Skrár – Síða 362

Bænhús og kirkjur

Á miðöldum voru hátt á annað þúsund bænhús og kirkjur á Íslandi.

Kapella í Kapellulág.

Elstu húsin eru frá seinni hluta víkingaaldar og hafa nokkur þeirra verið grafin upp, m.a. á Stöng í Þjórsárdal, Neðra Ási í Hjaltadal og Þórarinsstöðum í Seyðisfirði. Elstu húsin eru öll lítil, innanvið 5 m á lengd, og eru lítið frábrugðin yngri bænhúsum og smákirkjum sem grafnar hafa verið upp, t.d. á Varmá í Mosfellssveit og Kúabót í Álftaveri, eða standa enn, eins og bænhúsinu á Núpsstað. Það bænhús hefur verið varðveitt og er haldið við. Í sama stærðarflokki eru einnig vegakapellur frá miðöldum en tvær slíkar hafa verið grafnar upp, ein á Hraunssandi austan við Hraun ofan við Grindavík og önnur í Nýjahrauni (Kapelluhrauni) í Hafnarfirði, ofan við Straumsvík. Fyrrnefnda kapellan var grafin upp af Kristjáni Eldjárn o.fl. á sjötta áratug 20. aldar og sú síðarnefnda um svipað leiti af sömu aðilum. Í fyrstu var haldið að tóftin við Hraun væri dys, en við uppgröftin kom bænhúsið í ljós. Á báðum stöðunum fundust ýmsir gripir. Bænhúsið við Hraun var að nýju orpið sandi eftir uppgröftin, en bænhúsið í Nýjahrauni var endurhlaðið, reyndar ekki ferkantað eins og tóftin leit út, heldur sporöskjulagað. Þá var það ekki hlaðið úr grjótinu, sem hin gamla rúst hafði gefið af sér, heldur að mestu með grjóti úr nágrenninu. Einungis gólfið er upprunalegt. Öðruvísi og mun stærri kirkjur hafa verið grafnar upp í Skálholti og á verslunarstaðnum Gásum en engin sóknarkirkja hefur enn verið rannsökuð á Íslandi. Yfirstandandi uppgröftur í Reykholti miðar að því að stoppa í það gat.

Rannsóknin

Kapella í Kapelluhrauni.

Rannsókn á kirkjum og bænhúsum er grunnrannsókn sem miðar að því að skrá og kortleggja allar kirkjur, öll bænhús og alla kristna grafreiti á Íslandi. Á grundvelli ritheimilda, örnefna og fornleifafunda (einkum mannabeinafunda) er reynt að staðsetja kirkjur, bænhús og grafreiti eins nákvæmlega og hægt er og þar sem mannvirkjaleifar eru sýnilegar á yfirborði eru þær mældar upp. Skráning er langt komin á Suður- og Austurlandi og benda fyrstu niðurstöður til að hægt verði að staðsetja rúman helming slíkra staða, en aðeins í undantekningartilvikum eru tóftir enn sýnilegar. Áhersla er lögð á að staðsetja kirkjur og bænhús í samhengi við bæjarstæði, leiðir og landamerki en í ljós hefur komið að þó að sóknarkirkjur séu undantekningalítið á hlaði bæjar eru smákirkjur og bænhús ýmist á hlaði, í túni, við túnjaðar eða fjarri bæ, jafnvel við gamlar þjóðleiðir líkt og bænhúsin við Hraun og í Nýjahrauni ofan við Straumsvík.

Stjórnandi rannsóknar er Orri Vésteinsson, Háskóla Íslands.

Heimild:
-www.instarch.is/instarch

Kapellan með friðlýsingaskilti framan við.

Skrár

Járngerður öll?

Loksins hefur Járngerður gamla, sú er Járngerðarstaðahverfið í Grindavík hefur dregið nafn sitt af, fengið varanlega hvíld. Fyrst eftir niðursetninguna stóð dys Járngerðar við gömlu sjávargötuna milli Járngerðarstaða og Norðurvarar (Fornuvarar). Vermenn gengu þöglir framhjá dysinni, staðnæmdust, lutu höfði og fóru með sjóferðarbæn.
Síðar var lögð varanlegri gata (Verbraut) fyrir sjálfrennireiðina framhjá dysinni. Eftir það stóð einungis eitt horn hennar út undan götunni. Nú (árið 2008) hefur gatan verið kyrfilega aðlöguð nútímakröfum, verið breikkuð og undirbúin undir malbikun. Þar með hefur Járngerðarleiðið horfið undir flatneskjuna – tákn hinna nýju tíma.
Í sjálfu sér hefði auðveldlega verið hægt að hlífa legstað gömlu konunnar, táknmerki hverfisins, og hafa þarna mjórri einstefnugötu, eða bara einfalda þrengingu til hraðatakmarkana, en bæjarfulltrúar Grindvíkinga virðast ekki hafa heyrt af slíkum möguleika, sem þó hefur verið algeng lausn í öðrum bæjarfélögum, bæði hérlendis og erlendis um langt skeið. Á næstunni er ætlunin, vegna þessara mistaka hinna mannlegu, að leggja táknrænan krans á malbik Verbrautar þar sem hin þjóðsögulega dys hefur verið í hugum forfeðra Grindvíkinga um aldir.
Þjóðsagan nefnir að „Þorkatla bjó á Þorkötlustöðum í Grindavík, en Járngerður á Járngerðarstöðum. Báðar voru þær giftar. Einu sinni sem oftar voru karlarnir þeirra báðir á sjó. Nú gjörði mikið brim og héldu báðir til lands. Þorkötlu karl fekk gott lag á Þorkötlustaðasundi og komst af. Þá varð Þorkatla fegin og mælti hún svo fyrir að á því sundi rétt förnu skyldi aldrei skip farast ef formann þess brysti hvorki hug né dug, og menn vita ekki til að þar hafi farizt skip á réttu sundi.
Það er að segja frá Járngerðar karli að hann drukknaði á Járngerðarstaðasundi. Þá varð Járngerður afar grimm og mælti svo um að þar skyldu síðan farast tuttugu skip á réttu sundi. Segja menn að nú sé fyrir víst nítján drukknuð, en þá er eitt eftir og má búast við að það farist þá og þá. Á götu þeirri sem til skips var gengin frá Járngerðarstöðum er leiði Járngerðar.“
Önnur heimild kveður á um að „Þorkatla hafi búið á Þorkötlustöðum í Grindavík, en Járngerður á Járngerðarstöðum. „Báðar voru þær giftar. Einu sinni sem oftar voru karlarnir þeirra báðir á sjó. Nú gjörði mikið brim og héldu báðir til lands. Þorkötlu karl fekk gott lag á Þorkötlustaðasundi og komst af. Þá varð Þorkatla fegin og mælti hún svo fyrir að á því sundi rétt förnu skyldi aldrei skip farast ef formann þess brysti hvorki hug né dug, og menn vita ekki til að þar hafi farizt skip á réttu sundi.
Það er að segja frá Járngerðar karli að hann drukknaði á Járngerðarstaðasundi. Þá varð Járngerður afar grimm og mælti svo um að þar skyldu síðan farast tuttugu skip á réttu sundi.” Segja fróðir menn að þetta hafi gengið eftir. Leiði kvennanna má sjá í hvoru hverfi. Þorkötluleiði mun vera á túninu austan Þórkötlustaðavegar nr. 11 sem og dysjar hunds og smala.
Í vangaveltum heimamanna segir að „Járngerður hafi reiðst þegar bóndi hennar drukknaði á Járngerðarstaðasundi og lagt á að 20 skip skyldu farast á sundinu. Járngerður gæti hafa verið gift Þorsteini hrugni og búið á Járngerðarstöðum (þrjú hús standa nú á Járngerðarstaðatorfunni). Munmæli herma að Járngerðarleiði, sem Járngerður er sögð hafa verið heygð sé við veginn, rétt við bæinn Vík (sunnan götunnar suðaustan við Vík).“
Þann 21. nóvember árið 2007 stofnuðu grindvískir atvinnuleikarar formlega til félagsskaparins GRAL. GRAL er skammstöfun á GRindvískir AtvinnuLeikarar. Meginmarkmið félagsins er að taka þátt í þjóðfélagsumræðum, hafa áhrif á listalíf í landinu (og þá helst í Grindavík) og álykta í hinum ýmsu málum á opinberum vettvangi.
Á verkefnaskránni framundan er einmitt „Járngerður og Þórkatla“; barnaleikrit sem fjallar um skessurnar Járngerði og Þórkötlu sem tvö hverfanna í Grindavík eru nefnd eftir. Í einn pott eru sett örnefni og þjóðsögur frá Grindavík. Þorbjörn og Hafur-Björn koma við sögu ásamt ruplandi Tyrkjum og hinum ægilega Ægi á Sandi sem er bæði örlátur og grimmur.
GRAL hefur gert munnlegt samkomulag við Erling Einarsson sem stendur að uppgerð Flagghússins á Járngerðarstöðum um sýningar á loftinu þar haustið 2008. Bæjarfulltrúar Grindavíkurbæjar hafa lofað framtakið og eru tilbúnir að veita verkefninu brautargengi. Svo virðist sem áherslan sé, um þessar mundir, meiri á orð en varanleika.
En HVAÐ UM JÁRNGERÐARLEIÐIÐ? Það að jarða þá gömlu endanlega undir slétt malbik hlýtur að senda ungum Grindvíkingum og öðrum þau skilaboð að öllum sé skítsama um fornar sögur og sagnir á svæðinu….
Draga verður í efa að löglegt leyfi hafi legið fyrir eyðileggingunni frá viðkomandi yfirvöldum. Hafi slíkt leyfi verið fyrir hendi væri fróðlegt að fá að sjá það… Þjóðminjalög gilda jú líka í Grindavík – þau nýjustu frá árinu 2001. Að vísu getur veður hamlað umferð um Reykjanesbraut og Grindavíkurveg, en nýjustu lagabreytingar ættu þó a.m.k. að berast á áfangastað með vorskipunum.
Einhver hafði á orði að framangreind framkvæmd gæti lýst ákveðinni kvenfyrirlitningu ráðamanna bæjarins. Ef satt er þarf Jafnréttisráð að sýna að það eigi til snör viðbrögð. Þessi aðför að Járngerði virðist reyndar kalla á viðbrögð margra annarra aðila og stofnana er lagalegu hlutverki hafa að gegna í samfélaginu. Ólíklegt er þó, af fyrri reynslu að dæma, að viðbragðstími þeirra verði meiri en hraði snigilsins. Varla er t.a.m. hægt að ætlast til að Fornleifavernd ríkisins lyfti rassi frá stól vegna minja á Reykjanesskaganum frekar en fyrri daginn. Líklega er vænlegast, úr því sem komið er, að fá leyfi Gauja í Vík til að gefa eftir smá hornskika við veginn, efna til hugmyndarsamkeppni meðal grindvískra listamanna um minnisvarða um fyrrum frú Járngerði og koma honum síðan upp á staðnum fyrr en seinna.
Þess má geta að þegar Vesturbraut var grafin upp vegna sömu framkvæmda kom verktakinn niður á hlaðið garðlag. Sá hafði uppi snör handtök, fjarlægði garðinn og mokaði yfir. Vitni urðu þó að atvikinu. Skv. Þjóðminjalögum hefði verktakanum borið að tilkynna fundinn til Fornleifaverndar ríkisins. Ekki er ólíklegt að ætla að þarna hafi verið uma ð ræða leifar af gamla bænum á Járngerðarstöðum, þeim er kom við sögu „Tyrkjaránsins“. Af meðfylgjandi loftmynd að dæma liggur Vesturbrautin í gegnum gamla veggstæðið. Eðlilegt er því að spyrja: „Í ljósi gildandi laga; hvers vegna var ekki gert ráð fyrir að minjar myndu finnast á þessu svæði áður og á meðan á framkvæmdunum stóð og hvers vegna var ekki fylgst með hvort svo væri?“

Járngerðarstaðir.

Skrár

Akstur utan vegar – þörf á úrbótum

Eftirfarandi erindi kom frá fulltrúa mótorhólamanna (2005), sem aka utan vega á hjólum sínum, en vilja halda slíkum akstri innan ákveðinna marka.
„Ég er viðriðinn hagsmunamál mótorhjólamanna og núna stöndum við í smá stappi við fulltrúa sýslumannsins á Reykjanesi. Forsaga málsins er sú að Bæjarstjórn Grindavíkur gaf mótorhjólamönnum bráðabirgðaleyfi til æfinga við norðurenda Kleifarvatns með þeim skilyrðum að gengið yrði frá svæðinu 1. júní og það ekki notað meira í sumar. Þetta var gert í ljós þeirrar reynslu sem fékkst í fyrrasumar þegar lögreglan á Reykjanessvæðinu eltu uppi þá sem voru að reyna að æfa sig og hrökktu þá upp til fjalla og inn í afskekkta dali.

Sandfellsklofi – ummerki eftir utanvegaakstur.

Afleiðingin varð hreint út sagt skelfileg, því á þessum tíma árs er Kleifarvatnssvæðið og Reykjanesið eini staðurinn sem hægt er að hjóla á. Í staðinn fyrir að hafa eitt svæði til að hjóla á voru litlar brautir lagðar ólöglega um allt Reykjanes og miklar landskemmdir unnar.
Nú hefur bæjarstjórn Grindavíkur verið gert að afturkalla þetta bráðabirgðaleyfi á þeim forsendum að sýslumaður þurfi að gefa leyfi, nema fyrir liggi leyfi frá landeiganda, Reykjanesfólkvangi og einhverjum fleiri aðilum. Það er því ljóst að ætlunin er að kæfa þetta mál í pappírshrúgum kerfisins og þannig draga málið fram á sumar, en þá verður engin þörf á þessu bráðabirgðaleyfi. Það eina sem þetta hefur í för með sér er að ágangur á Reykjanesið mun halda áfram að aukast og skemmdir af völdum mótorhjóla ekki minnka.
Ég geri mér grein fyrir að enginn vill sjá mótorhjólaför um alla koppagrundir. Ein af þeim leiðum sem okkur hefur dottið í hug til að verja Reykjanesið fyrir landskemmdum er að vekja athygli á þessu máli og gera þeim sem stjórna grein fyrir þeim miklu andstæðum sem þarna eru í gangi. Það er nefnilega ekki bæði hægt að vernda náttúruna og loka æfingarsvæðum.“Í lögum um Náttúruvernd er fjallað um akstur utan vega. Þar segir m.a. að „bannað er að aka vélknúnum ökutækjum utan vega. Þó er heimilt að aka slíkum tækjum á jöklum, svo og á snjó utan vega utan þéttbýlis svo fremi sem jörð er snævi þakin og frosin. Umhverfisráðherra kveður, að fengnum tillögum Umhverfisstofnunar í reglugerð á um aðrar undanþágur frá banninu, m.a. vegna starfa manna við landbúnað, landmælingar, línu- og vegalagnir og rannsóknir.“ Jafnframt að „ólögmætur akstur utan vega varðar refsingu.“ Þar segir að „hver sá sem veldur á ólögmætan hátt spjöllum á náttúru landsins, hvort heldur er af gáleysi eða ásetningi, skal sæta refsingu.“

Í Umferðarlögum (1987 nr. 50 30. mars) er fjallað um akstur utan vega, en einungis í þéttbýli. Þar er einungis kveðið á um að ökumenn skulu aka eftir akbrautum. Í lögunum eru ákvæði um akstursíþróttir og aksturskeppni. Þar segir að ráðherra geti sett reglur um akstursíþróttir á sérstökum afmörkuðum svæðum utan vega. „Eigi má efna til aksturskeppni, nema með leyfi lögreglustjóra.“ „Ráðherra setur nánari reglur um aksturskeppni.“
Í Umferðarlögunum eru sérstök og reyndar svolítið skondið ákvæði um tofærutæki, því skv. því má í rauninni hvorki aka þeim utan vegar, en þó jafnframt „skemmstu leið eftir vegi eða yfir veg, sem ekki er einkavegur.“ Reyndar er átt við akstur þegar snjór þekur jörð, þótt það komi ekki beinlíns fram í ákvæðinu.
Í reglugerð um akstur í óbyggðum segir m.a. að „öllum er skylt að sýna varúð svo að náttúru landsins sé ekki spillt að þarflausu. Spjöll á náttúru landsins, sem framin eru með ólögmætum hætti af ásetningi eða gáleysi, varða refsingu.“ Jafnframt að „allur akstur utan vega og merktra slóða þar sem náttúruspjöll geta af hlotist er bannaður.“ Með náttúruspjöllum er meðal annars átt við spjöll á gróðri, jarðvegi og jarðmyndunum, myndun nýrra slóða, hvort sem er á grónu landi, þar með töldu mosavöxnu landi, eða ógrónu og skiptir ekki máli hvort líkur eru á varanlegum skaða eða tímabundnum. Á friðlýstum svæðum gilda auk þess sérákvæði um akstur, sbr. friðlýsingarákvæði.

Utanvegakastur milli Hraunssels og Sandfells.

Í undanþáguákvæði reglugerðarinnar segir að „nauðsynlegum akstri utan vega í óbyggðum skal jafnan hagað svo að engin náttúruspjöll eða lýti á landi hljótist af. Með nauðsynlegum akstri utan vega er átt við akstur vegna rannsókna, björgunarstarfa og þess háttar.“
Í reglugerð um akstursíþróttir og aksturskeppni segir að „eigi má efna til aksturskeppni nema með leyfi lögreglustjóra. Án samþykkis vegamálastjóra má eigi heimila aksturskeppni á þjóðvegi. Keppni utan vega er eigi heimil án samþykkis sveitarstjórnar. Leyfi til aksturskeppni skal einungis veita skipulagsbundnum samtökum er hafa akstursíþróttir á verkefnaskrá sinni.“
Aldrei virðist nógu oft áréttað að allur akstur utan vega og merktra slóða er bannaður á Íslandi. Jaðvegur landsins er viðkvæmur og óratíma getur tekið fyrir hjólför að hverfa. Þá eru hjólför eftir bíla og önnur ökutæki oft upphafið að atburðaráðs rofs og uppblásturs sem valdið getur gríðarlegum skemmdum og landeyðingu. Einnig er margsannað að ein slóð kallar á aðra því sá sem á eftir kemur og sér slóð kann að álykta að þarna megi aka.
Akstur utan vega virðist vera vaxandi vandamál á Íslandi. Falleg náttúra Íslands verður því miður oft fyrir óbætanlegum spjöllum vegna illrar umgengni ökumanna á vélknúnum ökutækjum. Jarðrask getur valdið varanlegu landrofi og ómældum skaða.
Dómur gekk í máli manns árið 2002, sem ók utan vegar og olli spjöllum á gróðri. Honum var gert að greiða 20.000 kr. sekt eða dúsa þrjá daga í fangelsi ella.

Utanvegaakstur.

Ljóst er að mikilvægt er að finna lausn á vanda þeim er bréfritari vekur athygli á. Það er mat FERLIRs að koma þurfi mótorhjólafólki sem og öðrum er stunda utanvegaakstur af viðkvæmum svæðum Reykjanesskagans, s.s. í Stóru-Sandvík, hlíðum Sveifluháls og Fagradalsfjalls, Skolahrauns og Djúpavatnssvæðinu svo einhver svæði séu nefnd er þegar liggja undir talsverðum skemmdum. Mótorhjólafólk hefur unað sér vel á vatnasvæði Lambhagatjarnarinnar norðan Kleifarvatns sem og á sandströndinni við vatnið sunnan Syðrihöfða. Ekki er að sjá að það hafi valdið spjöllum þar því vatnið virðist jafnan færa umhverfið í rétt horf á ný. Þá er hið ákjósanlegasta æfingasvæði í Folaldadölum í Sveifluhálsi. Með jákvæðu viðhorfi og í góðri samvinnu við mótorhjólafólk ættu yfirvöld samgöngu- og umhverfismála auðveldlega að geta náð samkomulagi um viðhlítandi aðstöðu á svæðinu, hugsanlega með einhverjar laga- og reglugerðarbreytingar að markmiði. Það er reyndar alveg ótækt að leyfa innflutning á slíkum tækjum, en gera á sama tíma ekki ráð fyrir að þeim verði ekið eins og „þau eiga kyn til“. Með góðri samvinnu væri hægt að laða fram hugarfarsbreytingu um skaðsemi utanvegaaksturs hjá a.m.k. þeim tiltekna hópi ökumanna, sem hér er um rætt. Það er til mikils að vinna og því nauðsynlegra að hugsa málið í lausnum en vandamálum.

Ekið utan vegar við Oddafell.

Það er reyndar grátbroslegt að sjá og heyra opinberar nefndir og ráð leggja fram lítt ígrundaðar tillögur um úrbætur og síðan innihaldslítil loforð embættismanna um framkvæmdir – án markvissar eftirfylgju. Á meðan svo er gerist fátt annað en utanvegaaksturinn heldur áfram með tilheyrandi varanlegum afleiðingum fyrir umhverfið.
Aðspurður á fundi ferðaþjónustuaðila um aðgerðir lögreglu til að spyrna gegn utanvegaakstri á Reykjanesskaganum svaraði sýslumaðurinn í Keflavík því til að slíkur akstur þekktist ekki á svæðinu og því væri ekki ástæða til sérstakra aðgerða. Í ljósi aðgerðarleysis liðinna ára eru sérstakar aðgerðir og eftirlit ríkislögreglustjórans með utanvegaakstri á landinu kærkomin viðleytni til að bregðast við aðsteðjandi vanda og sýnilegri eyðileggingu á dýrmætri náttúru landsins.

Heimildir m.a.:
-http://www.ust.is/Natturuvernd/aksturutanvega
-http://www.althingi.is
-http://www.landvernd.is/frettirpage.asp?ID=1348
-http://www.icetourist.is/displayer.asp?cat_id=343
-Umferðarlög.
-Lög um náttúrvernd.
-Reglugerð um akstur í óbyggðum.
-Reglugerð um akstursíþróttir og aksturskeppni.

Utanvegaakstur.

Skrár

Sel

Eftirfarandi „Frá sunnlenskum sveitabónda“ um sel birtist í Fjallkonunni 1890, 7. árg., 31. tbl., bls. 122-123:
„Selstöður eru, nú orðið, því nær ekkert notaðar hjá því sem var á fyrri öldum. Eins og enn er ástatt með jarðræktina hér á landi, má það óefað teljast afturför í landbúnaðinum, að hafa ekki í seli, þar sem svo stendr á, að gott er um selstöður enn heimaland rýrt. Fyrst er nú það, að málnytan verðr meiri og betri í seljunum og skepnurnar þó oftast feitari og holdþéttari enn heima; og í öðru lagi „hvílast“ heimalöndin svo að beitin verðr drýgri og betri á þeim haust og vetr; enn fjallabeitin, sem ekki næst í nema um miðhluta sumarsins, vinst betr upp enn ella.
Líklega er það aðalástæðan fyrir mörgum, að nota ekki selstöður, að það sé of kostnaðarsamt með fólkshald, áhöld og hesta til selflutnings, fyrir ekki fleiri málnytupening enn á flestum búum er. Enn þessi ástæða hyrfi ef menn kæmu sér saman um félagsskap í þessu sem fleiru. Ef 3 bændr, sem eiga um 50 ær, legðu saman í sel, og legðu til einn mann hver (2 í selið, 1 til flutninga), og annan tilkostnað eins að hlutfalli, mundi það til lengdar verða miklu kostnaðarminna enn heimagæsla víðast hvar, því heima þyrftu þeir sinn smalann hver, auk allra annara tafa við málnytuhirðinguna, þó ekki væri búist við neinum mismun að öðru leyti. Selfólkið getr líka oft haft einhver smávegis aukastörf, ef tími er til, t. d. safnað fjallagrösum m. fl.
Kýr ætti að hafa í seli eigi síðr enn ær.“

Þerneyjarsel.

Skrár

Sandgerði – skemmri skírn

Lýsing Sandgerðis einkennist af ESSum, hvort sem litið er til sögu eða staðhátta.

Hjarta Reykjaness.

Sandgerði er staðsett þar sem Sandgerðisvíkin skerst inn í Rosmhvalanes. Skerjaklasi skilur að Sandgerðisvíkina að sunnan (Bæjarskerseyri), en Sundið er á millum. Sýndist sumum siglingin um það stundum þrautarsund fyrrum. Sjávarströndin er sendin og skerjótt. Steinunn gamla sigldi fyrstur staðarmanna inn á svæðið, skuldlaus fyrir stakk. Sjósókn og sauðfjárhald hafa einkennt sveitina frá sköpun. Seinustu misserin hafa skil milli gamalla hverfa beggja vegna Sandgerðis, Bæjarskerja og Flankastaða, skolast út og þau orðið að mestu sambyggð.

Efra-Sandgerði.

Sandgerðisbærinn gamli er við Sandgerðistjörnina ofan við Sandgerðisvörina. Þar bjó Sveinbjörn Þórðason ásamt sonum sínum. Sumir segja að Sandgerði hafi áður heitið Sáðgerði, samanber kornrækt. Sandfok setti strik í reikninginn, en stórátak í sáningu melgresis á árunum 1930-´50 skipti sköpum. Steyptur sjóvarnargarður 1935 setti stefnuna á ný sóknarfæri í sjávarútvegi.
Sandgerði er stór smábær, með rúmlega sautján sinnum sjötíuogsjö íbúa. Setrið, öðru nafni Fræðasetrið, er í stöðugri sókn. Í Setrinu er ekki bara seli að sjá heldur og settlegan rostung, steina, stoppaða sjófugla, skrautlegar skeljar og smádýr svo eitthvað sé nefnt. Sjónaukar bjóðast þar til skoðunar fugla.
Stofan, eða Náttúrustofa Reykjaness, er undir sama þaki og Setrið. Sækjendum sem og sérfræðingum fjölgar stöðugt.
Skólar eru í Sandgerði fyrir skemmri stigin, sundlaug með sól- og setbekkjum og stækkun íþróttahússins hefur sagt til sín. Sveitarfélagið er í samvinnu um byggingu svæðismiðjunnar þar sem gert er ráð fyrir setu sjórnsýslunnar. Sveinsson fær það aðstöðu.

Hvalsnesgata.

Skýjaborg er samkomustaður smáfólksins, stráka og stúlkna. Söngvakeppnir eru skipulagðar þar og sjálfhælnir söngvarar, jafnvel prinsessur, sækja í staðinn til setu búa sinna. Sparkfélagið Reynir er í stöðugri framför, enda stuðningurinn stöðugur. Sigurstranglegir og á góðu skriði. Sköpun listar fer fram í listgallerýi og stærðar skírnarkerti, svo dæmi sé tekið, eru framleidd í Jöklaljósi. Skátar standa styrkum stoðum í Sandgerði og stunda staðfastir skátamót landsins.
Sveit Sigurvonar sýnir sjaldnast ónóg viðbrögð, slökkviliðið stendur sig vel og starf sjálfstæðra félaga, s.s. Lions, er stöndugt í Sandgerði.
Smekklegir eldri borgar hafa sannaralega komið sér vel fyrir í sérsmíðuðum húsum og safn bókanna hefur sameinast skólanum. Skil á bókum eru stöðug og haldast í hendur við útlán.

Sandgerði.

Slitlag er á vegum í og við Sandgerði. Stækkun hafnarsvæðis er stanslaust í gangi, en Suðurnesjafiskmarkaðurinn er staðsettur við höfnina.
Stórfengleg sýn listaverksins Álög eftir Steinunni Þórarinsdóttur er við suðurinnkomuna í Sandgerði. Þar stendur maðurinn andspænis sænum. Listaverkið er til minningar um látna sjómenn, sett upp á afmæli Miðneshrepps 1986.
Sögustaðir eru ófáir – Hunangshella – þar sem skepna var skotin er hún sleikti þar sýrópið, eða var það hunangið. Í Þórshöfn sló í brýnu með Englendingum og Þjóðverjum. Þórshöfn var einn helsti verslunarstaður þjóðverja á 15. og 16. öld. Skipakomur hófust þangað á ný á 19. öld . Jamestown strandaði þar 1881. Skipið var með allra stærstu seglskipum sögunnar. Sagan segir og að bellestin hafi verið silfurgrýti. Hugsanlega er silfursjóður þar á sjávarbotni.

Básendar – festarhringur.

Básar eða Bátsendar hýstu útgerð og verslun. Um siðaskiptin tók Viðeyjarklaustur útgerðina í sínar hendur. Skúli fógeti deildi þar við einokunarkaupmann danskan. Sjávarflóð 1799 lagði staðinn af.
Sakamenn voru hengdir í Gálgum, segir sagan.
Stafnes, fjölmennasta verstöð Suðurnesja á 17. og 18. öld. Þar strandaði Jón forseti 1928. Slysið leiddi til stofnunar slysavarnafélagsins Sigurvonar í Sandgerði og síðar Slysavarnarfélags Íslands.
Steinn Steinunnar Hallgrímsdóttur er Í Hvalsneskirkju. Altaristaflan er eftir Sigurð málara.

Melaberg.

Á Melabergi segja sumir að sonur ekkju hafi orðið strandarglópur á skeri Geirfugla, en bjargast ári síðar. Sór sá fyrir faðerni barns sækvynnu úr skerinu. Steyptist hann þá í Stakksfjörð þar sem nú stendur Stakkur.
Másbúðir eru m.a. kunnar fyrir fyrsta byssubardaga Íslandssögunnar og Fulgavík safnaði fólk sölum samhliða fiskveiðum og notaði í skepnufóður.
Hér segir einungis af skemmriskírn Sandgerðis. Vilji sagnasjóðir sækja í safaríkara efni er best að leita í Setrið, þar sem allt slíkt fæst svo að segja ókeypis.

Lindarsandur neðan Melabergs.

Skrár

Reykjanesfólkvangur – Reykjaneshryggur

Nýlega fór fram einstaklega áhugavert fræðslukvöld í Saltfisksetrinu í Grindavík undir yfirskriftinni „Reykjanesfólkvangur – Reykjaneshryggur“. Fræðslukvöldið var liður í Viðburðardagskrá Grindavíkur 2008. Efni kvöldsins átti einkar brýnt erindi til áhugasamra sveitarstjórnarmanna, en enginn þeirra lét sjá sig. Viðstaddir gestir voru engu að síður mjög ánægðir.
Sigrún Helgadóttir líf og umhverfisfræðingur og dr. Ármann Höskuldsson eldfjallafræðingur hjá Jarðvísindastofnun Háskólans héldu sinn hvorn fyrirlesturinn um Reykjanesskagann, annars vegar þann hluta hans er fellur undir Reykjanesfólkvang og hins vegar framhald hans til suðurs, Reykjaneshrygginn.
Sigrún lýsti mjög vel núverandi möguleikum Reykjanesfólkvangs, bæði sem víðerni og nálægð við þéttbýliskjarna, og möguleika hans til næstu framtíðar. Fram kom að mikilvægt væri að reyna að skila svæðinu eins óröskuðu og nokkurs væri kostur til komandi kynslóða því verðmæti þess munu aukast í réttu samhengi við ásókn fólks í óspillt umhverfi.

Reykjanesfólkvangur – loftmynd.

Stofnun Reykjanesfólkvangs er samofin sögu náttúruverndar á Íslandi. Framkvæmdir við Grænavatn í Krýsuvík áttu þátt í að menn áttuðu sig á mikilvægi þess að almenn náttúruverndarlög giltu í landinu. Hugmynd að stofnun fólkvangs á Reykjanesi var samþykkt samhljóða í borgarstjórn Reykjavíkur árið 1969 og lögð áhersla á að land frá Elliðavatni til Krýsuvíkurbergs yrði gert að friðlýstu útivistarsvæði fyrir almenning. Fólkvangurinn var stofnaður 1. des. 1975.
Fólkvangar eru í umsjón sveitarfélaga ólíkt öðrum friðlýstum svæðum á Íslandi. Landið er í lögsögu Grindavíkur, Hafnarfjarðar, Álftaness og Garðabæjar en vegna mikilla hagsmuna annarra þéttbýlisbúa standa Reykjavík, Seltjarnarnes, Kópavogur, Garðabær, Hafnarfjörður, Reykjanesbær og Grindavík saman að fólkvanginum.
Hvert sveitarfélag skipar einn fulltrúa í fólkvangsstjórn og fjárframlög eru í hlutfalli við íbúatölu sveitarfélaganna. Fulltrúi Reykjavíkur er formaður stjórnar. Frá 1981 hefur verið starfsmaður í hlutastarfi á sumrin til eftirlits.
Svæðið fellur ekki að íslenskum eða alþjóðlegum skilgreiningum á fólkvangi en er þjóðgarðsígildi og hluta þess mætti friðlýsa sem víðerni. Jarðfræði svæðisins er merkileg á heimsvísu en þar eru plötuskil með tilheyrandi eldstöðvum af ýmsum gerðum og gömlum og nýjum hraunum. Svæðið var byggt frá landnámi fram á síðustu öld og þar er mikið af minjum um lífshætti fólks á fyrri tímum til lands og sjávar.
Landið var vel gróið en hefur verið ofnýtt og gróður er nú mjög illa farinn, mikil ofbeit og landeyðing. Það er enn notað sem beitiland bæði er þar lausaganga búfjár og beitarhólf fyrir hross og sauðfé. Ýmsir áhugahópar hafa helgað sér svæðið m.a. til torfæruaksturs utan vega og er landið víða mjög illa farið af þeim sökum. Mikilvægt er að ná tökum á þessum vandamálum. Stefnt skyldi að friðun fólkvangsins fyrir beit og utanvegaakstri og leitast við að endurheimta fyrra gróðurfar (vistheimt).

Djúpavatnsvegur um Stóra-Hamradal.

Vegir í fólkvanginum eru að mestu malarvegir. Sumir þeirra eru illa færir fólksbílum. Verið er að undirbúa lagningu Suðurstrandarvegar þvert í gegn um fólkvanginn. Tilkoma vegarins mun auka mjög umferð um fólkvanginn og nauðsynlegt er að bregðast við auknum gestafjölda með merkingum, upplýsingum og annarri þjónustu. Þá þjónustu þarf að veita um allan fólkvanginn, fyrst og fremst þarf að merkja áhugaverða staði og stika fjölbreyttar leiðir.

Þegar borin eru saman fjárframlög og stuðningur við Reykjanesfólkvang og önnur útivistarsvæði í nágrenninu, s.s. Bláfjallafólkvang og Heiðmörk, sést að fólkvangurinn er mikið olnbogabarn. Svæðið verður þó sífellt mikilvægara til útivistar fyrir þéttbýlisbúa SV-lands. Það gæti einnig haft mikið aðdráttarafl fyrir þá erlendu ferðamenn sem sækjast eftir menningarlegri og fræðandi útivist. Það form ferðmennsku er nú í mikilli sókn. Sú sérstaða að hægt sé að upplifa víðernisáhrif á daginn en stunda menningarlíf og fá góða þjónustu í þéttbýli um kvöld og nætur er mikill styrkleiki fyrir nálæg sveitarfélög.

Reykjanesfólkvangur – þrívíddarkort.

Sigrún kvað Reykjanesfólkvang vera um 300 km2 að stærð og langstærsta friðlýsta svæði sinnar tegundar hér á landi. Mikið er um jarðhitasvæði og margskonar náttúruminjar innan fólkvangsins. Árið 2004 tók Sigrún saman mjög ítarlega skýrslu fyrir stjórn Reykjanesfólkvangs um upphaf fólkvangsins og þær væntingar og hugmyndir sem fólk hafði um mikilvægi svæðisins og möguleika þess í framtíðinni. Hún sgði frá skýrslunni, niðurstöðum hennar og hugmyndum.

Sigrún Helgadóttir.

Í erindi sínu fjallaði Sigrún um aðdraganda og efnisöflun skýrslunnar, en í henni kom fram hlutlaust mat hennar sem fræðimanns á öllum helstu þáttum fólkvangsins, væntingar og möguleika til framtíðar. Í kjölfarið urðu umræður um núverandi stöðu og þá staðreynd að á 33 ára afmæli fólkvangsins hefði aldrei staðið fyrir dyrum önnur eins nýtingaráform á svæðinu og nú eru fyrirhuguð, virkjanir ,línulagnir, og Suðurstrandarvegur, og gengdarlaus utanvegaakstur svo eitthvað sé nefnt.
Gestum var tíðrætt um þá sýn sem við blasir á ferð um fólkvanginn, allir hlutir sem miða að því að bæta aðgengi að náttúruskoðun eru skemmdir og eyðilagðir, ekki hefst undan að laga nauðsynlegustu skilti er miðla upplýsingum.

Í máli Óskars Sævarsson, fulltrúa Grindavíkur í stjórn fólkvangsins, kom fram að allt til ársins 2005 hefur ráðstöfunarfé nefndarinnar verið af afar skornum skammti, eða um 2 miljónir á ári, og því lítið svigrúm gefist til framkvæmda.

Óskar Sævarsson.

Á borði núverandi stjórnar biðu því fjölmörg verkefni sem biðu úrlausna. Í dag hefur stjórnin náð að tvöfalda þetta fjármagn og verkefnavinna er hafin í tengslum við það. Má nefna tjaldstæði í Krókamýri sem útbúið var á síðasta ári og verður fullklárað í sumar, fjölmörg upplýsingarskilti fara á sinn stað, fólkvangsvörðurnar verða lagaðar, ruslamálum verður komið í lag og landvörslu verður sinnt á árs grundvelli.
Dr. Ármann Höskuldsson, eldfjallafræðingur hjá Jarðvísindastofnun Háskólans sagði frá rannsóknum á Reykjaneshrygg sem fram fóru sumarið 2007.
Verkefnið hlaut m.a. styrk frá „National Science Foundation“ í Bandaríkjum og rannsóknarsjóð Háskóla Íslands. Notast var við sérhannað skip, R/S Knorr, til jarðfræðilegra rannsókna á sjó. Leiðangrinum lauk 15 júlí ´07 og var gagnasöfnunin mjög árangursrík. Í leiðangrinum var lokið við að kortleggja Reykjaneshrygginn upp að landgrunnsbrún. Þá kom meðal annars í ljós gríðarmikil megineldstöð í landgrunnsbrúninni, sem nefnd hefur verið Njörður. Megineldstöðin er á stærð við Reykjanes, eða um 50 km í þvermál. Fróðlegt verður að heyra dr. Ármann segja frá leiðangrinum og ná fram umræðum um þessa mikilvægu fiskislóð Íslendinga.
Þessi rannsókn Jarðvísindastofnunnar voru umfangsmestu rannsóknir á Reykjaneshryggnum í 40 ár.

Reykjaneshryggur.

Reykjaneshryggur er einn áhugaverðasti hlutinn af hryggjakerfi heimsins fyrir þrjár sakir. Í fyrsta lagi er hann samfeldur með skásettu reki frá Bight-þverbrotabeltinu í suðri að Reykjanesi í norðri. Í öðru lagi hafa myndast misgamlir V-laga hryggir sem vísa út frá Íslandi og í þriðja lagi ber hann mörg einkenni háhraða gliðnunarbeltis þrátt fyrir að vera hægfara. Skýringarnar er talið að megi meðal annars rekja til heita reitarins undir Íslandi og þeirrar kvikuframleiðslu sem þar er umfram kvikumyndun hryggjarins. Í núverandi hryggjakerfi jarðar er Reykjaneshryggurinn undir mestum áhrifum heits reits. Þrátt fyrir öll þessi merkilegu einkenni er tilfinnanleg eyða í vísindalegri gagnasöfnun sem má rekja frá Íslandi og suður á 62° norðlægrar breiddar.

Ármann Höskuldsson.

Leiðangrinum lauk 15 júlí síðastliðinn og var gagnasöfnunin mjög árangursrík. Veðursæld einkenndi miðin á rannsóknartíma sem að eykur til muna gæði þeirra gagna sem safnað var. Frumniðurstöður rannsóknarinnar sýna að enn má sjá móta fyrir gömlu rekbeltunum tveim sem að stjórnuðu upphleðslu á Vestfjörðum og Snæfellsnesi. Vestfjarðarbeltið er afmarkað af misgengjum með allt að 400 m falli, en Snæfellsnes rekbeltið kemur aftur á móti greinilega fram á landgrunninu með um 100 m misgengi. Misgengi þetta hefur verið nefnt Suðurkantar á sjókortum. Neðan við landgrunnsbrúnina kom í ljós gríðarmikil megineldstöð sem nefnd hefur verið Njörður. Megineldstöðin er á stærð við Reykjanes, eða um 50 km í þvermál. Í toppi hennar má greina öskju, eða sigketil sem er um 10 km í þvermál.
Núverandi rekás Reykjaneshryggjar liggur í gegnum Njörð. Aðstæður við Njörð eru því svipaðar og í Kröflu, þar sem að megineldstöðin og sigketill hennar er klofin af Kröflusprungusveimnum.
Nú fer í hönd nákvæmari greining á gögnum og úrvinnsla, Gera má ráð fyrir áframhaldi á gagnasöfnun innan 2 ára, mun rannsóknum þá verða beint að varmauppstreymi, jarðhitakerfum, gossögu og bergfræði eldstöðvanna á rannsóknarsvæðinu.
Verkefnið hlaut styrk frá National Science Foundation í Bandaríkjum Norður Ameríku að upphæð um 30 miljónir króna og skipastyrk að upphæð 70 miljónir. Verkefnið er ennfremur styrkt af vísindasjóði Háskóla Íslands.
Ármann fór í gegnum alla gossögu svæðisins og var einkar fróðlegt að sjá staðsetningar á eldsumbrotum á flekamótunum neðansjávar í gegnum tíðina. Tilurð þessara íslensku brotabelta er vel þekkt. Hryggjakerfi Norður-Atlantshafs rekur til vest-norðvesturs tæpan sentimetra á ári miðað við heita reitinn og með því að flæði möttulefnis undir Íslandi út frá þessari miðju er helsti drifkraftur flekahreyfinga, þá „leitast“ rekbeltin við að vera yfir heita reitnum. Í 15 milljón ára jarðsögu Íslands hefur slíkur gosbeltaflutningur orðið að minnsta kosti þrisvar.
Þverbrotabelti einkenna allt rekhryggjakerfi jarðar, sem er um 60.000 km langt, og skiptist í búta sem hnikað er til hverjum miðað við annan. Almennt tengjast þverbrotabeltin ekki heitum reitum, heldur virðast þau hafa myndast um leið og rekhryggurinn sjálfur og haldast síðan nokkuð stöðug. Myndun þeirra er því sennilega háð spennusviðinu sem ríkti þegar hryggurinn var að myndast.

Um miðjan september 2013 lauk mánaðarlöngum rannsóknarleiðangri á Reykjaneshrygg með rannsóknarskipinu Marcus G. Langseth. Í leiðangrinum var syðsti hluti Reykjaneshryggjar kortlagður með fjölgeislamælitækni í fyrsta sinn.Reykjaneshryggur er lengsti samfelldi rekhryggur jarðar.
Það er því heimsviðburður að í lok leiðangurs er hryggurinn að fullu kortlagður.

Ármann sýndi gestum kort og myndir af undraheimum Atlantshafshryggjarins. Reykjaneshryggurinn var kortlagður, sem fyrr segir, frá landgrunnsbrún. Stórkostlegt landslag kom þá ljós með fjöllum og eldstöðvum á stærð við Reykjanes allt að 50 km í þvermál, hæstu fjöll hryggsins eru um 600 metra há.
Fjörlegar umræður um svæðið fóru fram í lok erindis, m.a. um hitasvæði í sjó gasuppstreymi og olíu ( sem þarna er). Vænlegustu svæðin eru sunnan undan Grindavík, þ.e. þau svæði, sem líklegast munu nýtast til orkuöflunar í nánustu framtíð.
Ljóst er að Reykjanesfókvangur hefur á ýmislegt að bjóða áhugasömu fólki.

Heimildir m.a.:
–www.jardvis.hi.is/
-grindavik.is

Reykjanesskagi.

Skrár

Stekkjarhraun – Nónklettar

Ætlunin var að skoða Stekkjarhraunið (nú á millum Berga og Hlíðar í Setbergshverfi) og leita uppi nokkur örnefni og minjar, sem þar er að finna. Þá átti að ganga upp á Setbergshlíð og skoða svonefna Nónkletta, sem þar eru, eyktarmark frá Urriðakoti.

Búrfellshraun kemur úr gígnum Búrfelli sem er um það bil 7 km austan við Hafnarfjörð. Sjá á korti litað grænt, merkt H 105. Búrfell tilheyrir eldstöðvakerfi kennt við Krýsuvík. Búrfell er hringlaga gígur úr hraunkleprum. Gígurinn er 179 metrar yfir sjó þar sem hann er hæstur og 140 metrar að þvermáli milli barmanna. Dýptin hefur mælst 58 metrar frá hæsta og 26 metrar frá lægsta barmi. Mismunurinn á barmi gígsins stafar af misgengi sem átti sér stað eftir að eldvarpið hlóðst upp.
Búrfell gaus einu sinni, það var flæðigos og framleiðslan var fyrst og fremst Búrfellshraun. Meginuppistaðan í eldvarpinu eru kleprar, þeir eru lagskiptir og hallar lögunum bratt niður í gíginn. Rofist hefur ofan og utan úr Búrfelli og hefur myndast hvasst egg á toppi fjallsins sem er úr lausri gosmöl.
Búrfellshraun er innan marka Garðabæjar og Hafnarfjarðarbæjar. Tveir megin hraunstraumar hafa komið frá Búrfelli. Það sem aðgreinir þessar kvíslir er Helgadalshraun. Búrfellið gengur undir ýmsum nöfnum eftir því hvar það er. Sá hraunstraumur sem er Hafnarfjarðarmegin hefur eftirfarandi nöfn: Næst Búrfelli er Smyrlabúðahraun (kennt við fuglinn smyril sem gerði sér hreiður þarna), Gráhelluhraun, Lækjarbotnahraun, Stekkjarhraun, Sjávarhraun, Arnarhraun og vestar heitir það Flatarhraun. Garðabæjarmegin er fyrst Garðahraun, Urriðakotshraun, Vífilstaðahraun, Hraunholtshraun, Gálgahraun og Balahraun. Hraunið er stórbrotið apalhraun og meðalþykkt þess er ekki undir 20 metrum. Samkvæmt aldursákvörðun á mó sem kom í ljós hjá Bala á Álftanesi er það um 7240±130 C14 ára. Stærð hraunsins er um 18 km2.
Sá hraunstraumur sem runnið hefur í Heiðmörk og niður í Garðabæ hefur runnið eftir fallegri hrauntröð sem nefnist Búrfellsgjá. Búrfellsgjá þykir með fallegri hrauntröðum landsins. Gjáin er 3,5 km á lengd með meginstefnu í norðvestur. Búrfellsgjá er mjóst upp við gíginn eða um 20-30 metrar milli barma en breikkar þegar lengra dregur og verður mest 300 metrar. Í hrauninu út með Vífilsstaðahlíð grynnkar hrauntröðin og hverfur, sá endi Búrfellsgjár nefnist Selgjá. Á köflum eru gjárveggirnir þverhníptir og mynda sums staðar grunna hellisskúta sem eru með snarhöllu þaki. Barmar, veggir og botn hrauntraðarinnar er allt úr Búrfellshrauni.“
Stekkjarhraun er nú friðlýst sem fólkvangur. Tilgangurinn er að vernda útivistarsvæði í fögru hraunumhverfi þar sem jafnframt er athyglisvert gróðurlendi og sérstakar menningarminjar. Stekkjarhraun er hluti af fyrrnefndum hraunum sem runnu í Búrfellseldum fyrir um 8000 árum. Hraunið er í beinu framhaldi af Gráhelluhrauni og hefur hraunið runnið um þröngan farveg milli Setbergshlíðar og Mosahlíðar. Aðgengi að svæðinu er gott og er það því ákjósanlegt til fræðslu og útikennslu. Með friðlýsingunni er einnig verið að vernda votlendisbletti við Lækinn þar sem hann rennur með Stekkjarhrauni, en þar vaxa m.a horblaðka og starir sem eru fágætar tegundir í þéttbýli. Hraunið dregur nafn sitt af stekk eða stekkjum frá Hamarskoti og Görðum, sem enn má sjá leifar af.
„Stekkurinn“ er reyndar þrír slíkir í Stekkja[r]hrauni; einn frá Hamarskoti, annar frá Görðum og sá þriðji frá Setbergi, austan markanna. Línan lá um Lambadrykk í Sýlingahellu. Líklega hefur nafnið þótt eftirbreytanlegt því sama örnefni er á hrauntanga vestan Urriðakotsvatns, sbr.: „Mjóitangi er ystur og þar um liggur landamerkjalínan. Rétt innan við, yst á tanganum, er svonefndur Kriki og líið eitt norðar eru Kvíar og Kvíanef. Hér liggur Lambhagagarður þvert yfir tangann. Þá er nokkur norðar Sýlingahella og liggur þar um landamerkjalínan og úr henni Klofavörðusteinn og þaðan í Stórakrók. „
Þá segir í örnefnalýsingum fyrir Setberg. „Hér vestur af og neðan hraunsins rann Hamarskotslækur. Þar var rafveitustíflan og rafveitutjörnin þar ofan við. Þegar læknum er fylgt um Setbergsengjarnar, mætir hann svo Botnalæk og tekur hann þá þverstefnu og nefnist þá Þverlækur. Þar var Þverlækjarstíflan og Þverlækjarlónið um 1917 til 1930, en fyrr meir voru hér Þverlækjarstiklur og Þverlækjarbrú, sem farið var um, þegar syðri Setbergsstígurinn var farinn til Hafnarfjarðar.
Hraunið vestur af Setbergsholti heitir Stekkjarhraun. Milli hraunsins og holtsins rennur lítill lækur úr suðri, Lækjarbotnalækur. Við engjarnar, sem voru neðan við túnið, kom Lækjarbotnalækurinn saman við læk, sem kemur úr gagnstæðri átt og á upptök í Urriðakotsvatni, sem er á mörkum Setbergs og Urriðakots. Eftir að lækirnir koma saman rennur lækurinn, sem þeir mynda og þá fær nafnið Þverlækur, vestur í hraunið og til sjávar í Hafnarfirði og hét þar Hamarskotslækur.
Landamerkjalínan mun fyrrum hafa legið með læknum og hér suður fyrir í kletta, sem nefndust Sýlingahella. Héðan lá svo línan suður yfir Stekkjarhraun upp í Markaþúfu á holtinu austan Aldanna og þaðan í Lækjarbotna. Nánar tiltekið lá landamerkjalínan í garðsenda og síðan í fyrrnefnda Sýlingahellu.
Sunnan við suðurtúngarðinn er upp undir holtinu Setbergskot eða Austurkot; þar sér enn rústir eftir [nú horfnar]. En neðan kotsins er Kotamýri. Út á Stekkjarhrauni er Stekkurinn. Í bréfi frá 1670-80 segir, að Hamarskot og Garðar hafi haft þarna stekk. Rétt hjá er vatnsból, nefnist Lambadrykkur. Vestan undir hrauninu eru hvammar tveir. Nefnast þeir Atkeldan nyrðri og Atkeldan syðri, en frá þeim rennur Atkeldnalækur. At til litunar var tekið í þessum stöðum. Botnalækur kemur í Lækjarbotnum.“
Í örnefnaskrám fyrir Setberg er getið um Nónkletta: „Setbergsholt er allt holtið kallað vestan frá hömrunum og austur eða suður um. Upp frá fjárhúsinu var Fjárhúsholt og þar efst á holtinu Nónklettar, en þeir voru eyktamörk frá Urriðakoti.“ Í dag eru Nónklettar einungis „stekkur“ því flestir þeirra hafa verið fjarlægðir og notaðir í garða bæjarbúa líkt og svo margt annað er tilheyra liðinni sögu Hafnarfjarðar, sbr. Hraunaréttinn, sem „hvarf“. Allt hefur það verið athugasemdalaust til þessa dags.
Í raun eru miklu mun fleiri minjar á þessu svæði en skráðar hafa verið. Má þar nefna brúarhleðslur á gömlu leiðum, vatnsveituminjar frá fyrstu tíð rafvæðingar í Firðinum, búsetuminjar frá fyrri öldum og eyktarmörk svo eitthvað sé nefnt. Fátt af þessu hefur verið skráð, en fjölmörgu spillt vegna áhugaleysis – a.m.k. fram til þessa.
Við friðlýsingu Stekkjarhrauns var þess gætt að friðlýsa allt hraunssvæðið, en engar áætlanir hafa verið gerðar að merkja sýnilegar minjar eða merkileg jarðfræðifyrirbæri á svæðinu, áhugasömum bæjarbúum til upplýsingar og fróðleiks.
Frábært veður. Gangan tók 1 klst og 1 mín.

Heimild m.a.:
-Örnefnalýsing fyrir Setberg.
-Örnefnalýsing fyrir Urriðakot.

Stekkjarhraun – kort.

Skrár

Skjólklettur – Langiklettur – Strýtuklettur – Dirgirabotnar

Í landi Reykjatorfu í Ölfusi í Árnessýslu er örnefnið Dirgirabotnar, mýrarbrúnin þar sem Ölfusborgir standa (Árbók Ferðafélagsins 2003:128). Þar eru einnig tveir Dirgiralækir, syðri og nyrðri, og Dirgiramýri.
Örnefnið Dirgirabotnar er í örnefnaskrá Örnefnastofnunar einnig stafsett Dyrgirabotnar með ypsíloni. Ekki verður séð í fljótu bragði hvaða skýringu væri hægt að gefa á örnefnaliðnum Dirgira-. Það virðist ekki skylt neinu íslensku orði eins og það er stafsett og ekki verður það fundið í orðabókum. Athugandi er hvort rithátturinn með -y- gefi frekar merkingu. Hugsanlegt væri þá að orðið *dyrgir (kk.et.) hefði verið til og þá haft um læk, hugsanlega skylt orðinu dorg. Lækirnir tveir hefðu þá verið nefndir Dyrgirar (beyging eins og hellir – hellirar) og lækjabotnarnir eftir þeim Dyrgirabotnar. Orðið dorg getur merkt auk ‘handfæris’, ‘skán á mjólkurbyttu, myglu- eða óhreinindaskán á íláti’, sbr. nýnorsku dorg ‘kvista- og mosarusl’ (Ásgeir Blöndal Magnússon, Íslensk orðsifjabók). Til samanburðar má nefna að þrjár ár í Noregi heita Dørja (Dørgja) og hefur það nafn verið sett í samband við dorg í merkingunni ‘handfæri’ (Norsk stadnamnleksikon). Tæplega er þó hægt að hugsa sér það í tengslum við Dirgiralækina í Ölfusi, sem ekki er vitað að séu eða hafi verið neinir dorgstaðir.
Annar kostur væri að líta á orðið „dyrgir“ sem orð samsvarandi dyrgja ‘digur kona’ og dvergur, og þá átt við e-ð lágvaxið og durgslegt. Þá væri e.t.v. átt við kletta í nágrenninu. Þar er reyndar Strýtuklettur og Strýtuklettsdý en vatn úr þeim rann í Dirgiralækinn syðri, og Skjólklettur, en Skjólklettsmýri er á milli Dirgiralækjanna, nefnd öðru nafni Dirgiramýri. Á þessum slóðum er líka Langiklettur. Hugsanlegt er að þessir klettar hafi verið nefndir Dyrgirar, þó að það ætti illa við Strýtuklett. Annað er að munnmæli hermdu að Skjólklettur væri álfakirkja og „sannorðir“ menn sögðust hafa heyrt þar söng. Ekki er vitað hvort einhverjir dvergar voru þar á ferð.
Bæði lækir og klettar geta haft nöfn með viðskeytinu -ir, t.d. Gegnir sem lækur og Kleykir sem klettur. Hér gæti því hvort heldur verið, að Dyrgir væri nafn á læk eða kletti.
Þegar komið var að svonefndum „Langakletti“ datt einhverjum strax í hug örnefnið „Hryggur“ eða Hryggjarklettur“, en Langiklettur skal hann heita….

Heimild:
-http://dagskra.ruv.is/vittogbreitt/islenskt_mal/slenskt_ml_4_oktber_20075/

Ölfusborgir og nágrenni.

Skrár

Másbúðarhólmi – Hvalsnes – Stafnes – lögréttur

Ætlunin var að ganga út í Másbúðarhólma og síðan suður með ströndinni, um Hvalsness- og Stafnessland að Stafnesvita. Þessi leið geymir fjölda örnefna, minjar, s.s. tvær fornar lögréttur, auk fjölda sagna. Í skrifum Magnúsar Þórarinssonar: „Leiðir, lendingar og örnefni á Miðnesi; – Hvalsnes“, kemur m.a. ýmisleg fram um þetta svæði. Verður stuðst við hana á leiðinni. Örnefnastofnun Íslands tók lýsinguna saman.

Másbúðarhólmi er neðan við bæinn Nesjar. Í Másbúðarhólma voru mikilvægar bækistöðvar konungsútgerðarinnar og eru þar enn miklar verminjar. Másbúðir voru einnig vetvangur fyrsta byssubardaga Íslandssögunnar árið 1551. Þá sóttu norðlenskir hefndarmenn að tveimur fylgdarsveinum Kristjáns skrifara, drápu annan, en hinn slapp eftir að hafa skotið einn norðanmannana á flótta.
Hólminn var landfastur og hét bærinn Másbúð. Másleiði var ofar og austar, en sjórinn hefur nú takið það til sín. Eftir að gróinn hóllinn varð að hólma var hlaðin brú út í hann, enda enn gert út frá vörinni, sem var ein af þeim betri á norðanverðum skaganum. Enn sést móta fyrir steinbrúnni út í hólmann. Í honum eru allnokkrar tóftir, m.a. af útihúsum, bátanausti og görðum auk áletrana á klöppum ofan vararinnar. Þar má m.a. sjá stafina JJM og A°1696.
„Þar er Másbúðarvarða, gild og gömul mjög, á háum kletttanga, sem er norðvestur úr Fitinni… innan ekki mjög langs tíma mun Másbúðarvarða standa á klettinum úti á sjó á flóði. Sunnan við vörðuna er breitt sandvik, en sunnan við vikið hefir staðið fjárrétt Nesjamanna, stór og vel hlaðin; dregur vikið nafn af réttinni og kallast Réttarvik….

Másbúðir, sýnist mér, hafa verið fornmerkur staður og stórbýli á sinni blómatíð. Þar var oftast fjölmennt, einkum á vertíðum. Þar var konungsútgerð, við Másbúðir er sundið kennt og sundvarðan stóra og myndarlega, sem enn stendur, umhirðulaus um langa tíð….
Másbúðir hafa verið höfuðbólið á þessum slóðum á fyrri tíð. Másbúðarhólmi, sem nú er stór eyðiklettur úti í sjó, 80-100 faðma frá sjávarkampi fyrir ofan, var áður áfastur við land og virðist hafa verið víðátta graslendis, sem nú er þangi vaxin fjara…. Á 17. öld hefir Másbúðarhólmi hlutast frá fastalandinu, en þangað til var samgróið tún á öllu því fjörusvæði, sem nú er milli lands og Hólma… Síðasti búandi á Másbúðum var Jón Jónsson, frá 1884 til 1895….
Í Hólmanum má finna Kóngsvör. Sáust þar kjölför í klöppunum fram undir síðustu aldamót, en munu varla greinast nú. Eitt ártal er höggvið í klappir þar – 16 hundruð og eitthvað -. Um 1890 var rótað upp gömlum öskuhaug, sem var þar í númunda við bæinn og fannst þá heilmikið af brotnum krítarpípum…
Sjávarhúsin stóðu flest vestan við bæinn, þar var Hólminn hæstur. Þar var líka hróf skipanna. Þar var traustur tvíhlaðinn grjótgarður, vinkillagaður, sem var skipunum til öryggis fyrir veðrum og sjógangi.
Útgerð lauk í Másbúðarhólma fyrir 50 árum.. Hólminn er að fjarlægjast fastalandið, hægt en öruggt… En Másbúðarhólmi er harður haus og verður til langt fram í aldir og loks grynning, sem boði fellur á, og það verður stór boði, hvert nafn sem hann kann að fá.”
Sundvarðan, sem Magnús minnist á, stendur enn. Ofan Nesja er réttin og sést hluti hennar ennþá. Másbúðarvörðunni hefur verið hróflað upp skammt austan við hólinn, sem húnstóð á, enda er stoltið nú komið með skalla.
Þá tekur Magnús fyrir Hvalsnesland: “Í mjóu fjörunni utan við Busthúsalón er dálítið sker ílangt, mætti eiginlega kallast rif. Það snýr til austurs og vesturs eða að og frá landi. Það er nokkuð hærra en fjaran í kring, fer varla í kaf á smástraumsflóði og þess vegna þanglaust ofan. Er malarhryggur efst, rásir eru báðum megin, og er þarna mikil flæðihætta. Sker þetta heitir Barnhólmi. Tökum eftir nafninu, ílangt sker í fremstu fjöru heitir hvorki rif eða sker, heldur Hólmi. Þarna hefir auðvitað verið grashólmi, þó enginn viti nú, hvenær hann eyddist að fullu. Barnhólmi er ekki heldur ýkjalangt fyrir utan Busthúsahólmann stóra, sem nú er að eyðast. Nafnið bendir líka til einhvers í sambandi við barn, enda talið að barn hafi farizt þar, en enginn mun vita það með vissu. Hitt er víst, að um miðjan Barnhólma eru fjörumerki milli Busthúsa og Hvalsness.
Við suðvesturhorn Nýlendutúns (sem er sunnan við Busthúsatún) byrjar Hvalsnestangi, það er dálítið landsvæði sjávarmegin við byggðina. Skiptast þar á tjarnir og þýfðir móar. Þar er kúabeit, einnig hesta og sauðfjár að nokkru. Brattur malarkampur er umhverfis allan tangann, bæði norðan og vestan. Gengur kampurinn í sljótt horn, er skagar til norðvesturs. Norðan undir kampinum er lág þangfjara allt norður að Barnhólma, en vestan við kamphornið eru Skollaklettar, hár strýtumyndaður stór klettabálkur, rétt um flæðarmál. Skollaklettar eru ljótir, draugslegir og óhugnanlegir. Þegar lagt er saman svipur og nafn klettanna, koma forynjur í undirvitundina. Sunnan við þá er Skollaklettavik, en norðvestan við þá eru Strandklappir. Það er langur og allhár fjörubálkur, þverhníptur fremst. Suðvestan í Strandklöppum er Strandklappavik, er ætíð hvítur sandur í viki þessu. Framan við strandklappir er hnöttótt sker, hátt, bert og einstakt; heitir það Æðarflös. Róa má opnum bát milli Klappar og Flasar í brimlausu. Rif eða lágur grandi liggur frá Strandklapparviki út að Æðarflös; heitir það Sölvarif. Flúðir eru margar kringum Æðarflös, vaxnar þönglum og þaraskógi; heita þær Strandklappaflúðir. Norðaustan við Strandklappir er bogadregin vík utan við fjöruna; heitir það Strandklapparvík. Sunnan við Skollaklettavik er Moshúsafjara, suðvestan í Hvalsnestanga. Sunnan til í fjörunni er nokkuð breið vík, sem heitir Fúla, en hár og brattur kampur er fyrir ofan. Fram af Fúlu er sker, oftast umflotið. Það heitir Bleikálusker. Sunnan við Fúlu eru í flæðarmáli svo nefndar Fúluklappir. Sunnan við klappir þessar er gömul lending, sem kölluð er Stokkavör. Enginn veit, frá hvaða tíma hún er, en hefir verið mikið notuð. Það sýna hin greinilegu kjölför, sem enn eru glögg í klöppum þar. Á síðari árum var þó stundum fiski kastað af í Stokkavör, því þar var hægari uppburður en í bratta kampinum í réttu vörinni. Einnig munu stórskipin hafa verið sett í hróf að vertíðarlokum upp úr Stokkavör; það var hægari setning þar. Fast sunnan við Stokkavör eru háar og miklar klappir, sem heita Stóru-Klappir. Fram af klöppunum er fjörutangi, sem tilheyrir Smiðshúsum, en sunnan við Stóru-Klappir er lending Hvalsnesinga.“
Þarna fyrir ofan, með ströndinni eru víða minjar, s.s. stekkir, sjóhús og brunnar. Hlaðin sjóhúsin ofan við Hvalsnesvörina standa enn að hluta. Veggir hafa verið hlaðnir úr völdu grjóti á tvo eða fleiri vegu og timburveggir á móti. Nú eru komin þar steypt þvotta- og saltker, sem eru þá yngstu leifarnar. Leifar af tréspili eru ofan við Nesvör og Hvalsnesvör. Brunnurinn á Smiðshúsum sést í túninu norðaustan við gamla húsið.
„Sunnan við [Hvalsnes]lendinguna er einnig Smiðshúsafjara á smáparti. Suður frá gamla Gerðakoti liggur hár og mikill stór malarkampur á dálitlum spotta. Fyrir ofan kampinn er nokkuð stór ílöng tjörn, heitir hún Hrossatjörn. Fyrir neðan kampinn er Gerðakotsfjara. Sunnan við hana er Nýjabæjarfjara. Fram af henni sunnan til er Hásteinn, það virðist vera einn stór klettur fremst á löngu rifi, sem heitir Hásteinsrif. Er rif þetta fjörumerki milli Nýjabæjar og Nýlendu. Hásteinn er góðan spöl fyrir utan allar aðrar fjörur á þessu svæði og svo hár, að á hann sést með hálfföllnum sjó. Allt í kring um hann eru þarahvirflar, sem mjög brýtur á í brimi. Sunnan við Nýjabæjarfjöru er Markaklöpp í flæðarmáli, og sker er þar fram af Nýjabæjarfjöru, sem heitir Miðsker. Sunnan við Markaklöpp eru Litlu-Skollaklettar, utan við flæðarmál, svartir og þanglausir. Lítið eitt sunnar er gamalt byrgi á bakkanum, kallað Nýlendustekkur; þar fram af átti Nýlenda reka og þangfjörur.“
Nýlendustekkur var frekar lítill, en sést enn, gróinn og einmana örskammt ofan við sjávarkambinn.
„Vík nokkur er þar fyrir sunnan, kölluð Ásuvík. Fékk hún nafnið, er kútter Ása strandaði þar 9. október 1919. Er þá komið að Ærhólmum, sem eru þrír grasi grónir höfðar í röð frá norðri til suðurs. Heita þeir Nyrzti- Mið- og Syðsti Ærhólmi; er hinn síðast nefndi laus við land, en hinir samgrónir bakkanum. Illasker er fram af Ærhólmum, mjög hættulegt flæðisker. Sunnan við skerið er Mjósund.“
Kirkjan á Hvalsnesi trjónir hátt á sléttu nesinu. Hún mun vera fimmta kirkjan sem þar hefur verið. Fyrst er getið um kirkju að Hvalsnesi um árið 1200. Ekki er vitað nákvæmlega hvar hinar kirkjurnar hafa verið. Mjög sennilega hafa þær verið nær sjónum eins og öll byggðin var þá.
Núverandi kirkja var vígð á jóladag 1887. Ketill Ketilsson, stórútvegsbóndi í Kotvogi, átti Hvalsnessjörðina og hafði látið smíða þar kirkju úr timbri. Eitt sinn er Ketill kom að Hvalsnesi og hugðist fara til kirkju var kirkjan full svo hann komst ekki inn. Nokkru síðar kemur dóttir hans með þær fréttir frá Hvalsnesi að kirkjan haldi hvorki vatni né vindi. Þá ákvað Ketill að byggja nýja kirkju. Ketill mun hafa séð að í Njarðvík var verið að byggja nýja kirkju úr tilhöggnu grjóti.
En þar sem Ketill var meðal ríkustu bænda landsins ákvað hann að nýja kirkjan að Hvalsnesi yrði stærri og þak og turn hærri. Þess vegna er Hvalsneskirkja þremur steinaröðum hætti en Innri-Njarðvíkurkirkja, og rýmilegri eftir því.
„Frá Gerðakotskampi, sem er fyrir neðan Hrossatjörn, alla leið að Stafneshverfi, eru grasbakkar ofan við sjávarmálið. Þó hefir sjórinn borið nokkuð af grjóti upp á bakkana. Frá bökkunum upp að hrauninu (uppblæstrinum) er allbreið valllendisræma, smáþýfð á pörtum. Heitir það Móar.
Hár hóll, strýtumyndaður, er í Smiðshúsatúni, aðeins til vinstri handar, þegar gengin er sjávargatan frá Hvalsnesi niður að naustum þar. Heitir hann Virkishóll. Á hólnum er allmikil grjótvarða, kölluð Virkisvarða. Í vörðuna er festur staur og efst á honum er myndarlegur þríhyrningur af tré. Annað merki af sömu gerð er á kampinum norðan við naustin. Þetta eru sundmerkin á Hvalsnessundi. Norðan við sundið er stór boði, sem heitir Bleikála, hann fellur til austurs, heldur frá sundinu og gengur upp á Moshúsafjöruna (Bleikálusker). Sunnan við sundið er brimsvaði mikill á sífelldum þarahvirflum kringum Hástein, sem áður var nefndur, og er þessi brimsvaði samfelldur um alla Hólakotsbót (Bótarboðar). En sá boði, sem næst gengur sundinu, heitir Þyrill.
Sundið var oftast tekið á miðinu Valahnjúkar, þó stundum utar, og því haldið eftir áður greindum merkjum, þar til Heiðarvörðu (fyrir ofan Hólakot, nú horfið) ber í vörðubrot á nyrzta Ærhólma. Er þá haldið á bæinn Gerðakot (nú horfið) og því haldið, þar til kirkjuna ber í syðsta sjávarhúsið fyrir ofan vörina. Er sú stefna beint á lendinguna. Þessi leið virðist vera hrein; þó er eitt að varast. Suður úr fjörutanganum, sem gengur fram af Stóru-Klöppum, er grynnsli, en austan við þetta grynnsli og aðeins lengra úti í lóninu er flúð, sem kemur upp úr um stórstraumsfjöru, hún heitir Vatnasker. Varast verður að fara nokkuð norður af merkjum vegna þessara grynninga, ef lágsjávað er.”
Skúli Magnússon frá Keflavík bætti eftirfarandi við framangreinda lýsingu Magnúsar: “Tvær eru lendingar þarna og voru báðar notaðar á vetrarvertíð. Í Hvalsnesvör lentu skipin frá Busthúsum, Nýlendu, Moshúsum, Nýjabæ og Hvalsnesi. Vörin hefir einhvern tíma verið rudd inn í stórgrýtisurð, sunnan og innan við Stóru-Klappir. Mjög er þar bratt upp að setja, og var oftast bundið fram af skipunum, þegar þau stóðu neðan í kampinum, því þau gátu vegna brattans runnið sjálf til sjávar við minnstu hreyfingu. Væri von veðurbreytinga, voru þau sett upp á flórinn við sjávarhúsin.
Í svonefndu Gerðakotsviki lentu skipin frá Gerðakoti (og Landlyst, þegar útgerð var þar). Vik þetta er nokkrum föðmum sunnar en aðalvörin og beint upp af lóninu, sem er fyrir framan lendingarnar. Þar var lent í malarkampi, og skipin sett þar upp, en færð í skjól við sjávarhúsin, ef hætta vofði yfir af háflæði.
Sjávargatan frá Hvalsnesi lá við norðurrætur Hróbjartshóls vestur að sjó, norðanmegin götunnar heitir Brandskotsflöt. Þar stóð bær, sem nefndur var eftir ábúanda sínum hverju sinni og mun sá hafa heitið Brandur er þar réði síðastur húsum. Sunnan megin götunnar niður við túngirðingu Smiðshúsa var uppgróið hringlaga garðlag og var slétt flöt innan þess, nefnd Lögrétta. (Lögrétta er líka til í Stafnesslandi, sbr. Árbók Fornleifafél. 1903. Innskot S.M.). Ekkert kom í ljós við sléttun garðlagsins, sem benti til nafngiftarinnar.”
FERLIR ákvað að gaumgæfa vel staðhætti m.v. lýsingu Skúla. Vitað er hvar nefnd gata var, með svo til beina stefnu niður í vörina norðan Smiðshúsa. Brunnurinn var þá á hægri hönd. Svæðið sunnan við hefur verið sléttað og þar er nú tún. Í norðvesturhorni þess, þar sem sléttlendið er mest, sést móta fyrir hringlaga mannvirki. Líklegt má telja að þarna hafi lögréttan verið áður en túnuð var sléttað. Ef svo er um forn mannvirki að ræða.
Þá var komið inn á Stafnesland. Skv. sömu frásögn Magnúsar Þórarinssonar má fræðast um eftirfarandi: “Syðsta örnefni í Hvalsneslandi var Mjósund. Er þá komið að landareign Stafness og Stafneshverfis. Á góðu og gömlu, sjómannamáli bátverjanna á opnum áraskipum var öll hin stóra vík frá Ærhólmum að Stafnesrifi kölluð einu nafni, Hólakotsbót. Á henni eru eftirtalin örnefni:
Landamerki milli Hvalsnes og Stafneshverfis eru í viki einu litlu sunnan við Ærhólma; heitir það Mjósund, stundum kallað Skiptivik. Á bakkanum er lítill grasblettur, sem heitir Ögmundargerði, og þar sunnan við er gamalt byrgisbrot, sem er kallað Stafnesstekkur.“
Fallin varða er á mótunum. Stekkurinn sét að hluta til enn svo til alveg við fjörukambinn og hefur sjórinn tekið hann að hluta.
„Víkin sunnan við Stekkinn heitir Stafnesvík. Sunnan við er Glaumbæjarvík, og skilur smágrjótrani víkurnar. Á bakkanum fyrir ofan er hóll grasi gróinn, sem heitir Glaumbæjarhóll, það er gömul rúst. Sunnan við Glaumbæjarvík er Glaumbæjarrif, öðru nafni Kúarif, í fjörunni. Sunnan við Kúarif er Nýlenduvík; nær hún suður að Hliðhólsklöpp, sem er í sjávarmáli niður af hliðinu á túngarðinum norðan við gamla Hólakot, ætíð nefnt af umfarendum „Hólakotshliðið“. Fram af Hliðhólsklöppum eru Selatangar. Það eru nokkur smásker í röð, sem koma upp úr um fjöru; þar á meðal eru Skjöldusker og Kringlótta-Sker. Sunnan við allt þetta, sem nú hefir nefnt verið, er nafnlaus fjara suður að svo nefndum Hólakotshól, en það, er gömul rúst á sjávarbakkanum, niður af Hólakoti, sem var nyrzti bær í Stafneshverfi og nyrzta túnið, en bærinn hefir staðið í eyði um allmörg ár. Öll túnin í Stafneshverfi eru samliggjandi flatneskja, en sundur greind með gaddavír á stólpum. Þess má geta um víkur þær, sem kenndar eru við Glaumbæ, og Nýlendu, að þarna var rekafjara þeirra og þangtekja, enda voru þetta gamlar hjáleigur frá Stafnesi.“ Bæta má við að vestan við nefnda bæi er lítill ósleginn hóll, sem gæti annað hvort geymt brunn, sem fokið hefur sandur yfir, eða gleymda dys.
„Byrjar nú sjávarröndin í Stafneslandi: Nyrzt, rétt við mörkin, er hóll á bakkanum með gamalli bæjarrúst; heitir það Harðhaus. Þá liggur túnbakkinn bogadreginn til suðvesturs; heitir það Refar. Ná þeir yfir túnspildu talsverða neðan af túninu og fram á tanga þann, sem heita Refagarðar, en fremst heitir það Refstangi. Er þarna fjöldi af gömlum bæjarrústum. Má það eðlilegt kalla, að eitthvað sjáist af rústum, því 10 voru hjáleigurnar, sem Stafnesi fylgdu 1703, og auk þess 12 eyðihjáleigur og búðir, allar taldar með nafni í jarðabók. Þó eru nokkur nefnd nú, sem ekki eru þar talin; hafa líklega verið byggð síðar, en þó fyrir löngu í eyði komin.
Víkin fyrir framan Refagarða heitir Vallarhúsavík, og fremst í henni eru Sveinshöfðaklappir. Á þeim stóð áður bær með því nafni. Við sjóinn niður af Refagörðum er Borgarvör, gamall lendingarstaður. Upp af Sveinshöfðaklöppum er Kerlingarlón efst í fjörunni milli klappanna og túnbakkans, féll sjór upp í lón þetta á stórstraumsflóðum, en ekki þess í milli; fúlnaði þá í lóninu vegna þara og óþverra, og þótti heldur ami að. Vallarhúsarif liggur til suðvesturs frá Selatöngum; fremst á því er hnúður, sem heitir Vallarhúsahaus. Á Refstanganum er svo kölluð Litla-Rétt. Heitir hún svo, af því að önnur rétt stærri var þar nokkru sunnar, en Réttarkampur heitir moldarhryggur við sjóinn milli Réttanna.
Á klöpp niður af Litlu-Rétt, beint fram af Refstanga, er stór svartur steinn, sem er mið á innsiglingu og verður síðar getið Fram af Litlu-Rétt er rif eitt, hátt nokkuð, sem heitir Bóndarif, en fram af Bóndarifi liggur sjálft Stafnesrif til suðvesturs. Milli Bóndarifs og Stafnesrifs er djúpt lón eða öllu heldur hylur; mun þar vera 12-14 faðma dýpi um lágflæði. Utan við hylinn er slétt sker, sem aðeins kemur upp úr um fjöru; heitir það Kolaflúð. Þar hafa strandað tvö botnvörpuskip, svo vitað sé, Jón forseti 27. febrúar 1928 og Admiral Toco 1913. Strandaði hinn síðarnefndi í foráttu brimi, svo engin björgun var hugsanleg, enda fórust menn allir, og svo einkennilega bar við, að aldrei hefir lík rekið af því skipi. Sömu urðu afdrif þessara skipa, að þau limuðust sundur á Flúðinni, flökin hurfu niður í hylinn og bólar ekki á þeim síðan. Þarna virðist vera dauður blettur; aldrei fellur brim yfir hylinn sjálfan, og kyrrð virðist í botni, því ekkert rekur upp af því, sem þar sekkur niður. Frá Jóni forseta tókst 10 mönnum að ná landi á ótrúlegan hátt, en 15 fórust.
Spöl norður af Kolaflúð eru Litli-Hásteinn og lítið eitt norðar Stóri-Hásteinn, hvorttveggja einstakir steinar upp úr sjó að sjá með lágsjávuðu. Eru nú talin örnefni í Hólakotsbót.
Gelluklappir (frb. hart, eins og hella, fella) heita klappirnar háu og stóru, sem eru syðst og yzt fram af Stafnestúni. Þar stóðu fiskhús allra hverfismanna efst á klöppunum og ofan við þær. Var húsaþyrping þessi kölluð Garðarnir og var algengt mið út af Norður-Miðnesi, einkum á Skörðum. Stafnesvitinn stendur á Gelluklöppum, byggður 1925. Er hann góð leiðbeining sjófarendum fyrir hina hættulegu Stafnestanga, þó raunar hafi strönd orðið þar síðan. Fram af Gelluklöppum er Möngurif, fremur stutt, en nokkuð hátt, það liggur til suðvesturs út í Gjána, er síðar verður nefnd. Milli Gelluklappa og Möngurifs er mjó rás fast við klappirnar; flýtur þar bátur með hálfföllnum sjó. Var rásin oft notuð í ládeyðu, ef för var heitið norður á bóginn. Önnur rás var utan við Bóndarif; heitir hvor tveggja rásin „Hörmungasund“, og sama mið á báðum, en það er, að Stóri-Básendahóll jaðri við Skiphólma.
Frá Gelluklöppum liggur sjávarmál til austurs, inn í svo nefnt Sandhúsavik, sem er sunnan við Stafnestúnið. Eru þar þessi örnefni. Í suðurenda Gelluklappa myndast lítið vik, sem heitir Norðlingabaðstofa. Mun nafnið vera frá þeim tíma, er Norðlingar sóttu sjó á Stafnesi fyrir öldum síðan. Ýmsar sagnir eru skráðar um sjómennsku Norðlinga þar. Ein er sú (úr Sögu Íslendinga VI, 452), er Skúli Magnússon, síðar landfógeti, hafði ráðsmennsku Hólastóls.
„…Þá hafði Stóllinn 9 menn í veri á Stafnesi syðra um vetrarvertíð 1742. Var hlutur vermanna alls 30 hundruð stór og 70 fiskar, og vo afli þessi verkaður alls 70 vættir og 5 1/2 fjórðung, auk sundmaga og hausa.“
Má nærri geta, að ekki hafa þetta verið einu Norðlingarnir, sem þá reru á Stafnesi. – Önnur sögn, sem er í ýmsum annálum, er hér tekin upp úr Suðurnesja annál séra Sigurðar B. Sívertsen á Útskálum (prentaður í Rauðskinnu 1953, III, 19): „1685. Mannskaðavetur. Skiptapar ógurlegir á Góuþrælnum. Sjö á Stafnesi. Drukknuðu 58 menn. Það sjöunda [hér er einhver villa] gat hleypt inn Hamarsund og björguðust menn. Á tíæringunum frá Stafnesi voru flestir útróðrarmenn að norðan og margir valdir menn . . . þar á meðal Ólafur yfirlestamaður frá Hólum, Þorsteinsson. ¬-¬ Þann 11. marz voru 42 menn jarðsettir við Útskálakirkju, en daginn eftir rak 47 upp, er einnig voru grafnir þar, í almenningi að kórbaki. Reiknaðist svo til, að í allt hafi drukknað 156 manns …“
Austan við Norðlingabaðstofu er Stokkavör, ævagömul, enda stundum nefnd Gamlavör. Þar innan við er Gosuvik; hefir þar verið gjörð lending, sem heitir Gosuvör, en er oft nefnd Skökk; mun það vera af því að hún stefnir skáhallt inn í grjótið. Þar uppi á bakkanum er hóll með rúst. Þar stóð bærinn Gosa. Innan við Gosuvör er Skiphólmi. Það er hár hóll, grasi gróinn að nokkru. Þar var áður býli, en nafnið er týnt, það kynni að vera Litlu-Hólmahús, sem var eitt af eyðibýlunum við Stafnes 1703. Til suðvesturs frá Skiphólma liggur grynningatunga út í Gjána. Hyldýpi er báðum megin við, en á tungu þessari eru þrjú sker, sem heita: Vatnasker, grynnst, þá Brúnkolla og Hvirfill, yzt, er Hvirfill aðeins þaratoppur. Austan við Skiphólma er annar hóll stór, með gömlum bæjarrústum; hét það Sandhús, en hóllinn heitir nú Sandhúsahóll. Sjór er enn góðan spöl inn í landið. Er það fremur mjótt vik og heitir Sandhúsavik. Það er inn af Gjánni eða innsti hluti hennar. Slétt láglendi er upp af vikinni, og fellur þar sjór langt upp á land í stórflóðum. Fyrir sunnan Sandhúsavik er stórt, slétt og fallegt graslendi; heitir það Flatir.“
Tóftir nokkurra býla sjást enn milli Stafnessbæjarins og starndarinnar á nesinu. Hár ílangur gróinn hóll er og þar. Má telja líklegt að í honum kunni að leynast mannvistarleifar.“
„Fram af Flötum er stór og breiður hraunfláki, sem nær langt út í sjó; nokkuð flatur yfir að líta, er það Urðin, er svo heitir. Fremst á Urðinni er stórt lón, heitir það Urðarlónið. Þvert yfir Urðina liggja tvær rennur eða rásir; heitir sú fremri, sem liggur þvert yfir Lónið, Ytri-Dyr. Hin, sem er nokkru ofar, heitir Innri-Dyr. Fara mátti í ládeyðu á bátum um Rennurnar og með því stytta sér leið, ef hæfilega hátt var í sjó. Fram yfir 1880 sáust grasblettir víða um Urðina, og í Lóninu sjálfu hafði verið stargresi. Mun þar af dregið hið forna nafn jarðarinnar: „Starnes“. Enn fremur er sagt, að áður fyrr hafi gengið í Urðarlón bæði silungur og lax. Hafi svo verið, hefir sjór ekki gengið svo að við Stafnes sem nú er. Yfir alla Urðina fellur í stórstraumsflóði, og svaði mikill er þar í brimi. Þó muna elztu menn, að laxar fundust við Lónið, en það mun hafa verið fyrir aðgjörðir sela eða veiðibjöllu. Ofarlega á Urðinni er Sundvörðuklöpp, nokkuð stór klapparbunga; á henni stóð sundvarðan áður, en var síðar flutt hærra upp, vegna sjávarágangs. Urðin er nokkurn veginn ferköntuð í laginu, þó nokkuð lengri til sjávar en með landi. Útnorðurhornið er skarpast, nærri vinkilhorn; er það kallað Urðartáin. Norðan í tánni er klettur, sem upp kemur með lágum sjó, kúpulagaður eins og skál á hvolfi; er hann nefndur „Steinninn“. Hann er við innri snúninginn á sundinu. Við hann er 10-12 faðma dýpi, og má fara fast við hann, því hann kastar frá sér. Þó mest beri á hnullungs grjóti á börmum Urðar, er hún svo snarbrött, að nærri er þverhnípt við tær þess, er stendur á brúninni, og hyldýpi fast upp að henni, bæði vestan og norðan, þess vegna er aldrei brim fyrir framan Urðina, en stórfellur á blábrúninni, sem að hafi veit. – Skal nú reynt að lýsa innsigling á Stafnesi.
Eins og áður segir er Bóndarif fram af Litlu-Rétt, en fram af Bóndarifi er Stafnesrif og stefnir til suðvesturs. Það nær lengst út allra skerja á þessu svæði eða fram undir miðið, Eldborg grynnri lausa, (sjá örnefni á Reykjanesi, í: Fiskimið opnu bátanna á Miðnesi). Er það alræmdur hættustaður. Hafa þar mörg skipströnd orðið og mannskaðar, sem kunnugt er. Sunnan megin er hraunflákinn, sem heitir Urðin; hún nær fram undir miðið Kerlingin. Milli Stafnesrifs og Urðar er stórt lón; mætti næstum segja: lítill fjörður, heitir það Gjáin. Dálítil sjávarálma liggur úr Gjánni utan við Möngurif en innan við Stafnesrif, norður með Gelluklöppum í kverkina við Bóndarif og Refstanga. 18-20 faðma dýpi er víðast hvar á Gjánni. Oft er þar straumrugl og sjór tipplóttur, stundum svo, að varla er sjór skiplægur þar.
Sundið er oftast nefnt Stafnessund, en heitir Álsund, og liggur sundið um Álinn svo nefnda. Mið á Álnum (sundinu) eru: Hólakotsvarða, þó oftar nefnd Heiðarvarða, er stendur í hrauninu skammt fyrir ofan Hólakotstúnið, það er stór og allgild grjótvarða með sundtré eða þríhyrning ofan á. Önnur varða nákvæmlega af sömu gerð stóð á Urðinni, kölluð Urðarvarða. Þetta er þá Állinn (sundið): vörðurnar saman, og mun sundið oftast byrjað á miðinu Valahnúkur. Þegar farið er inn Álinn og komið er á miðið Kerlingin laus, er skammt upp að Urðinni, enda er þá snúið norður með henni (eða beðið lags, ef með þarf) og haldið undan Kerlingu, en þá er annað mið fram undan í sömu stefnu, en það mið var fjárrétt, sem var á Hvalsnestanga (nú horfin) í svarta steininn á klö[p]pinni fram af Refstanga eins og áður var getið. En þá er á bakborða hættulegasti boðinn „Stafurinn“, sem er fram af Urðinni. Hann tekur sig upp á miðinu, Eldborg grynnri, og stefnir upp á Urðina. Verður því að róa undir flötum Stafnum. Má segja, að skip og menn séu milli tveggja elda, þegar róið er fast við bak Urðarbrims, en Stafurinn, stór og hár, stefnir á flatt skipið. En öllu er óhætt, því að full vissa er fyrir, að Stafurinn dettur niður, nema mikil forátta sé, enda er sundið ófært, ef hann veður í land, en það kemur ekki fyrir nema í aftaka brimi. Sömu stefnu er haldið, þar til komið er norður fyrir „Steininn“ norðan í Urðartánni. Er þá snúið að og haldið inn Gjána, Heiðarvörðu um rofbakka ofan við Glaumbæ (nú í eyði). Suður úr Stafnesrifi er grynnsli nokkurt; á því fellur boði, sem stefnir upp á Gjána, heitir hann Hólmaflaga. Hann gengur allnærri sundinu um snúninginn við Steininn, en veldur þó eigi verulegum baga.
Eins og áður segir, var oft tipplóttur sjór á Gjánni í brimi og verri, er átt var vestlæg. Er þá farið þvert yfir hana að utan og haft skjól af rifinu inn Gjána norðanverða. Einkum er slæmur eitill norðan og innan við Steininn. Gýs eitill þessi upp snögglega, en fellur nærri ofan í sjálfan sig. Þetta er Hvirfillinn, sem er fremst á grynningatungunni, er liggur út í Gjána. Að öðru leyti verður ósjórinn af aðstæðum þarna. Gjáin er djúp og alllöng, en fremur þröng, brimöldurnar skella á Urð, rifi og Gelluklöppum, mynda frákast öllu megin, sem mætist á Gjánni. Auk þess veldur brimið ætíð sogadrætti í öllum þrengslum. Orsakar allt þetta straumköst og ósjó.
Annað sund eiga Stafnesingar. Það heitir Stafsund. Liggur það beint inn á Gjána, norðan við boðann, Stafinn, á miðinu Heiðarvarða um rofbakkann ofan við Glaumbæ. Þetta sund var aðeins notað í brimlausu til að stytta sér leið.
Þegar komið var inn úr Gjánni, var lent í Stokkavör, sem var aðallendingin. Þar var fiskurinn seilaður og borinn upp á skiptivöll við sjávarhúsin. Þegar búið var að losa skipin, voru þau færð að Skiphólmanum, sem var uppsátur skipanna. Var þá farið innan við Vatnasker og inn með Hólma sunnan megin og lent austan á Hólmanum. Þar eru sléttar klappir í flæðarmáli, svo nefndur Flór. Þegar góð var tíð og daglega róið, voru skipin látin standa á Flórnum yfir nóttina, en ef útlit versnaði, voru þau hækkuð upp meira eða minna eða sett alla leið upp á Hólmann. Var það ærið erfitt verk, meðan ekki voru önnur tæki en bök mannanna, því Skiphólmi er hár og snarbrattur. Efst uppi er sléttur flötur, og þar stóðu skipin, en þykkur tvíhlaðinn grjótgarður er umhverfis flötinn, skipunum til skjóls fyrir ofviðri, enda var þeim óhætt í þessu ágæta nausti, hvað sem á gekk. Skiphólmi stendur neðan við flóðmál og fellur kringum hann á stórstraumsflóðum. Var gjörð grjótbrú milli lands og Hólma, en með því að sogadráttur var sterkur í þröngri rásinni, vildi oft ruglast hleðslan, svo fótfesta varð óviss. Einkum var þetta illt, ef bera þurfti beitt lóðarbjóð yfir brúna í dimmu, en mjög fallið yfir. Var svo jafnan þar, sem slíkar brýr varð að nota.
Stakkavör eða Gamlavör hefír augsýnilega verið rudd inn í stórgrýtisurð einhvern tíma fyrir löngu síðan. Hún líkist nú mest gróinni götu, aflöguð af grjótburði og öll þangi vaxin, Á síðari árum útgerðar á Stafnesi var steypt gangbraut eða vagnvegur á austurbrún Gömlu-Varar, en aldrei var lokið verkinu til fulls. Útgerðinni lauk fyrr. Nú er sjórinn að brjóta skörð í steypuna og ónýta hana. Þannig eyðast og hverfa gömlu sporin, hvert sem litið er.“
Lögrétta, eða dómhringur, er á Stafnesi, skammt austan við bæinn. Í hann hefur nú verið plantað trjám, auk þess sem lítið sumarhús er komið fast við hann. Hér mun vera um friðlýsta fornleif að ræða.
Hvergi á Miðnesi var eins gott til sóknar sem á Stafnesi. Þar var jafnan útgerð mikil, bæði fyrr og síðar, enda dugnaðarmenn, sem að henni stóðu og að unnu. Þar voru einnig sjávarhús mörg og myndarleg. – Gætu Stafnesklappir talað, mættu þær taka undir með gömlu konunni gigtveiku. „Önnur var mín ævi.“ Nú hefir Urðarvarða misst prýði sína, tréstólpann með þríhyrning. Eftir stendur enn grjótvarðan, óþekkjanleg frá öðrum systrum sínum, ef ekki verður að gjört. Grjótbyrgi hrunin. Sjómannakofar horfnir. Önnur hús, er enn standa, drúpa hnípin og afrækt. Svo er jafnan um það, sem hætt er að nota, enda mun útgerð á Stafnesi hafa lagzt niður fyrir fullt og allt um 1945, og þó áður mjög úr henni dregið.
Langt er enn til Djúpavogs í Ósabotnum, en þar endar Stafnesland. Eins og sjá má á öllum kortum, beygist landið austur á við fyrir sunnan Stafnestanga og er bogadregið allt inn í Ósa. Fyrst til suðurs, landsuðurs og loks í háaustur. Skal nú haldið með ströndinni og leitað örnefna.
Suður og inn af syðri Urðartánni er einkennilegt sker. Boði, sem á því fellur, heitir Svörfull. Sker þetta lítur helzt út fyrir að vera gamall eldgígur, því að í miðju skerinu er hylur, 10-12 faðma djúpur. Þegar Svörfull er uppi, fellur hann fyrst til norðausturs, svo í hring til suðurs og virðist þannig fylgja gígbarminum, og endar með því að falla beint á sjó út.
Í september 1881 strandaði á Svörful skip, 440 lestir að stærð, hlaðið ofnkolum. Menn björguðust í land á bátnum, komu heim að Stafnesi um kvöldið og voru þar um nóttina. Um morguninn er komið var á fætur sást ekkert af skipinu, nema ofan á hæsta masturstoppinn. Brimið hafði fært briggskipið inn yfir gígbarminn, og það sokkið niður í hylinn í skerinu. Ekkert rak upp af því skipi, annað en það, sem lauslegt var á dekki og flotið gat. Enn eru menn á lífi, er höfðu glöggar frásagnir um þetta strand og frá því er sagt í Suðurnesjaannál (bls. 180), en síðar bætir annálshöfundur (sr. Sig. B. Sívertsen) við):
„Skip það, sem sokkið hafði fyrir framan [sunnan] Stafnes með ofnkolin, var nú, þann 22. desember, loks selt við uppboð, þegar útséð var um, eftir brim, hroða og stórflóð, að ekkert mundi reka upp af því. Komst það í 45 krónur og þótti ráðleysa að kasta út meira fé í slíkan vonarpening, svo valtan.“
Sunnan við Urðina er í flæðarmáli stór og hár grashóll, sem heitir Stóri-Básendahóll. Framan við hann og aðeins nær Urðinni er sandblettur, sem heitir Gunnusandur. Framan við sandinn og eilítið sunnar eru svonefndar Róklappir, dálítill klapparbálkur; fellur ekki yfir þær á flóði nema brim sé. Framan við Róklappir er aftur lítil sandflúð, sem heitir Rósandur, en þar fram af er út í sjó kringlótt sker, sem heitir Rósker. Þar voru flestir selirnir skotnir af Stafnesbændum á fyrri tíð. Mér er sagt, að Eyvindur Pálsson, sem bjó á Stafnesi frá 1860, þar til tengdasonur hans Hákon Eyjólfsson tók við, hafi verið sundmaður ágætur. Hann hafði þann hátt á að synda með byssuna út í Rósker með útfalli og vera kominn, áður en selirnir lögðust upp á skerið. Vöruðust þeir ekki þessa veiðibrellu.
Nokkru dýpra fram af Róskeri er skerjagarður, sem liggur til suðurs; heitir það einu nafni Básendasker. En víkjum nú aftur upp á land. 20 til 30 föðmum suður af Stóra-Básendahól er graslaus klapparhóll; heitir hann Litli-Básendahóll. Sunnan við þann hól stóð Básenda-verzlunarstaður. Þar fram af er malartangi með sljóu horni. Á tanganum sér enn til rústa eftir meira en 150 ár, en 1799 var Básendaflóð. Sunnan við tanga þennan er ílangt lón; það var Básendahöfn. Leiðin inn á höfnina hefir verið löng milli skerja, en að mestu bein og djúp. Sundmerki eru nú gleymd. Má enn sjá leifar af umbúnaði, hringjum og stólpum, sem var tinsteyptur í klappir og sker til þess að svínbinda skipin.
Varla hefir þetta verið góð og örugg höfn, eins og nokkrir hafa talið, en það vita kunnugir bezt, hve hollt er að vera á vélarlausum dekkbát inni á milli skerja sunnan við Stafnes í sunnanátt og hroða, þó að sumri sé. En stundum dróst afgreiðsla skipanna fram á haust, enda brotnaði þar skip 1669, albúið til siglingar, og tvö skip 1714, hlaðin fiski, segir Suðurnesjaannáll.
Skúli Magnússon landfógeti ræðir í sýslulýsingu sinni nokkuð um Básenda, þar segir svo: „Verzlunarhöfnin Básendar er í Stafneslandi. Þar er höfn 2 skipum milli lands og skerjagarðsins, en þó hættuleg, einkum í vestanstormum, þegar hásjávað er. Nokkur skip hafa farizt þar, einkum fyrrum, enda var ekki siglt á höfn þessa um hríð. Höfnin er því eigi örugg nema um hásumar og með því að nota járnhringa þá, sem reknir hafa verið bæði í kletta í skerjagarðinum og í jarðfasta fjöruklettana. Eru þeir festir með blýi, svo að hægt sé að binda skipin í þá. Í innra skipalæginu eru 4 járnhringar og 3 í hinu ytra. Í fyrr nefndu skipalægi er dýpið 2 1/2 faðmur um fjöru, en 4 1/2 í hinu síðar nefnda. Þarna lækkar og lækkar í sjónum um 9 fet í góðu veðri, þegar stórstreymt er, en um 5 fet, þegar smástreymt er. Innsiglingin er hættuleg, og verður að gefa nánar gætur að siglingamerkjunum á landi … Kringum hinar lágu klappir, sem verzlunarhúsin standa á, er allt þakið svörtum sandi, og eru aðstæður því illar til fiskverkunar. Aftur á móti er fiskverkunarstæði því betra kringum Stafneslendingu, einkum á Refshalabæjum svo nefndum. Að vísu hafa þeir lagzt í eyði síðan konungsbátarnir voru lagðir niður 1769. Þó mætti byggja þá upp aftur, ef þörf væri á, því að á Stafnesi hefir þótt fremst fiskiver á Íslandi um vetrarvertíð á fyrri tímum og allt fram að því ári. En síðan hefir sjósókn þorrið þar mjög.“
Efalaust hefir útgerð og sjósókn þorrið á Stafnesi, sem annars staðar á síðari hluta 18. aldar og framan af þeirri 19., þegar eymdarhagir voru á landi hér, enda mátti víst heita, að Stafnes væri í eyði um aldamótin 1800 (sjá um Básendaflóð eftir Vigfús Guðmundsson í Blöndu III, bls. 57). En á síðari hluta 19. aldar voru 20 til 25 stórskip gerð út á vetrarvertíðum af bændum á Miðnesi, og ætíð var Stafnes talið í fremstu röð, með þá merkismennina hvern fram af öðrum: Erlend Guðmundsson, Eyvind Pálsson og Hákon Eyjólfsson. Það hefir í annálum og öðrum ritum verið talað um útgerð og aflabrögð á Stafnesi, og yngsti annállinn, Suðurnesjaannáll, sem ritaður var á 19. öld, er fjölorður um mikil aflabrögð hjá Stafnesmönnum, enda var þar bezt til sóknar af Miðnesi á tíma áraskipanna.”
Guðmund Guðmundsson, Bala, Stafnesi, hafði þetta um framangreinda lýsingu að segja: “Ekki er vitað, hvenær Stafnesstekkur var notaður. Glaumbær átti þangfjöru á Glaumbæjarhól. Refstangi á að vera Refatangi. Þar var kúabeit. Nafnið Kolaflúð gæti verið komið af því, að þangað hefðu borizt kol úr strönduðum skipum. Hörmungasund var vandræðaleið, en var farin, þegar menn vildu stytta sér leið. Skiphólmi á að vera Skipahólmi. Vertíðarskip voru geymd þar á milli vertíða. Þar flæddi aldrei yfir. Þar sem skipin stóðu, var kallaður Flór. Þar var jafnaður flór, en hann var ótryggur. – Á þessum hólma var bær áður fyrr. Loddubrunnur var brunnur frá bænum Loddu. Hann er enn til, því að Eiríkur Jónsson, sem síðar bjó í Norðurkoti, gróf hann upp um eða fyrir 1920. Gálgaklettar eru einnig nefndir Gálgar. Enn sést móta fyrir rústum af Stafnesseli.“
Básenda og aðstæðna þar er getið í öðrum FERLIRslýsingum. Ferðinni lauk við Stafnesvita. Vitinn var byggður árið 1925. Hann var hannaður af Benedikt Jónassyni verkfræðingi. Árið 1956 var vitinn rafvæddur en gas var notað til vara til ársins 1992 þá voru settir í vitann rafgeymar. Stafnesviti er steinsteyptur og er 8m hár með ferstrendum turni sem stendur á efnismiklum sökkli. Anddyri var byggt við vitann árið 1932. Á vitanum er 3 m hátt norskt ljóshús. Efst á turninum er stölluð þakbrún með einföldu handriði úr járni og tréslám sem sett var upp árið 1981. Upphaflega var þarna steinsteypt handrið sem talið var mikilvægur hluti byggingarlistar hans. Á hvorri hlið þess voru fjögur op, bogadregin ofanvert og efst á handriðinu var köntuð handslá. Vitinn var hvítur í upphafi, ofarlega á honum var málað rautt band eins og algengt var á þeim tíma en árið 1962 var vitinn málaður appelsínu-gulur.
Gangan tók 3 klst og 3 mín. Frábært veður.
Heimildir m.a.:
– Magnús Þórarinsson: „Leiðir, lendingar og örnefni á Miðnesi; – Hvalsnes“, Frá Suðurnesjum. Frásagnir frá liðinni tíð, Félag Suðurnesjamanna í Reykjavík, Rv. 1960, bls. 145-165.
-Vitar á Íslandi.

Skrár

Landamerkjasteinn á Valhúsahæð

Á norðvestanverðri Valhúsahæð á Seltjarnarnesi er stór landamerkjasteinn, sem áður var í fornum landamerkjagarði frá því á 11. öld (að talið er). Garðurinn náði millum jarðanna Ness og Eiðis. Á steininn er klappað „LANDAMERKI„.

Landamerkjasteinn á Valhúsahæð.

Á vefsíðu Seltjarnarnesbæjar 2. júní 2016 má lesa eftirfarandi undir fyrirsögninni „Ísland endurmælt með upphafspunkt á Valhúsahæð“:
„Eins og fram kom í frétt Morgunblaðsins miðvikudaginn 1. júní, stendur til á næstu mánuðum að endurmæla og –reikna alla punkta í grunnstöðvaneti landmælinga á Íslandi. Verkefninu var formlega ýtt úr vör í gær þegar mælitæki var sett af stað á Valhúsahæð á Seltjarnarnesi, en frá árinu 1904 hefur þar verið einn af grunnpunktum í mælikerfi landsins.
Eftir nokkra daga ættu að vera komnar niðurstöður úr þessari einstöku mælingu, segir í blaðinu. Umræddur grunnpunktur, sem fjallað er um, er svokallaður Landamerkjasteinn með áletruninni LANDAMERKI.
Steinninn var skráður í fornleifaskráningu árið 1980, en líklegt má telja að steinninn hafi átt að marka land á milli norðan- og sunnanverðs Ness“

Landamerkjasteinninn – áletrun.

Í „Fornleifaskráning á Seltjarnarnesi 2006“ segir: „Áletrun – landamerki; landamerkjasteinn með áletrun norðvestarlega á Valhúsahæð. Hann er fast vestan við Þvergarð, um 80 m austan við Valhúsabraut en um 130 m SSV við norðurenda Þvergarðsins. Ekki er ljóst á hvaða merkjum steinninn er. Þvergarður hefur frá fornri tíð markað land milli Ness og bæjanna austarlega á nesinu og því lítil ástæða til að ætla að klappað hafi verið í steinninn til að marka af land milli austur- og vesturness. Líklegra má e.t.v. telja að steinninn hafi átt að marka land á milli norðan- og sunnanverðs ness. Þá hugsanlega merki Bakka og Ness eða upphaf markalínu milli Mýrarhúsa/Eiðis og Hrólfsskála. Ekkert er vitað um aldur áletrunarinnar.
Valhúsahæð er lítt gróinn melur. Að vestanverðu er hún stórgrýtt klapparholt. Steinninn er talsvert stærri en aðrir steinar á holtinu. Landamerkjasteinninn er um 1,4 m hár, um 2 m á lengd en 1,5 m á breidd. Í norðurhlið hans er klappað „LANDAMERKI“. Áletrunin er tæpir 35 cm á lengd en 2-3 cm á hæð. Steinninn var skráður í Fornleifaskráningu.“

Heimildir:
-http://www.seltjarnarnes.is/frettirogutgefidefni/frettir/nr/9780 – www.selstjarnarnes.is 02.06.2016
-Fornleifaskráning á Seltjarnarnesi, Fornleifastofnun Íslands 2006.

Landamerkjasteinninn – áletrun.

Bænhús og kirkjur

Járngerður öll?

Akstur utan vegar – þörf á úrbótum

Sel

Sandgerði – skemmri skírn

Reykjanesfólkvangur – Reykjaneshryggur

Stekkjarhraun – Nónklettar

Skjólklettur – Langiklettur – Strýtuklettur – Dirgirabotnar

Másbúðarhólmi – Hvalsnes – Stafnes – lögréttur

Landamerkjasteinn á Valhúsahæð

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?