðnum aðsetur. Að þýzkir hafi síðan tekið staðinn og haldið honum. Báðir þessir aðilar munu hafa valið stað, þar sem gott var athafnasvæði. Gott að afferma og ferma skip. Og þar sem viðsjár miklar voru með þeim, urðu þeir að velja staðinn þannig, að gott væri til varnar. Heim við tún var ekki gott athafnasvæði, þar sem skipin hafa þá orðið að liggja langt frá landi út í Tjörninni og því erfitt að afferma þau og ferma. Þar var frá náttúrunnar hendi ekki gott til varnar. Þessi staður er því með öllu útilokaður. Skiphóll kemur ekki heldur til greina. Hann var þá ekki áfastur Grandanum. Þá er eftir Háigrandi, og er það tvímælalaust álitlegasti staðurinn.
Hvaleyrarlón 2023.
Í þann tíma, sem verzlunarstaðurinn var á Hvaleyrargranda, hefur Háigrandi verið eins konar höfði eða hólmi. Ekki var það eins dæmi, að verzlunarstað væri valinn staður á hólmum eða höfðum yzt við f jörðu og víkur. Þannig stóð Hólmskaupstaður við Reykjavík yzt á granda, en hann var færður um eða eftir 1700. Þar mátti fram til 1884 sjá nokkra grastó, eftir því sem Þórbergur Þórðarson segir í ritgerð um það efni í Landnámi Ingólfs. Á þessum hólma eða höfða, Háagranda, hefur auðveldlega mátt koma fyrir húsum, tóttum sem tjaldað var yfir.
Hvaleyrarlón 2024.
Vel mátti fleyta allstórum skipum og leggja þeim við háan, þverhníptan bakkann og binda þau. Ferming og affermmg var því óvenju hagstæð. Af landi varð Háigrandi ekki sóttur nema frá einni hlið og þar auðvelt að verjast óvinum.
En það, sem tekur af öll tvímæli um legu verzlunarstaðarins, eru þó ummæli Skarðsár- og Setbergsannála um drukknun þeirra Bjarnastaðafeðga, Ásbjörns Jörinssonar og sona hans. Hann vildi ríða ósinn frá verzlunarstaðnum, en ósinn var óreiður.
Hvaleyrarlón og Hvaleyrarhöfði voru friðlýst sem fólkvangur 3. apríl 2009 til að vernda lífríki og leirur svæðisins sem eru m.a. mikilvægt búsvæði fugla og til að tryggja útivistar- og fræðslusvæði til útiveru og fuglaskoðunar. Dýralíf í leiru er allauðugt og er fuglalíf sérlega auðugt á svæðinu.
Við þekkjum þetta Hafnfirðingar, sem munum ósinn milli Háagranda og óseyrar meðan hann var óheftur. Þá var hann hverjum hesti ófær, með an harðast var í honum útstreymið. Að öllu þessu athuguðu mun því mega f ullyrða, að Fornubúðir, verzlunarstaðurinn við Hafnarfjörð, hafi staðið á Háagranda innst á Grandanum við Hafnarfjörð.“
Sveinskot var á túninu ofan við Herjólfshöfn, Halldórskot skammt norðvestar og Vesturkot vestar. Golfklúbburinn Keilir fékk síðasta íbúðarhúsið að Vesturkoti undir golfskálann fyrst eftir að byrjað var á golfvellinum á Hvaleyri 1967. Efst í túninu stóð bærinn Hvaleyri. Hjartarkot var sunnan undir Hvaleyrarholtinu. Fleiri kot voru við höfðann, en erfitt er nú að greina staðsetningu þeirra vegna röskunar á svæðinu.“
Heimild:
-Saga, 3. árg. 1960-1963, 2. tbl., bls. 291-298.
Hvaleyrarlón. Fornubúðir voru yst á grandanum að handan.
Vogaheiði – Pétursborg – Kálffell – fjárhellar – Oddshellir
Gengið var inn á Skógfellaveg frá Reykjanesbraut og upp fyrir Brandsgjá, upp Vogaheiði um Huldugjá, að Péturborg og síðan áfram upp heiðina í Kálffell.
Fjárskjól við Oddshelli í Kálffelli.
Í Kálffelli eru hlaðin mannvirki, s.s. gerði, kví, rétt, fjárskjól og þar er mannvistarbústaður; Oddshellir.
Kálffellið er, séð úr fjarlægð, líkt og lítil þúst í heiðinni. Þegar komið er að því kemur í ljós að um fallegan eldgíg er að ræða og það nokkuð stóran.
Þegar gengið er beint upp heiðina tekur hver hæðin og lægðin við af annarri. En þegar farið er suður með vestanverðri heiðinni er gengið rétt utan við lyngsvæðið og þar er öllu sléttara aðgöngu að fellinu. Á þeirri leið ber ýmislegt skemmtilegt fyrir augu, s.s. gjár og mosasléttur, misgengi og litlir hraungígar á NA-lægum sprungureinum.
Syðri-Mosadalagjá liggur fast neðan Kálffells (87 m.y.s.), en það er á hreppamörkum og liggur norðaustan við svonefnda Aura. Kjörin fjárfesting fyrir einhverja bankastofnunina, sem ekki veit aura sinna tal.
Kálffell.
Fellið er stærsti gígurinn í nokkuð stórum gígaklasa á þessum slóðum. Megin hraunstraumurinn hefur runnið norðvestur úr og þekur hraunið um 3.5 ferkm. Fell er varla réttnefni því Kálffell er aðeins ávöl hæð, sem fellur inn í landið, sérstaklega séð neðan frá eins og fyrr sagði.
Pétursborg.
Það eru snöggtum fleiri fell en fjöll á Reykjanesskaganum og séra Geir Backmann gerir eftirfarandi greinarmun á felli og fjalli í lýsingu sinni á Grindarvíkursókn árið 1840: “Þann mun gjöri ég á felli og fjalli, að fell kalla ég klettalausa, alls staðar að snarbratta, uppmjóa og toppvaxna, háa hæð, sem hvar vill má upp ganga; en fjall, hvar klettar eða klungur hamla uppgönguna, og hvers hæð er í hið minnsta 200 faðmar; þó sé hverjum leyfi að gjöra þar þann mismun, er sjálfur vill.”.
Rétt í Kálffelli.
Í Kálffelli var setið yfir sauðum um og eftir síðustu aldamót og var frægasti sauðamaðurinn þar Oddur Stefánsson frá Grænuborg (d. 1925). Í gígnum eru hlaðnir garðar og við hellaop ofan við gíginn eru einnig hleðslur, sem líklega hafa átt að beina fé í skjól ef veður var vont.
Einn hellanna heitir Oddshellir og er í Brunnhól rétt sunnan við gígskálina. Hóllinn dregur nafn af lögun hellisins og eða “dyrum” hans. Opið er eins og brunnop og til þess að komast niður þarf að stökkva niður á nokkrar hellur, sem hlaðnar hafa verið upp neðan “dyranna”.
Kálffell.
Oddshellir er nokkuð rúmgóður og á einum stað er hlaðið upp í einn afkimann. Líklega hefur Oddur í Grænuborg átt afdrep í þessum helli og af því er nafngiftin trúlega komin. Sagnir eru u að þegar mest var af sauðum Í Kálffelli hafi þeir verið á annað hundrað.
Frábært veður. Gangan tók 4 klst og 4 mín.
Heimild m.a.:
-Örnefni og gönguleiðir á Vatnsleysutrönd – Sesselja G. Guðmundsdóttir.
Fjárskjól í Kálffelli.
Máldagi Staðarkirkju 1477
[1477] – Máldagi kirkjunnar á Stað í Grindavík [er Magnús biskup Eyjólfsson setti].
Kirkian ad stad j grinndavijk er vijgd med gude oc sælle gudz modur mårie. jone postula. stephano. olauo. Blacio hiskupe. Thorlacho Biskupe oc heilagre katrijnu meyiu fiorum nottum eptir allra heilagra messo. hun a allt heima lannd oc halft annars mælis lannd ad husatoptum oc mork vadmala. af jariingerdarstodum. alldreij skal minna gialldast þott så hafi einngin fee sem þar býr. giallda skal oc alla kirkiutiunnd þott hann giore meire oc allir heimamenn. þadan skal oc eij giallda lægkaup vnndir heimamenn. giallde þo Preste legsaungskaup. hun åå grasnautnnar hualreka fiorar vættir oc settunng vr þeim hluta er husatoptum fylgir. enn sa hualreke er frå valagnupum til bíarnnargiår. enn ef hualur er meire enn iiij vætter þa skal skipta j helmijnnga oc skal hafa stadur j grinndavijk oc jarnngerdarstader oc husatoptir helmijnng. þar skal vera heimilisprestur sa er kirkiu vardveitir (oc) skal abyrgiast hana oc allt kirkiufee. kirkia a reka fra gardzbiargz ennda oc til gardz ennda e r geingur fyrir vestann arfuadale. hdlfur vidreke j mille biarnnargiår oc marks å arfadalznesc. halfur vidreke å oddbiarnnarkelldu.
Landsb. 268. 4to. bl. 122a—122«. Yngri en Vilchins máldagi, því þar á kirkjan að eins hálft heima land. Líklega er þetta máldagi Magnúsar biskupa Eyjólfssonar 1477. Sbr. Stefána máldaga c. 1518 (AM. 238. 4to). Grindavijk.
Stóra-Skógfell.
Kirkia a skogfell. hun a iiij kýr. xij ær. iiij saude veturgamla. nockrer hluter jnnann gåtta feelitlir et cetera [Hér er hleypt úr í máldagabókinni viljandi]. giallda skal til skalhollts. vj. hunndrud skreidar huert år oc flýtia til hialla. hun a fiordunng j lonalannde oc skal sa hafa leigu af þeim sem kirkiu vardveitir slijka sem hann sættist a vid þann er þar býr. skalhollt a helmijnng jhualreka ollum vid stad j grinndavijk. ef meire er enn iiij vætter millum ranga giogurs. (oc valagnupa).“
Heimild:
-Íslenskt fornbréfasafn, máldagi Staðarkirkju í Grindavík 1477, bls. 125-126.
Staðarhverfi.
Bein þriggja manna á Hvaleyri
Í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 1926 má lesa eftirfarandi um „Fundin bein á Hvaleyri þriggja manna„:
Bein sáust stundum í fjörunni undir berginu. — Fyrir þremur árum tók Magnús bóndi Benjamínsson, sem þar á heima í Hjörtskoti, höfuðkúpu af manni og nokkra hálsliði þar úr bakkanum og gröf í kistli í mónum þar hjá, fjær sjó. Haustið 1924 varð hann var fleiri beina þar yzt í bakkanum og sumra í fjörunni. Gróf hann þá dálítið til og tók enn úr bakkanum 2 höfuðkúpur og mörg bein önnur, úr tveim mönnum. Var mjer nú gert við vart og fór jeg að skoða beinin.
„Á Hvaleyri, sunnan við Hafnarfjörð, brýtur jafnan af túninu að norðanverðu, og eru þar nú orðnir háir bakkar við fjörðinn, neðst berg, allhátt, á því malarlag þykt og efst þykt moldarlag. Fyrir 30 árum, svo jeg veit til, varð vart mannabeina á einum stað þarna í bakkanum, ofarlega í moldarlaginu, og fundust þar nokkrir gnpir.
Höfuðkúpurnar voru heillegar og mátti sjá af tönnunum, að önnur væri af öldruðum manni, en hin af miðaldra. Eftir skýrslu Magnúsar um upptöku beinanna og því, sem sjá mátti af þeim, vantaði enn mikið af beinum yngra mannsins; hafði hann legið litlu innar í bakkanum, en raunar virtust allar beinagrindurnar hafa legið þjett saman. Að sögn Magnúsar lágu bein gamla mannsins þannig, að sjá mátti að hann hafði ekki orðið lagður til, heldur jarðsettur kreptur. Svo var nú áliðið, að jörð var frosin og ákvað jeg að fresta frekari rannsókn til næsta sumars. Fór jeg svo 13. ág. 1925 og athugaði fundarstaðinn.
Hvaleyri – uppdráttur ÓSÁ.
Við rannsóknina komu í ljós fætur yngra mannsins, báðir heillegir, og hægri handleggur, sem hafði verið sveigður inn yfir miðju. Efri hluta beinagrindarinnar hafði Magnús tekið upp að öðru leyti. Lærleggir voru 50 cm. að lengd. Fæturnir voru alveg beinir; hafði maðurinn verið lagður til og rjett grafinn; vissu fæturnir lítið eitt (15°) sunnar en í háaustur. Hjá beinum hans varð ekki vart fleiri beina, en ekki var grafið vítt út frá þeim. Beinin voru um 50 cm. (19 þuml.) Frá núverandi grassverði og hafa menn þessir ekki verið grafnir dýpra. Ekki varð vart við leifar af líkkistum, en hornhnapp af fötum hafði Magnús fundið. Sennilega hafa líkin verið grafin í fötunum. Magnús tók nú upp aftur höfuðkúpu þá, er hann hafði grafið í móann fyrir 2 árum. Hún var af ungum manni; sýndu það tennurnar í kjálkunum, sem voru heilir og með allsendis óslitnum tönnum; efri tanngarð vantaði.
Bein þessi munu vera frá síðari öldum og þótti mjer ekki ástæða til að varðveita þau í Þjóðminjasafninu. Þau eru sennilega kristinna manna leifar og voru flutt í kirkjugarð Hafnarfjarðar. Er leitt er getum að því, hversu stendur á þessum grefti hjer utan kirkjugarðs á Hvaleyri, þar sem þó var kirkjugarður, notaður fram á 17. öld, og kirkja eða bænhús fram yfir 1760, má minna á frásagnir sjera Jóns Egilssonar í Byskupa-annálum hans, þar sem hann skýrir frá því, að á dögum Magnúsar Skálholtsbyskups Eyjólfssonar (1477—90), hafi ábótinn í Viðey ráðist á Englendinga, sem lágu hjer hjá Fornubúðum, og unnið sigur á þeim, en mist þó son sinn í bardaganum.
Enn segir sjera Jón, að á dögum Stefáns byskups Jónssonar, árið 1518 eða þar um, hafi Englendingar og Hamborgarar í Hafnarfirði barist þar. »Unnu þýzkir og rýmdu hinum í burtu og fluttu sig fram á eyri og hafa legið þar síðan«, segir sjera Jón. Fornubúðir munu hafa verið þar sem enn sjer leifar 2 stórra búða í túnfætinum fyrir austan Hjörtskot, en búð Hamborgara frammi á eyrinni mun hafa verið þar, sem nú heitir Skiphóll á Hvaleyrargranda. Menn þá er fjellu í fyrri bardaganum af liði ábóta, hefur hann óefað fært til graftar og Hamborgarar hafa einnig að sjálfsögðu grafið landa sína á heiðarlegan hátt. Um 30 árum síðar er þess getið, að þeir ættu sjer kirkju þarna.
Hvaleyri – loftmynd 1954.
Aftur á móti munu bæði Íslendingar og Hamborgarar hafa álitið hina ensku óvini sína, er þeir drápu, ófriðhelga menn, sem ekki sæmdi að veita gröft í vígðum reit. Þó þykir mjer líkast til, að bein þeirra þriggja er fundist hafa nú í Hvaleyrarbakka, sjeu fremur úr sjódauðum mönnum, er fundist hafa reknir hjer á Hvaleyri, en að þau sjeu bein nokkurra þeirra enskra manna, sem drepnir hafa verið hjer í öðrum hvorum þessara bardaga, því að sem mörgum mun kunnugt var sá siður algengur fyrrum, að jarða eða dysja ókend lík, er rak af sjó, þar nærri er þau fundust. Þau voru ekki færð til kirkjugarðs, heldur grafin í óvígðri mold, því að óvíst þótti, nema þau væru af ókristnum mönnum eða óbótamönnum. Hjer gengu fyrrum ræningjar oft á land, helzt Englendingar, sem stálu bæði fólki og fje, og eftir Tyrkjaránið var lengi uggur og ótti við útlendinga, sem voru á sveimi hjer við land. – Matthías Þórðarson“.
Sjá meira HÉR og HÉR.
Heimild:
-Árbók Hins íslenska fornleifafélegas, 39. árg. 1925-1926, bl.s 57-58.
Hvaleyri – örnefni.
Kaldársel – Vatnshellir – Fosshellir – Músarhellir – Kaldárhnúkar
Gengið var um Lambagjá frá Kaldárseli með viðkomu í Níutíumetrahellir ofan við enda gjárinnar.
Helgadalur – tóftir.
Síðan var haldið yfir í Vatnshelli, sem er við gömlu Selvogsgötuna þar sem hún liggur niður í Helgadal. Á leiðinni var gegnið fram á þrastarungakríli, sem fallið hafði úr hreiðri sínu, en móðirin fylgdist gaumgæfilega með öllu. Fornar tóftir í Helgadal voru bornar augum. Rauðshellir var skoðaður, en hans er getið í kirkjuannálum allt frá því á 17. öld, auk þess sem litið var inn í Hundraðmetrahellinn. Rauðshellir er stundum nefndir Pólverjahellir. Nafnið er tilkomið frá drengjum úr Pólunum í Reykjavík er voru við dvöl í Kaldárseli. Friðrik Friðriksson stofnaði knattspyrnufélagið Val þar sem þessir drengir voru aðaluppistaðan. Þá stofnaði hann ungmennafélagið Hvöt, sem hafði viðkomu í Hvatshelli í Þverhlíð.
Helgadalur – Vatnshellir.
Þá var gengið í gegnum Fosshelli þar sem hinn fallegi flór var skoðaður, upp í Valaból og áð í Músarhelli. Maríustakkur vex þar utan við sem og einstaka holurt á stangli. Annars er svæðið orðið mjög vel gróið og trén hafa dafnað vel í sumar.
Haldið var upp á Valahnúka (201 m.y.s.), heilsað upp á tröllinn og og hrafninn, sem á sér laup í austanverðum vestasta hnúknum. Hann sést vel þar sem gengið er yfir í Valabók um hálsinn frá Helgafelli. Frá tröllunum var gengið yfir malarslétt helluhraunið niður í Gvendarselsgíga, upp á Kaldárbotna syðri og með vatnsverndargirðingunni niður að Kaldá.
Rauðshellir.
Markhella – Búðarvatnsstæðið – Sauðabrekkugjá – gígar – Hrútagjárhraun
Gengið var frá Krýsuvíkurvegi um Hrútargjárhraun yfir að Markhellu eða Markhelluhól eins og hún er stundum nefnd. Frá henni var gengið niður að Búðarvatnsstæði, upp um Sauðabrekkur að Sauðabrekkugjá og norður eftir henni um Sauðabrekkugíga á leið til baka niður hraunið. Í leiðinni var gengið framhjá Gapinu, mikilli holu í miðju hrauninu.
Við Markhellu. Dæmigerð tilfærsla landamerkja fyrrum.
Á Markastein, oftar nefnd Markhella, á einnig að vera klappað “ÓTTA” “STR” „KRYSU“. Síðan lá línan að liggja frá þessum Markasteini í stefnu upp í Krýsuvíkurland. Merkingarnar fundust á Markasteini, en ekki á Klofakletti eða Klofningskletti,eins og hans er getið í sumum landamerkjalýsingum. Hér gæti verið um einhverja misvísun að ræða.
Landamerkjabréf milli Óttarstaða og Hvassahrauns er ritað 26. maí 1890 og undirritað vegna Óttarstaða, Hvassahrauns og Krýsuvíkur. Lýsing merkja er svona: “Landamerki milli Óttarstaða og Hvassahrauns byrja í Mið-Krossstapa, frá honum í Klofningsklett, sem varða er hjá, sunnanvert við Einirhól. Frá Klofningskletti í Búðarvatnsstæði, frá þeim stað í Markhelluhól, sem er hornmark frá Óttarstöðum, Hvassahrauni og Krýsuvík; í hann er klappað: Ótt, Hvass, Krv.”
Búðarvatnsstæði og Markhelluhóll. Á honum er mosavaxin varða.
Landamerkjabréf er til milli Hvassahrauns, Lónakots og Óttarstaða ritað 13. júní 1890, samþykkt frá öllum þremur jörðunum. Lýsing merkja er þessi:
“Merkin byrja í svonefndum Markaklett við sjóinn austanvert við Hraunsnes, úr Markakletti í Skógarhól, úr Skógarhól í Stórgrænahól, úr Stóragrænhól í Hólbrunnsvörðu, úr henni í Skorásvörðu, úr henni í Miðkrossstapa, sem er horn mark á Lónakotslandi, svo heldur áfram sömu stefnu millum Hvassahrauns og Óttarstaða úr Miðkrossstapa í Klofningsklett með vörðu sunnanvert við Einirhól, úr Klofningskletti í Búðarvatnsstæði, úr Búðarvatnsstæði í Markhelluhól, sem er hornmark frá Hvassahrauni, Óttarstöðum og Krýsuvík.”
Vatn var í Búðarvatnsstæðinu. Vestan við það er klettur, einnig nefndur Markhella eða Markhelluhóll. Stundum hefur verið áhöld um við hvorn klettinn hafi verið miðað í landamerkjalýsingum. Búðavatnsstæðið hefur áreiðanlega skipt miklu máli fyrir beit í heiðinni og ferðir um hana hér fyrrum. Margir slóðar liggja að vatnsstæðinu og vel gróið er í lægðum í kring.
Sauðabrekkuskjól.
Haldið var upp í Sauðabrekkur og fram á barm Sauðabrekkugjár. Honum var fylgt til norðurs, um svonefnda Sauðabrekkugíga. Um er að ræða fallega gígaröð ofan við gjána. Austar hafa verið aðrir gígar, en þunnfljótandi hraun fyllt í þá að mestu. Í einum gígnum er bæli, slétt gólf og hraunbekkur. Gluggi er í bælinu, en steinn hafði verið settur fyrir.
Ginið er hluti gamallar gjár, sem nýrra hraun hefur runnið ofan í og fyllt að mestu. Eftir stendur þessi hluti, óuppfylltur. Dýpið er um 20 metrar.
Frábært veður. Gangan tók 4 klst og 4 mín.
Gígur í Sauðabrekkugígaröðinni.
Húsafell – Berjageiri – Fiskidalsfjall – Hrafnshlíð – Siglubergsháls – Dúnknahellir
Gengið var frá Hrauni til norðurs með austurhlíðum Húsafell, upp í sandnámur er áður hýstu eina af útstöðvum varnarliðsins, áfram upp Berjageira og norður með vesturhlíðum Fiskidalsfjalls. Haldið var um Stórusteina milli fjallsins og Vatnsheiðar, inn í Svartakrók og áfram upp með Hrafnshlíð.
Festarfjall og Hraunsvík.
Gengið var áfram um Tryppalágar og inn á gömlu götuna frá Ísólfsskála um Siglubergsháls milli Fiskidalsfjalls og Festisfjalls, niðurmeð Skögugili og beygt til suðurs niður á Hraunssand þar sem Dúnknahellir var m.a. barinn augu. Ofan Hraunssands að vestanverðu er Skora, Skarfaklettur sunnar, en síðan taka við Hvalvík og Hrólfsvík. Hraunsvíkin er utar.
Húsafell, Fiskidalsfjall, Hrafnshlíð og Siglubergsháls eru móbergsstapar, bólstraberg, móbergsþurs og túff, þakið grágrýti. Síðastnefndu fellsmyndirnar eru komnar úr Bleikhól, áberandi gíg nyrst í fjallinu.
Hraunsvík – Dúknahellir.
Grágrýti þetta er öfugt segulmagnað og runnið á segulmund sem kennd er við Laschamp í Frakklandi. Fleiri slíkar basalthettur er á þessum slóðum, t.d. á Skálamælifelli, Hraunsels-Vatnsfellum og Bratthálsi. Aldur bergsins er um 42.000 ár. Fyrir rúmum 40.000 árum lá þunnur jökull yfir Grindavíkurfjöllunum sem teygði sig um 4 km vestur og norður frá norðurhorni Fagradalsfjalls.
Festafjall og Lyngfell eru stapar sem rof sjávar hafa klofið í herðar niður og myndað hæstu sjávarhamra á Rekjanesi. Einnig sjást innviðir þess, m.a. berggangur.
Útsýni frá Dúnknahelli.
Þjóðsagan segir að austarlega í Grindavík, hér um bil miðja vegu milli bæjanna Hrauns og Ísólfsskála, er þverhnípt fell fram við sjóinn, sem heitir Festarfjall. Neðan undir felli þessu er hátt blágrýtisstandberg og ægisandur undir sem ganga má þurrum fótum með lágum sjó. Frá Hrauni blasir við í miðju berginu grá rák sem gengur þráðbeint upp í gegnum bergið og nefnist Festin. Sagan segir að rák þessi sé silfurfesti sem tröllkona ein hafi einhvern tíma í fyrndinni hengt fram af berginu með þeim ummælum að þá er dóttir bóndans á Hrauni, sú sem bæri nafn hennar, gengi þar neðan undir þá skyldi festin detta niður og verða eign stúlkunnar. Því miður lét tröllkonan ekki nafns síns getið svo að ekki hefir verið auðvelt að láta heita eftir henni, enda hangir festin óhreyfð enn í dag.
Gamla Krýsuvíkurgatan um Siglubergsháls.
Þegar gengið var áleiðis niður Siglubergsháls eftir gömlu þjóðleiðinni ofan núverandi þjóðvegar varð ekki hjá því komist að sjá hið mikla malar og sandnám, sem átt hefur sér stað utan í Fiskidalsfjalli og Húsafelli. Rifjuð var upp umsögn
Skipulagsstofnunar um svonefndan Suðurstrandarveg, þ.e. mat á umhverfisáhrifum, frá því 10. desember 2003. Þar segir m.a. að fulltrúar stjórnar Landverndar hafi kynnt sér skýrslu um mat á umhverfisáhrifum Suðurstrandarvegar. “Svæðið sem fyrirhugaður vegur fer um er á margan hátt sérstakt og veðmætt vegna landslags, jarð- og menningarminja. Skýrslan ber með sér að framkvæmdaaðili gerir sér þetta ljóst og hann hefur lagt ríka áherslu á að finna vegstæði sem hefur sem minnst neikvæð áhrif á þessi verðmæti. Svo virðist sem ekki sé mögulegt að nota núverandi vegstæði miðað við þær tæknilegu kröfur sem gerðar eru og nýr vegur mun því óhjákvæmilega hafa nokkur sjónræn áhrif og skera samfellda hraunfláka í tvo.
Hraunssandur og nágrenni – herforingjaráðskort 1903.
Námustæði við Húsafell og við Fiskidalsfjall eru í dag afar mikil lýti í landinu og efnistaka virðist óskipulögð. Suðurstrandarvegur kemur til með að fara um þessar námur og það væri til bóta ef hægt væri að nýta framkvæmdir til að gera umbætur á námunum.“
Fram kemur einnig að „vakin er athygli á því að framkvæmdum loknum verði hugað að lokun vegaslóða sem liggja að efnistökustöðum til að draga úr líkum á utanvegaakstri og eftir atvikum gera þar bílastæða sem nýta má sem upphafsstað fyrir gönguferðir og útvist.“
Gengið var niður á Hraunssand um einstigi, sandströndinni fylgt til vesturs að Dúnknahelli, sem sjórinn hefur smám saman verið að skila aftur eftir að hafa fyllt hann af sandi um tíma.
Bjargfuglar.
Fíllinn verpir á syllum í berginu, en rauðnefjuð svört teistan í hellum undir Festisfjalli. Dúnknahellis er getið í frásögn af strandi spænskrar skútu við ströndina og björgun áhafnarinnar, sem leitaði skjóls í hellinum uns hjálp barst. Erfitt getur reynst að komast upp úr fjörunni því þverhnípt bjargið er ofan hennar. Merkilegar hraunmyndanir eru í bjarginu; annars vegar hart grágrýtið í lögum og hins vegar meir rauðamölin þeirra á millum. Hennar vegna gengur Ægi svo vel sem raun ber vitni að brjóta bergið smám saman undir sig.
Frábært veður. Gangan tók 2 kls. og 2 mín.
Hraunsvík.