Eftirfarandi frásögn um kirkjur við Nes á Seltjarnarnesi birtist í Lesbók Morgunblaðsins 1995:
„Einn dag í lok júní árið 1791 var Hannes Finnsson Skálholtsbiskup á vísitasíuferð í 
Seltjarnarneshreppi og hinum nýja kaupstað Reykjavík, sem aðeins var tæplega fimm ára. Biskup hafði verið í Laugarnesi og skoðað þar kirkju, skoðað framkvæmdirnar við Reykjavíkurkirkjuna nýju, sem nú átti að verða dómkirkja landsins. Þeim framkvæmdum miðaði svo hægt, að veggirnir voru ekki komnir upp að þakbrún, þó að liðin væru nú tvö ár frá því að þær hófust. Vorið hafði verið svo kalt, að frost fór ekki úr jörðu um sumarið. Það voru því víða forarvilpur á leið biskups og sveina hans fram á Nesið að læknissetrinu. Hannes biskup hafði haft spurnir af því, að þar á staðnum væri fyrir 6 árum risin ágæt ný kirkja og hann vissi einnig að þeir konunglegu embættismenn, sem þar bjuggu, hðfðu verið örlátir í gjöfum sínum til byggingar þessa góða guðshúss.
Neskirkja hin nýja var í 8 stafgólfum, öll gerð af timbri, en fram af henni var klukknaport, sem átti fáa sína líka og bar það hæst, þegar menn komu að staðnum. Það var litlu minna að formi en kirkjan sjálf, þrjár hæðir og toppur upp af, alls vel á 16. alin á hæð.
Uppi á klukknaportinu blasti við vindhani, úthöggvinn í kopar og sat á járnstöng, sem þrjár kúlur eða smáhnettir voru festir við. Inni í portinu var stigi til þess að ganga upp í neðstu etagu portsins og þaðan frá annar laus til þess að stíga hærra. Fyrir portinu voru vængjahurðir á hjörum með skrá, lykli og sterkum, löngum járnkrókum og lykkjum til að skorða hurðarvængina með, þegar þeir stóðu opnir.
Í ársreikningum fyrir 1790 sá biskup, að kirkjan hafði enn tekjur af þriðjungi heimalands í Nesi og af jörðunum Bakka og Bygggarði svo sem verið hafði frá því um daga Vilchins biskups að minnsta kosti. Hún hafði einnig tekjur af ljóstollum og legkaup hafði verið greitt fyrir 3 fullorðna og 9 börn á þessu ári. Tekjustofnar kirkjunnar voru því traustir sem fyrr, en hún hafði safnað nokkrum skuldum vegna byggingar nýju kirkjunnar. Þá hafði ekkert komið á reikning kirkjunnar vegna byggingar klukknaportsins, heldur var hann að öllu leyti reistur á kostnað sóknarfólksins. Portið kostaði 79 rd. og 52 sk. og af því greiddi Björn Jónsson apótekari helminginn. Skuldir kirkjunnar námu alls um 200 ríkisdölum.
Eftir að hafa litið yfir reikningana lá næst fyrir að ganga til kirkju og skoða hana að innan. Og hér sýndist allt í góðu ástandi. Kirkjudyrnar voru með stórri panelhurð á hjörum og annarri minni að innan. Í framkirkjunni var fjalagólf á öllum gangveginum en hellulagt til hliðar undir þversætunum, sem voru 9 að sunnan og 10 að norðan, öll með bekkjum, bríkum og þverslám. Allbjart var í kirkjunni, því að á framkirkjunni eru 3 gluggar á hvora hlið með sex rúðum hver og uppi yfir hverjum þeirra er annar minni með fjórum rúðum hver. Milli kirkju og kórs gat að líta hálfþil með pílárum yfír og á því dyr með súluformuðum dyrastöfum, allt málað. Þegar horft var yfir hálfþilið blasti altarið við og var það gert af panelverki með gráður fyrir og grindverki í kring. Yfir altarinu var prédikunarstóll, einnig af panelverki, málaður og gylltur og með himni yfir.
LOK KIRKJUHALDS Í NESI
Nesstofa 1925, Fyrir framan húsið er frúin í Nesi, Kristín Ólafsdóttir, dóttir hennar Ásta Guðmundsdóttir (1895-1976), sonur Kristínar, Einar Guðmundsson skipstjóri (1891-1971) og Tryggve Bergström (1922-2012) sem var sonur dóttur hennar Guðrúnar Guðmundsdóttur (1893-1988) og sænska þingmannsins Karl Bergström (1888-1965).
Í kórnum voru 4 gluggar, tveir á hvora hlið. Innan af kórnum var skrúðhús í einu stafgólfi og lágu úr því dyr út til norðurs, en glergluggi var til hliðar með 4 rúðum. Biskup sá, að hálfþil, altari og prédikuarstóll höfðu verið í gömlu kirkjunni og fleira hafði verið notað úr henni.
Biskup gat séð af eldri vísitasíum, að kirkjan hafði verið allvel búin skrauti og skrúða og var það flest á sínum stað. Sumt hafði verið endurbætt frá síðustu vísitasíu eins og yfirdekkið á prédikunarstólsröndinni, sem danska yfirsetukonan hafði látið lagfæra á sinn kostnað. Frá síðustu vísitasíu hafði kirkjunni svo bætzt ágætur gripur, skírnarfontur með himni yfir, ágætt snikkaraverk og fylgdi útskorin dúfa. Þennan grip hafði velgjörðarmaður kirkjunnar, Björn Jónsson apótekari, gefið henni.
Síðasta verk Hannesar biskups í Nesi þennan júnídag 1791 var að skoða kirkjugarðinn og þar gat hann fundið að við sóknarbörnin, því að þau höfðu vanrækt að halda honum við og var veggur hans allur fallinn nema til vesturáttar og í útsuður, þar sem hann var nýuppbyggður af steini. Setti biskup sóknarmönnum það verk fyrir næstu Jónsmessu, að byggja upp kirkjugarðinn sómasamlega og hótaði sektum, ef ekki yrði að gert. Lauk svo þessari vísitasíu og þar með síðustu opinberu heimsókn biskups á hinn forna kirkjustað í Nesi við Seltjörn.
ELDRI KIRKJUR í NESI
Í kirknatali Páls biskups Jónssonar í Skálholti frá því um 1200 er fyrst getið um kirkju í Nesi við Seltjörn og var hún helguð heilögum Nikulási. Kirkjan var prestsskyldarkirkja sem kallað var, en það þykir sýna, að Nes hafi verið í tölu stórbýla og kirkjan þá væntanlega átt einhverjar eignir, e.t.v. þriðjung úr landi Ness eins og hún átti samkvæmt fyrsta máldaga hennar, sem kunnur er, en það er Vilchinsmáldagi frá 1397. Nes var að fornu talin 120 hundraða jörð. Afar lítið má ráða af máldaganum frá 1397 um kirkjubygginguna í Nesi í lok 14. aldar. Þar er aðeins talað um tvo glerglugga á henni og hinn þriðja, sem sé brotinn. Hörður Ágústsson telur gluggafjöldann benda til þess, að kirkjan í Nesi þá hafi verið timburkirkja. Það vekur athygli, að samkvæmt þessum eina máldaga, sem til er úr kaþólskum sið, hefur Neskirkja verið mun auðugri að jörðum en kirkjan í Reykjavík. Þykir það benda til þess, að lengi hafi mun ríkari höfðingjar búið að Nesi en í Vík.
Í fyrstu máldagabók, sem til er í Skálholtsbiskups-dæmi eftir siðaskipti, og kennd er við Gísla biskup Jónsson, kemur fram, að jarðeignir kirkjunnar í Nesi eru hinar sömu og voru fyrir siðaskiptin. Hins vegar vekur athygli, að Neskirkja virðist nú fátæk orðin af skrúða og áhöldum (ornamenta og instrumenta). Aðeins eru nefnd fern messuklæði, tveir kaleikar og tvö altarisklæði.
Nesstofa 2015.
Kirkjan í Vík var í lok 16. aldar orðin auðugri af þessum lausu munum en Neskirkja. Við þetta vakna ýmsar spurningar eins þær, hvort Nes hafi orðið sérlega hart úti við eignaupptöku siðaskiptanna. Brynjólfur Sveinsson var biskup í Skálholti á 17. öld og hann vísiteraði kirkjuna í Nesi fjórum sinnum. Nes var þá restssetur og þar bjó séra Stefán Hallkelsson. Kirkjunni er svo lýst 1642, að hún sé stæðileg að máttarviðum í 6 stafgólfum, en vafalaust hefur hún að mestu verið úr torfi og grjóti. Tuttugu árum seinna var meistari Brynjólfur enn á ferðinni í Nesi og nú voru þau umskipti orðin, að séra Stefán Hallkelsson var andaður, en ekkja hans, Úlfhildur Jónsdóttir, hafði ábúð á jörðinni. Í vísitasíugerðinni kemur fram, að séra Stefán hafi látið byggja kirkjuna upp „sterka og stæðilega“. Segir biskup, að svo myndarlega hafi verið að uppbyggingunni staðið, að kirkjan sé fremur skuldug erfingjum séra Stefáns en þeir henni. Úlfhildur bætti síðan um betur árið 1675 og lét stækka kirkjuna og endurbyggja. Þórður biskup Þorláksson segir í vísitasíu sinni 1678, að kirkjan hafi fyrir þremur árum verið „uppsmíðuð af nýjum viðum og góðum kostum uppá kostnað Úlfhildar Jónsdóttur“. Þessari nýuppsmíðuðu kirkju er svo lýst, að hún sé í átta stafgólfum og hafi verið stækkuð um tvö. Má vera að kirkjan hafi verið svonefnd útbrotakirkja, en þær voru mjög fáar í landinu.
Utan að sjá hefur Úlfhildarkirkja verið stæðileg, því að sagt er, að grjótveggir hafi verið utan um hana „uppað miðjum hliðum allt annað torflaust“. Þá er þess getið, að vindskeiðar hafi sett svip sinn á húsið „bak og fyrir“.
Árið 1703 var margt manna í Nesi. Þar bjó þá sýslumaðurinn Jón Eyjólfsson og hafði mikið umleikis. Ekki færri en 12 hjáleigur voru þá í byggð í Neslandi. Þetta ár manntalsins fræga vísiteraði Jón Vídalín Nes og segir um kirkjuna, að hún sé stæðilegt hús en „nokkuð tilgengin suður“. Næstu áratugi hrakaði kirkjunni smám saman og kemur þetta glöggt fram í hverri vísitasíunni á fætur annarri. Fyrsta heimsókn biskups í Nes, eftir að staðurinn varð landlæknissetur, var árið 1769, en þá var Finnur Jónsson á ferðinni. Sér þess stað í því, áð Bjarni Pálsson landlæknir hefur gefið kirkjunni skírnarfat úr messing „vel sæmilegt“ og einnig Þorláksbiblíu í sæmilegu bandi. Annars er hann nú ábúandi í Nesi og því umsjónarmaður kirkjunnar. Segir biskup, að hann verði að láta endurbæta syðri kirkjuvegginn, sem nú sé að falli kominn.
Árið 1780 var Hannes Finnsson orðinn biskup í Skálholti. Hann vísiteraði Nes í ágúst þetta ár og kallar reyndar staðinn Læknisnes í vísitasíugerð sinni. Nú var Bjarni Pálsson dáinn, en nýr landlæknir var ekki tekinn við. Hins vegar var kominn apótekari í Nes, Björn Jónsson, og hann er sagður hafa gefið kirkjunni brauð og ljósmeti. Þá segir einnig frá því, að danska yfirsetukonan, mad. Margarete Cathrine Magnussen, hafi „þessu guðshúsi til prýði gefið … skírnarvatnskönnu af eingelsku tini“.
Torfkirkja.
Það kemur því greinilega fram, að kirkjan í Nesi hafði fengið góða styrktarmenn í embættisfólkinu á staðnum. Og fleiri höfðu styrkt hana síðustu árin, því að Hans Klog, kaupmaður í Vestmannaeyjum, hafði gefið málaða altaristöflu prýðilega með 2 colonner. Hannes biskup taldi upp það, sem kirkjunni hafði verið gefið og var auðvitað ánægður með það. En hann var ekki eins ánægður með ástand kirkjunnar sjálfrar, Úlfhildarkirkju frá 1675. Um það segir hann: „Húsið er víða gallað og aungvan vegin stæðilegt, hallt að veggjum,“ og hann bætir við, að það þurfi að „uppbyggjast“ svo stórt er hæfi söfnuðinum. Þá er hann einnig óánægður með ástand kirkjugarðsins og segir, að veggir
hans séu víða gjörfallnir. Við þetta bætist, að garðurinn sé of lítill „handa sóknarinnar
framliðnum til greftrunar“ og þurfi að víkka hann út á næstunni. Þetta var skrifað um kirkju og kirkjugarð árið 1780. Nú er ekki nákvæmlega vitað um viðbrögð safnaðarins við þessum áminningum biskups, en árið eftir, 1781, tók Jón Sveinsson við embætti landlæknis. Hann og Björn Jónsson apótekari urðu fjárhaldsmenn kirkjunnar og þeir höfðu forystu um að reisa nýja kirkju í Nesi, þá sem kölluð var einhver prýðilegasta kirkja í Skálholtsstifti og áður var fjallað var um.
Síðasta kirkja í Nesi, timburkirkjan góða, ein af fáum timburkirkjum á landinu, stóð aðeins í 14 ár, 1785-1799, og var síðustu tvö árin rúin helgi og að líkindum gripum sínum. Til þess að finna skýringar á þessu, verður að leita allt aftur til ársins 1784. Þá hrundu byggingar í Skálholti í jarðskjálfta og ákveðið var að flytja biskupsstól og skóla þaðan. Áðurnefndur biskup, Hannes Finnsson, bjó þó áfram í Skálholti til dauðadags 1796, en gert var ráð fyrir því, að biskup kæmi til með að búa í Reykjavík eða nágrenni. Því var ákveðið, að Reykjavíkurkirkja yrði dómkirkja, en hún var eigna- og tekjulítil kirkja og því þróaðist sú hugmynd hjá Ólafi Stefánssyni stiftamtmanni og Hannesi Finnssyni biskupi að leggja niður kirkjurnar í Laugarnesi og Nesi og láta eignir þeirra og tekjur af sóknarbörnum renna til dómkirkjunnar í Reykjavík. Sá var þó munur á þessum kirkjustóðum, að í Laugarnesi var gömul kirkja, komin að falli en í Nesi var ný kirkja. Það er 1793, sem þessi hugmynd kemur fram og í bréfi biskups til stiftamtmanns 5. september það ár segir, að leggja beri Laugarneskirkju niður og svo stutt sé á milli Neskirkju og dómkirkjunnar í Reykjavík, að hætta megi helgihaldi í Nesi. Segir biskup, að stiftamtmaður megi ráða ferðinni í þessu máli. Ekki verður vart mikilla bréfaskrifta um þetta mál næstu ár, en þó lætur Magnús Stephensen í það skína í Minnisvérðum tíðindum að íbúar í Nesi og aðrir hafi haft uppi einhver mótmæli. Á það ber raunar að líta, að Jón Sveinsson landlæknir hafði nokkru fyrr komið fram með þá hugmynd, að eignir Neskirkju rynnu til spítalahalds þar og Nesbúar sæktu kirkju í Reykjavík.
Timburkirkja.
Ákvörðunin um lok kirkjuhalds í Nesi kom í formi konungsbréfs 26. mai 1797. Þar sagði, að Neskirkja á Seltjarnarnesi skuli afleggjast. Húsið skuli selja á uppboði og skuld kirkjunnar borgast af andvirðinu, en það sem umfram verði skuli leggjast til Reykjavíkurdómkirkju. Skrúði og áhöld kirkjunnar skuli gefin næstu fátækum kirkjum eftir ákvörðun biskups, en þá var Geir Vídalín, sem reyndar bjó á Lambastöðum, orðinn biskup. Sérstaklega er tekið fram, að klukkur kirkjunnar skuli selja á uppboði og andvirði þeirra renna til hjálpar fátækustu prestaköllum í stiftinu. Eignir Neskirkju og gjöld renni til dómkirkjunnar sem og sóknarmenn allir.
Ekki leið langur tími, þangað til farið var að framkvæma þetta konungsbréf og hefur síðasta guðsþjónustan væntanlega verið haldin í Neskirkju um mitt sumar 1797, því að 14. ágúst þetta ár var kirkjan seld á uppboði í Reykjavík. Það var Sigurður Pétursson sýslumaður og skáld, sem bauð upp tvær kirkjur þennan dag, því að hann seldi bæði Laugarneskirkju og Neskirkju. Fyrrnefnda kirkjan seldist á aðeins 17 ríkisdali og 56 skildinga, en Neskirkja á 125 ríkisdali og 48 skildinga. Það var Magnús Ormsson lyfjafræðingur og frá 1798 apótekari í Nesi, sem keypti kirkjuna. Skuld hennar við fjárhaldsmennina Jón Sveinsson og Björn Jónsson var þá 91 ríkisdalur og 72 skildingar og fengu þeir það fé greitt, en afgangurinn, 33 ríkisdalir og 72 skildingar, rann til dómkirkjunnar í Reykjavík, eins og mælt var fyrir um í konungsbréfi. Sigurður Pétursson afhenti fjárhaldsmönnum dómkirkjunnar þessa peninga. Hvergi er getið um uppboð á klukkum kirkjunnar og ekki verður séð, hvað orðið hefur um skrúða hennar og áhöld.
Nes og Neskirkja fyrrum.
En hvað ætlaði Magnús Ormsson sér með kirkjuna? Þetta er ekki ljóst, en gott timbur mátti auðvitað nota til margs. Hins vegar er þess getið í bréfum Magnúsar og Jóns Sveinssonar til stiftamtmanns um lyfjamál í ágúst 1798, ári eftir að kirkjan var seld, að hún hafi verið notuð til þess að þurrka lækningajurtir fyrir apótekið.
En nú leið aðeins tæpt hálft ár, þar til æðri máttarvöld bundu enda á niðurlægingu Neskirkju við Seltjörn og það með eftirminnilegum hætti. Þetta gerðist aðfaranótt 9. janúar 1799, en þá brast á ofsaveður fyrst á landsunnan en síðan á útsunnan. Í þessu svokallaða Bátsendaveðri urðu gífurlegar skemmdir af völdum sjávarflóða og tvær kirkjur fuku, Hvalsneskirkja og Neskirkja, sem er sögð hafa fokið í heilu lagi af grunni sínum og dreifðist brakið viða um Framnesið. Það er óneitanlega dálítið skrítið, að það er fyrst tveimur dögum eftir veðrið mikla, 9. janúar, sem Ólafur Stefánsson stiftamtmaður í Viðey sezt niður og skrifar yfirvöldum í Kaupmannahöfn um það, að búið sé að framkvæma þann vilja þeirra að selja Neskirkju. Hitt er svo annað mál, að auðvitað voru það íslenzk yfirvöld, Ólafur sjálfur og biskuparnir Hannes Finnsson og Geir Vídalín, sem réðu því, að þetta ágæta guðshús var selt og lenti síðan í niðurníðslu.
EFTIRMÁLI
Nú skortir aðeins tæp tvö ár í það, að 200 ár séu liðin frá því að síðast var messað kirkjunni í Nesi við Seltjörn. Eftir að hún var horfin, fóru Nesbúar að sjálfsögðu að sækja messur til Reykjavíkur og Seltirningar áttu þar lengi sæti í sóknarnefndum. Þeir héldu þó um hríð tryggð við kirkjugarð sinn í Nesi og voru menn greftraðir þar að minnsta kosti til 1813. Meðal þeirra, sem bornir voru þar til grafar, eftir að helgihaldi lauk í Nesi, var Björn Jónsson apótekari, velgerðarmaður kirkjunnar. Hann var jarðsettur í Neskirkjugarði í október 1798. Er hann er í kirkjubók sagður hafa verið „góður maður og guðhræddur“ og því bætt við með nokkurri lotningu, að hann hafi verið „fyrsti Apótekari
Íslendinga“.
Eftir því sem leið á 19. öld hefur fyrnzt yfir minjar um Nes sem kirkjustað. Árið 1890 segir Jónas Jónassen landlæknir, að kirkjugarðurinn gamli sé orðinn að kálgarði. Þegar að því dró um 1975, að í Nesi yrði safnsvæði helgað læknisfræði og lyfjafræði, vissu fróðustu menn, eins og Jón Steffensen prófessor og velgjörðarmaður Ness, ekki um staðsetningu síðustu kirkjunnar þar eða umfang kirkjugarðsins, þar sem forvígismenn þessara fræða beggja á Íslandi, Bjarni Pálsson, fyrsti landlæknirinn og Björn Jónsson, „fyrsti Apótekari Íslendinga“, liggja grafnir. Vitað er, að Bjarni Pálsson var grafinn innan við kirkjudyr í síðustu kirkjunni í Nesi. Auðvelt er því að merkja og kynna
legstað hans, ef síðasta kirkjustæðið fyndist.
Nes – loftmynd; fornleifaskráning.
Kirkjugarðurinn í Nesi er á austanverðum bæjarhólnum. Um 1890 er sagt að mestallur gamli kirkjugarðurinn sé kálgarður og sagt að þar undir ætti að leynast steinhleðslan sem kirkjan var reist á (sbr. Seltirningabók). Stærstur hluti hans er inni á lóðinni Neströð 7, vestan við húsið sem á henni stendur. Grafir komu í ljós við SV-horn þess húss þegar tekið var fyrir grunni þess. Hluti garðsins er einnig undir Neströð og hlaði sunnan við Lyfjafræðisafn. Grafir komu í ljós á tveimur stöðum meðfram Neströð þegar grafið var fyrir leiðslum 1979 og einnig var grafið niður á kistur í vesturjaðri garðsins við rannsókn 1995. Mögulegt er að garðurinn hafi færst til norðurs með tímanum en grafir gæti verið að finna allt frá norðurmörkum lóðarinnar Nesbala 34 og norður að suðurhlið Lyfjafræðisafns, en vestan við húsið á Neströð 7 og austan við línu 30 m austan við Nesstofu. Lengi mátti sjá móta fyrir kirkjutóft á yfirborði fast vestan við lóðamörk Nestraðar 7 . Á 10. áratug 20. aldar keyptu lóðareigendur Nestraðar 7 spildu vestan við þáverandi lóðamörk og við það lenti kirkjutóftin innanlóðar á Neströð. Á yfirborði má enn sjá móta óljóst fyrir kirkjutóft í norðvesturhorni lóðarinnar Nestraðar 7. Tóftin snýr austur-vestur og sýnist vera 6×4 m.
Til þess að leggja traustari grunn að minjasvæðinu í Nesi, gekkst Rótarýklúbbur Seltjarnarness fyrir því, með stuðningi bæjarsjóðs Seltjarnarness og Læknafélags Íslands, að reyna með nýtízku aðferðum að finna kirkjustæðið. Klúbburinn hugðist síðan merkja það og láta umfang kirkjugarðsins koma fram með viðeigandi hætti. Minningu kirkjuhalds í Nesi og kirkjuhaldara þar úr hópi lækna og apótekara yrði því haldið á loft.
Vorið 1994 fékk Rótarýklúbburinn fyrirtækið Línuhönnun til þess að framkvæma þessa rannsókn með svokallaðri jarðsjá, en sérfræðingar í notkun hennar eru Þorgeir Helgason jarðfræðingur og Sigurjón Páll Ísaksson mælingamaður. Er skemmst frá því að segja, að rannsókn þeirra félaga leiddi til mjög ákveðinnar niðurstöðu um staðsetningu síðustu kirkjunnar í Nesi og sterkra ábendinga um umfang kirkjugarðs. Vakti rannsókn þessi töluverða athygli og þótti gefa vonir um, að jarðsjárrannsóknir mundu framvegis hjálpa fornleifafræðingum til þess að komast á sporið til frekari kannana á fornum minjasvæðum víðs vegar um land. Í framhaldi af þessu veitti bæjarsjóður Seltjarnarness fjármunum til þess að vinna að fornleifarannsóknum í Nesi og þá m.a. að því að athuga þann stað, þar sem jarðsjárrannsóknin benti til, að undirstöður síðustu kirkjunnar væru og þar með legstaður fyrsta landlæknisins. Þessi staður reyndist vera inni á einkalóð.
En nú bar ýmislegt til tíðinda. Áhugi fornleifafræðinganna reyndist takmarkaður á þessu verkefni, enda virðist algengt nú um stundir, þeirra á meðal, að ekki megi leita að einhverju ákveðnu, heldur eigi fræðimenn í þessari stétt ávallt að koma að óplægðum akri, ef svo mætti segja.
Rothöggið á framhald leitarinnar að kirkjustæðinu í Nesi kom svo með þeim hætti, að landeigandi neitaði um leyfi til þess að grafa könnunarskurð inni á lóð sinni og bætti síðan um betur með því að flytja til grjótgarð einn gamlan og þar með girða kirkjustæðið og legstað fyrsta landlæknisins frá safnasvæðinu í Nesi. Hvorttveggja er þannig nú í einkaeign og almenningi óaðgengilegt.“
Grein þessi er að hluta áður birt í Seltirningabók.
Þessa dagana (jan. 2012) er verið að „endurgera“ svonefnda Þorláksbúð í Skálholti. Ef sanngirnis væri gætt mætti vel hugsa sér að endurgera Úlfhildarkirkju sem og nokkrar tugi annarra sambærilegra á landinu, ekki síður merkilegar.
Heimildir:
-Lesbók Morgunblaðsins, Heimir Þoreifsson, 18. des. 1995, bls. 40-41.
-Kristín Halla Baldvinsdóttir, Búseta í Nesi 1760-1900. Miðlun rannsókna (Seltjarnarnes, 2009).
-Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Fornleifarannsókn við Nesstofu 1989 Þjóðminjasafn 1989.
-Margrét Hrönn Hallmundsdóttir, Uppmælingar á fornleifum við bæjarhólinn á Nesi á Seltjarnarnesi vegna deiliskipulags á vestursvæðunum Náttúrustofa Vestfjarða NV nr. 02-10 (mars 2010).
-Þorgeir S. Helgason og Sigurjón Páll Ísaksson, Kirkjan í Nesi við Seltjörn. Jarðsjármælingar austan Nesstofu og yfir hringa í túni (Reykjavík, 1994).
-Fornleifaskráning Seltjarnarness 2006.
Þorbjarnastaðir – Vorrétt – Efri-Hellar – Hrauntungur – Þorbjarnarstaðaborg
Gengið var frá gamla Keflavíkurveginum ofan við Straum að Þorbjarnarstöðum. Gamall vegur liggur frá Keflavíkurveginum að þessum gamla bæ í Hraunum.
Hleðslur við gamla Suðurnesjaveginn gegnt Gerði.
Þar sem Keflavíkurvegurinn kemur niður og yfir tjarnirnar ofan við Straumsvík (gegnt Gerði) má enn sjá minjar hinnar fyrstu vegagerðar sjálfrennireiðarinnnar er tengdi saman byggðalög hér á landi. Einnig má sjá veglegar veghleðslur yfir gjár og jarðföll í gegnum hraunið vestan við Rauðamel, en eftir það má segja að hið gamla handbragð hinna gömlu vegargerðarmanna á Keflavíkurveginum hverfi. Þetta er því dýrmætur vegspotti þegar horft er til verndunar þessara tegunda minja.
Þorbjarnastaðastekkur – uppdráttur ÓSÁ.
Þeir eða þau okkar, sem fyrir alvöru spá og spegulera í gömlum minjum, spyrja sig iðurlega spurninga s.s.: a) hvað eru raunverulegar fornminjar?, b) fyrir hverja eru fornminjarnar? og c) hverjir eiga forminjarnar? Segja má að fornminjar séu áþreifnanleg mannanna verk er tengja okkur nútímafólkið við fortíðina, þ.e. forfeður okkar. Þess vegna eru fornminjarnar fyrir okkur, afkomendur þessa fólks. Og það erum við, sem eigum fornminjarnar. Þær eru okkar verðmætu tengsl við fortíðina. Sú staðreynd að framtíðin byggist á fortíðinni gera minjarnar ómetanlegar nútíðinni.
Brunnstígurinn við Þorbjarnastaði.
Gengið var um þvottastíginn að tóttum Þorbjarnastaða (fóru í eyði um 1939). Tóftir Þorbjarnastaða eru ekki einungis meðal verðmæta vegna þess að þær eru einu ummerkin eftir hinn dæmigerða íslenska torfbæ, heldur og vegna þess að þær segja sögu þess fólks, sem þar lifði og bjó. Tóftirnar eru einnig, því miður, ágætt dæmi um þörfina á auknum áhuga og dug fulltrúa fólksins í bænum um gildi og nýtingu fornminja. Nóg um það í bili.
Gengið var frá heimaréttinni, framhjá bæjarstæðinu, hinum dæmigerða íslenska torfbæ með burstum mót suðvestri og matjurtargarði framan við, yfir heimatúnsgarðhleðslurnar og yfir Alfaraleiðina og að Þorbjarnastaðaréttinni, stundum nefnd stekkurinn, undir hraunhól nokkru sunnan við bæinn, austan Miðdegishóls, eyktarmarks frá bænum. Um er að ræða stóra hlaðna rúningsrétt. Í henni er heilleg lambakró, sem bendir til þess að hún hafi verið notuð sem stekkur.
Þvottarbrú og brunnur við Þorbjarnastaði.
Alfaraleiðinni var fylgt spölkorn til norðurs, að Gerði. Gengið var ofan við tjarnirnar. Þar sjást mannvistarleifar, s.s. hlaðin bryggja til ullar og fatalafraþvotta. Vatn leysir þar undan hrauninu. Frá tóftum bæjarins var sveigt til vinstri þar til komið er á Gerðisstíg, sem er merktur með lágum stikum. Stígurinn liggur um Hólaskarð milli Hólanna, sem eru á hægri hönd, og lágrar hraunhæðar á vinstri hönd með strýtumyndaðri vörðu. Leiðin liggur um Stekkjatúnið í áttina að Seljahrauni. Þar breytir stígurinn um nafn og nefnist Seljahraunsstígur þar sem hann liggur í gegnum þunna, illfæra hraunspýju sem hefur tafið för manna og búfjár áður en slóðin var rudd í gegnum hrauntunguna. Gengið er samsíða vestari brún Kapelluhrauns í áttina að línuveginum og farið yfir hann í áttina að Rauðamelsklettum.
Efri-Hellar; hraunkarl.
Gengið er framhjá Neðri-Hellum, ágætum fjárskjólum með hleðslum fyrir. Handan þeirra er námasvæði þar sem Þorbjarnarstaðarauðamelur stóð áður fyrr. Nú er ekkert sem minnir á Rauðamelshóla eins og þetta kennileiti var stundum nefnt. Náman er sem flakandi sár í landinu og umgengnin engum til sóma.
Stígurinn liggur áfram til suðausturs í áttina að Rauðamelsrétt. Auðveldast er einfaldast að taka stefnuna á hús Skotveiðifélags Hafnarfjarðar sem stendur á brún Kapelluhrauns, sem kallast reyndar Bruninn þegar hingað er komið. Vestan hússins gengur lítill hraunrani fram úr Brunanum út á Flárnar. Í þröngum krika norðan ranans stendur lítil fallega hlaðin rétt úr hraungrjóti.
Hrauntunguskjól.
Brún Kapelluhrauns var fylgt til suðurs uns komið var að Efri-hellum, gamlir fjárhellar. Við hraunina gnæfir hraundrangur í mannsmynd. Hann minnir á að við hellana hefur löngum þótt reimt. Enn ofan eru Hrauntungurnar, innan við hraunkantinn. Þar hefur einnig þótt reimt, einkum fyrrum. Tungurnar eru allsstórt gróið hraunssvæði, umlukið nýja hrauninu. Í þeim austanverðum er fallegur skúti, sem hlaðið er fyrir. Skútinn er í jarðfalli utan í hraunklettum og lokar hrísla opinu eftir að hún tekur að laufgast. Getur þá verið erfitt að finna það, auk þess sem hleðslurnar, sem eru allmiklar, falla vel að klettinum.
Þorbjarnastaðastekkur – uppdráttur ÓSÁ.
Ef stígnum, sem komið hafði verið inn á og liggur inn í Hrauntungurnar, er fylgt áfram til norðausturs er komið inn á Hrauntungustíginn þar sem hann liggur út úr Tungunum og inn á hraunið. Stígurinn er nú orðinn stuttur þarna því búið er að ryðja svo til allt hraunið þarna fyrir austan og norðan. Þó má enn sjá móta fyrir Hrauntungustígnum beggja vegna Krýsuvíkurvegarins skammt norðvestan aðkeyrslu að námusvæðinu. Skammt vestan vegarins er varða og liggur Hrauntungustígurinn svo til við hana.
Gengið var til vesturs frá hliði við Krýsuvíkurveg að skógræktarsvæði SR skammt sunnan við rallykrossbrautina.
Þorbjarnastaðaborg.
Eftir u.þ.b. 10 mín. göngu eftir ruddri braut var beygt til suðurs inn á rudda braut áleiðis að Brunntorfum. Hægra megin við enda hennar, á mosahraunkantinum, er Þorbjarnarstaðafjárborgin, hlaðin af börnum Þorbjarnarstaðahjóna um aldamótin 1900. Með borginni að utanverðu liggja steinar sem og í hrúgum allt í kring. Hana hefur greinilega átt að hlaða hærra en þegar skilið var við hana fyrir rúmlega einni öld.
Vorréttin.
Básendaför á björtum degi
Eftirfarandi frásögn séra Gísla Brynjólfssonar um „Básendaför á björtum degi“ birtist í Lesbók Morgunblaðsins 1978:
„Þennan dag er hópur á ferð um Suðurnes, eða þann hluta þeirra, sem áður hét Rosmhvalneshreppur (rosmhvalur = rostungur) og náði yfir Keflavík, Leiru, Garð og Miðnes. Miðnesið er geysilangt — ekki veit ég hvað margir km. Það byrjar með bæjunum Kolbeinsstöðum og Hafurbjarnarstöðum fyrir sunnan Skaga og nær alla leið suður að Ósabotnum, sem skilur Nesið frá Höfnunum. Í gamla daga var byggðin dreifð um alla þessa löngu strandlengju, að vísu nokkuð svo í hverfum. Sá stórfróði Suðurnesjamaður, Magnús Þórarinsson (f. 1879 d. 1964) sem var alveg einstæður sérfræðingur í Miðnesinu bæði til lands og sjávar, telur upp a.m.k. 9 útróðrastaði (varir) á Nesinu. — Langbestur þeirra var Sandgerði enda fór það svo, að Sandgerði dró til sín s.a.s. alla miðnesinga. Og raunar langtum fleira fólk, því að nú er þar saman komið hátt í 1000 manns, blómleg byggð fallegra einbýlishúsa, sem fjólgar óðfluga, en hin gamla dreifða byggð um Miðnesið endilangt er nú ekki nema svipur hjá sjón. En sú var ekki meiningin, að fara að fjölyrða um vaxtarbrodd útgerðarstaðanna á Suðurnesjum. Hér er ekki nútíðin — því síður framtíðin — á dagskrá. Fjarri fer því.
Hér skal litið um öxl — a.m.k. tvær aldir aftur í tímann — og litast um á björtum degi þeim slóðum þar sem allt fór í auðn árið fyrir aldamótin 1800. Og hefur ekki verið byggð síðan. Þetta eru Básendar fyrir eina tíð syðsta byggðin á Miðnesi en tók af í flóðinu mikla, sem við plássið er kennt — Básendaflóðið — aðfaranótt 9. janúar 1799. — Ekki eru Básendar kunnir fyrir útræði heldur sem pláss þar sem „útnesjafólkið fátækt og spakt“ varð að leggja inn fiskinn sinn hversu léttur, sem hann reyndist, því að reizlan var bogið og lóðið var lakt eins og Grímur kvað í sínu kunna kvæði.
Miðnesið fyrr og nú
Fyrir tveim öldum
Bærinn Básendar var byggður í Stafneslandi upþhaflega hvenær skal ekki sagt. Þar var ekki mikið um fiskirí enda var Stafnes sjálft frá fornri tíð eitthvert besta útver og þaðan skemmst í fiskileit á öllu Miðnesi. Frá Stafnesi gengu líka konungsbátarnir. Hefur það eflaust verið nokkur hagur fyrir verzlunina að vera í næsta nágrenni við útgerð þeirra. Bæði enskir og þýskir hafa verzlað á Básendum fyrr á öldum. Gekk á ýmsu í viðskiptum þeirra þar eins og víðar við Faxaflóa og á Suðurnesjum. Eitt sinn (árið 1645) kom hollenskt skip á Básenda. Á því var íslenskur maður, Einar Þórðarson, — og verzlaði þar.
Verzlunarsvæðið
Árið 1640 var tekin upp sigling til Básenda eftir nokkurt hlé. Hélst svo, þar til verslun lagðist þar alveg niður. Verslunarsvæðið var Hafnir og Miðnes. Þó voru merkin ekki gleggri en svo, að mikil deila og málaferli urðu milli Básenda og Keflavíkurkaupmanns um nyrstu bæina á Miðnesi (Kirkjuból, Kolbeinsstaði og Hafurbjarnarstaði). Höfðu bæir þessi sótt verslun ýmist til Keflavíkur eða Básenda. Gekk dómur í málinu 1693 á þá leið, að svo skyldi standa, sem verið hefði aö undanförnu. — Voru menn því litlu nær. Þetta kom þó ekki að sök þegar sami kaupmaðurinn verzlaði á báðum stöðunum. Þá ber þess að geta, að Grindavík var a.m.k. annað veifið einskonar útibú frá Básendum. Fengu Grindvíkingar styrk til að flytja afurðir sínar til Básenda og úttektina heim. Samt var Básendaverzlunarsvæði fámennt og innleggið misjafnt. Það fór vitanlega eftir því, hvernig fiskaðist. Básendar voru dæmigerð fiskihöfn mótsett sláturhöfn, þar sem sveitabændur voru aðalviðskiptamennirnir.
Fámennur staður
Básendar voru því fámennur staður. Þar var lítið um að vera nema í kauptíðinni, sem stóð misjafnlega lengi fram eftir sumri eftir því hvenær kaupmanni þóknaðist að læsa búðinni og hætta að höndla, ef enginn var eftirliggjarinn.
Handa mús og maur
Engum trúði þetta fólk betur til að rétta sinn hag heldur en honum, sem yfir rummungum reiddi hátt, réttar laganna sverð. Skúli brást heldur ekki trausti þeirra. Hann rak nauðsyn hinna bágt stöddu Suðurnesjamanna við Levetzone stiftamtmann, sem úrskurðaði, að eftir nýjárið mætti sýslumaður opna Básendabúð og láta fólkið fá nauðsynjar sínar, vitanlega eftir ströngustu útlánsreglum. Þrír fræðimenn Þrír menn hafa lýst ummerkjum á Básendum síðan þar varð auðn.
Inn í höfnina var vandratað, en legan góð. Kaupskipin munu hafa legið í syðri voginum bundin 4 eða 5 festum, „það kölluðu þeir svínbundið“. Tvo af festarboltunum sá sr. Magnús, ferkantaða járnstólpa með gati og digrum járnhring ryðbrunna mjög. Alls munu festarboltarnir hafa verið níu, 5 í fjörunni, 4 á útskerjum. Brunnur hafði verið á Básendum — djúpur og góður. Á botni hans var eikarkross og svo hver tunnan upp af annarri, svo að eigi félli saman. Nú fullur af sandi. —
Lýsing V.G. – Næsta lýsing á Básendum er frá 1919. Þá var þar á ferð Vigfús fræðimaður Guðmundsson, og skrifaði síðan um Básenda og Básendaflóð í 3.h. Blöndu. Er oft og víða til hennar vitnað enda V.G. viðurkenndur nákvæmur og natinn fræðimaður. V.G. segir, að enn sjáist miklar leifar mannvirkja á Básendum: Fimm sambyggðar kofatætlur þar sem bærinn stóð grunnur vöruhússins, 20 m á lengd og 12—15 m á breidd og tveir húsgrunnar aðrir, en hæst og norðaustur á hraunrimanum telur V.G. að útihúsin hafi staðið. Þá getur hann um brunninn. fullan af sandi, kálgarð 400 m2 og lítil, kringlótt fiskbirgi, þar sem fiskurinn var verkaður í skreið. —
Næst síðasti kaupmaðurinn á Básendum hét Dines Jesþersen. Þegar hann hætti, lokaði hann búðinni 16. ágúst 1787. Mundi þá engin vara fást þar fyrr en næsta vor. Bændur í Rosmhvalaneshreppi með hreppstjóra og prest í fararbroddi kærðu þetta til Skula fógeta, töldu að með þessu væri mestum hluta sveitarinnar stefnt í opinn dauðann, skepnur voru fáar sökum grasleysis s.l. sumar, afli svo rýr s.l. vertíð, að „kauðstaðarvaran hrökk ekki fyrir vorum þungbæru skuldum“. En nógar matvörur lágu lokaðar inni í kaupstaðnum engum til nota nema mús og maur. En fólkið má deyja úr hor og hungri, kónginum og föðurlandinu til skaða.
Um það bil hálfri öld eftir Básendaflóð var Magnús Grímsson, síðan prestur á Mosfelli, f. 1825 d. 1860, á ferð um Reykjanes til að athuga fornminjar. Um Básenda segir sr. Magnús, að á nesinu milli voganna sjáist greinilega rústir af Básendabænum. Það hefur verið lítill bær með vör niður undan út í norður-voginn. Litlu ofar eru rústir af búðinni og vöruhúsinu, 11 faðmar á lengd og 7 á breidd. Vestan þess var stór og mikill sjóvarnargarður. Ofan við vöruhúsið var kaupmannsúsiö. Utan um það hefur verið 200 ferfaðma garður. „Allar þessar rústir sýnast hafa verið vandaðar og sterklega gjörðar,… undirstöður hrundar, mjög skörðóttar.“
Af örnefnum telur sr. Magnús þessi: Brennitorfa þar sem kaupmenn höfðu brennt út gamla árið. Nokkru sunnar er Draughóll þar sem sjómenn höfðu rótað í dys fornri án þess að finna nokkuð fémætt. Í suður frá Draughól eru klettar tveir allháir með nokkurra faðma millibili — Gálgaklettar. Áttu Básendamenn að hafa lagt tré milli klettanna og hengt þar menn þegar þá greindi mjög á við einhverja.
Á þangi vaxinni klöpp, 42 m frá húsgrunninum stóra, stendur gildur járnfleinn, 30 cm hár. Hann er steyptur í klöppina með bræddu blýi. Í gati á teininum er brot af hring. Í hann voru skipin á legunni bundin. Síðan rekur V.G. verzlunarsógu Básenda, segir frá flóðinu og síðasta kaupmanninum.
Lýsing M.Þ. – Sá þriðji, sem ritað hefur um Básenda, er Magnús Þórarinsson fyrrnefndur. Hans skrif er að finna í Safnritinu: Frá Suðurnesjum — „Leiðir, lendingar og örnefni á Miðnesi.“ — Magnús stráir um sig í örnefnum í krafti kunnleika síns og stálminnis. — Hann nefnir Stóra og Litla-Básendahól. Þarna er Gunnusandur, framan við hann Róklappir, Rósandur, Rósker, — fyrir utan það er skerjagarðurinn: Básendasker. Innan þeirra er ílangt lón — höfnin — með bindibolta á skerjum og klöppum í kring. Suðurtakmörk hafnarinnar eru við Arnbjarnarhólma. Þá nefnir Magnús Kuðungavík og Djúpuvík með Svartakletti. Ofan við hana eru Dauðsmannsklappir en sunnan hennar Skarfurð og Skarfurðartangi. Fram af henni er flúð, sem sjaldan kemur upp úr sjó. Hún heitir Vefja. Þar suður af er Stóísvík. í henni er klettur, nokkuð frá landi, oft alsetinn skörfum og ber nafnið Tómasarstóll. Tilefni þess er ókunnugt.
Nöfnin og náttúran
Þá skal láta lokið þessari þurru nafnarunu. Það getur verið næsta girnilegt til fróðleiks að reika um þessa auðu strönd og skoða myndir náttúrunnar eftir nafnaskrá hinna fróðu manna. — Hitt er allt annað en auðvelt, að setja sér fyrir sjónir mannlífið á Básendum meðan þar var annar aðal verzlunarstaður Suðurnesja. í kauptíð var þarna vitanlega mikið fjör og líf, ys og umferð, innlegg og úttekt. Og brennivínsstaup fyrir innan disk.
Búseta á Básendum
Utan kauptíðar var hér oftast aðeins fámennt heimili. Hér var hvorki búskapur né útræði í stórum stíl. Árið 1703 bjó á Básendabæ Árni Þorgilsson 47 ára með konu sinni Jódísi Magnúsd. 12 árum eldri, og dóttur þeirra Steinunni 17 ára. Þau höfðu vunnumann og vinnukonu. Hjá þeim er Árni Jónsson (60 ára) stjúpfaðir Jódísar, veikburða. Loks er Rasmus, eftirliggjari á Básendum. Þ.e. vetursetumaður til eftirlits fyrir kaupmanninn.
Næstu áratugi fara ekki sögur af fólkinu á Básendum. Síðan er það að þakka sr. Sigurði Sívertsen á Útskálum, að við vitum hverjir bjuggu þar á síðari hluta 18. aldar. Hann ritaði sálnaregistur Hvalsnesþings 1758—1790 upp úr rotnum, sundurlausum blöðum. Það manntal sýnir, að á Básendum fjölgaði mikið um 1780. Þá eru þar til heimilis hátt í 20 manns: Kaupmaðurinn, Dines Jespersen, 40 ára, kona hans, 2 börn og tökubarn, pige (stofustúlka), beikir og kona hans, 2 drengir (námspiltar við verzlunarstörf) ráðsmaður, vinnumaður og vinnukona. Auk þess er þar Ingjaldur Pétursson tómthúsmaður með fólki sínu.
Básendaflóð
Hér verður ekki sagt frá Básendaflóðinu fræga, enda eru myrkar hamfarir náttúrunnar víðs fjarri blíðu þessa bjarta dags. En benda má þeim, sem um það vilja fræðast á frásögn Hansens kaupmanns, og birt er í fyrrnefndri grein V.G. í Blöndu. — Það er allt að því átakanlegt, að lesa um það, hvernig flóðaldan hrífur kaupmanninn, þennan „almáttuga“ mann og allt hans fólk, hrekur þau stað úr stað uns þau bjargast upp á baðstofupallinn í Loddu (Lúövíksstofu), nær „örmagna af kulda, áreynslu og hugsýki“ og var tekið þar af mestu alúð og hjartagæzku. Þannig kastaði Básendaflóðið síðustu kaupmannsfjölskyldunni á Básendum í fang eins fátæks hjáleigubónda, sem barg henni frá bráðum bana.
Ræningjarnir dönsku
Þessi síðasti Básendakaupmaður — Hinrik Hansen — hefur ekki fengið neitt slæman vitnisburð í verzlunarsögunni. Það er því ekki hans sök, að yfir Básendum hvílir dökkur skuggi áþjánar og einokunar, ekki síður en öðrum selstöðuverzlunum. Þar hafa skáldin haft sitt til málanna að leggja.
Ólína Andrésdóttir segir í þulu um Geirfuglasker: Görpum þótti gífurlega geigvæn sú för, en betri samt en björg að sækja í Básenda vör. Betra samt en björg að sækja Básendum að, ræningjarnir dönsku réðu þeim stað.
Og allir kannast við kvæði Gríms „Bátsenda þundarinn“ um hann Tugason með bognu reizluna og laka lóðið svo „létt reynist allt sem hún vó“.
Þá kemur skörungurinn Skúli fram á sviðið og réttir hlut hins fátæka útnesjafólks: Hann skrifaði lítið og skrafaði fátt en — skörungur var hann í gerð og yfir rummungum reiddi hann hátt réttar- og laganna sverð.
Þetta er hressileg blaðsíða í Básendasögunni.“
Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, Gísli Brynjólfsson – Básendaför á björtum degi, 9. júlí 1978, bls. 6-7 og 12.
Básendar – uppdráttur ÓSÁ.
Grísanes – Dalurinn – Selhöfði – Fremstihöfði – Gjár
Gengið var frá Ásvöllum um Grísanes, um Hádegisskarð yfir Dalinn norðan við Hamranes og skoðuð fjárskjól, sem þar hafa verið. Haldið var áfram yfir Hamranesið, um selhraun vestan Hvaleyrarvatns, upp á Selhöfða, niður í Seldal, um Stórhöfða og síðan áfram áleiðis inn í Kaldársel með norðurbrún Stórhöfðahrauns, beygt til norðurs gegnt Langholti og síðan gengið um Fremstahöfða inn í Gjárnar norðan Kaldársels.
Stekkurinn við Hádegisskarð.
Norðvestan við Grísanesið er lítil rétt. Hlaðið mannvirki er skammt sunnar, sennilega leifar af fjárhúsi. Þegar gengið var frá henni austur um norðanvert nesið mátti sjá tvær tóftir á vinstri hönd, gætu verið sauðakofar frá Ási eða jafnvel frá Hvaleyri eða Hjartarkoti, sem var sunnan undir Hvaleyrarholtinu.
Um Hádegisholtið, sem er milli Grísaness og Ásfjallsaxlar, lá gamla leiðin frá Ási um Stórhöfðastíg og Hrauntungustíg. Gengið var suður Dalinn og litið á fallin fjárskjól í grónum dal í honum innanverðum. Enn sést móta fyrir hleðslum við innganginn, en hraunþakið hefru falli að hluta. Drasl hefur síðan safnast fyrir í jarðfallinu.
Gengið var yfir Hamranesið og áleiðis framhjá Hvaleyrarvatni á leið upp á Selhöfða.
Stekkur í Seldal.
Hvaleyrarvatn er umlukin lágum hæðum á þrjá vegu. Vestan vatnsins er Selhraun sem lokar fyrir afrennsli þess úr kvosinni. Áður fyrr höfðu Hvaleyrarbændur í seli við vatnið og sjást tóftir undir Selhöfða þar sem selstöðin mun hafa verið.
Það er fremur létt að ganga upp á Selhöfðann og fæst þá góð sýn yfir svæðið. Við vesturenda vatnsins blasir Selhraun við í nokkrum fjarska.
Sunnan við Selhöfða er Seldalur. Sunnan hans er Stórhöfði. Á Selhöfða eru leifar gamallar fjárborgar, auk annarrar minni skammt austar, en uppi á hálsinum sunnan undir höfðanum, vinstra megin við veginn þegar komið er að Seldal, er tótt.
Hálfhlaðið hús við Fremstahöfða.
Veginum var fylgt framhjá Stórhöfða og síðan stigið út af honum uppi á öxlinni. Gengið var austur með úfnu Stórhöfðahrauninu þangað til komið var á móts við Miðhöfða. Þá var gengið áleiðis að honum, en síðan stefnan sett á Fremstahöfða. Sunnan undir honum er hálfhlaðið fjárhús, sennilega frá Kaldárseli. Þar fyrir austan taka Gjárnar við, merkilegt og stórbrotið jarðfræðifyrirbæri; hrauntraðir og stöplar. Í þeim má m.a. finna hlaðinn nátthaga þar sem heitir Nátthagi.
Frábært veður. Gangan tók 2 klst og 22 mín.
Hvaleyrarvatn.
Grindavík – minnismerki
Nokkur minnismerki er að finna í Grindavík og umdæmi Grindavíkur.
Ingibjörg Jónsdóttir (1879-1969)
Grindavík – minnismerki; Ingibjörg Jónsdóttir.
Grindvíkingar reistu minnisvarðann til heiðurs Ingibjörgu Jónsdóttur skólastjóra fyrir félags- og menningarstörf 1879-1969.
Ingibjargarstígur er til heiðurs Ingibjörgu Jónsdóttur, eins stofnanda og síðar formanns Kvenfélags Grindavíkur til áratuga og brautryðjanda í skógrækt í Grindavík. Hún hafði forgöngu um að tré yrðu gróðursett norðan við Þorbjörn. Hún gerði það eftir sextugsafmæli sitt en þá stofnuðu kvenfélagskonur í Grindavík sjóð henni til heiðurs og mátti hún ráðstafa honum að vild. Skógrækt varð fyrir valinu. Fyrstu trjáplönturnar gróðursetti Ingibjörg 29. maí 1957. Af því tilefni fór Ingbjörg með eftirfarandi erindi úr kvæði eftir Jónas Hallgrímsson:
,,Veit þá enginn að eyjan hvíta
á sér enn vor ef fólkið þorir
guði að treysta, hlekki hrista
hlýða réttu, góðs að bíða?
Fagur er dalur og fyllist skógi
og frjálsir menn, þegar aldir renna.
Skáldið hnígur og margir í moldu
með honum búa, en þessu trúið!”
Grindavík – minnismerki; Ingibjörg Jónsdóttir.
,,Voru 1200 plöntur gróðursettar næstu daga; birki, greni og bergfura. Margir unnu að þessari fyrstu gróðursetningu, konur karlar og börn” segir meðal annars í Sögu Grindavíkur. Ingibjörg nefndi skóginn Selskóg, en gamlar seltóftir voru á svæðinu. Síðan þá hefur skógurinn vaxið og dafnað enda hafa skólabörn sett þar niður trjáplöntur í gegnum árin. Nú er þar myndarlegur skógur og fallegt útivistarsvæði. Í Selskógi er minnisvarði um Ingibjörgu.
Minnismerki um Ingibjörgu Jónsdóttir í norðurhlíð Þorbjarnarfells, miðja vegu Baðsvallaskógar, ofan göngustígs er liggur í gegnum skógarsvæðið.
Oddur V. Gíslason (1836-1911)
Grindavík – minnismerki; Oddur V. Gíslason.
Á minnisvarðanum er eftirfarandi áletrun:
„Séra Oddur Vigfús Gíslason – Fæddur 8.4.1836. Kvæntist Önnu Vilhjálmsdóttur úr Kotvogi í Höfnum 31.12.1870. Lauk embættisprófi í guðfræði 1860.
Fyrst prestur að Lundi í Borgarfirði 1875-1878.
Sóknarprestur að Stað í Grindavík og Höfnum 1878-1894.
Fluttist þá til Vesturheims og andaðist þar 10.1.1911.
Hann var hugsjóna- og framkvæmdamaður, brautryðjandi um slysavarnir á Íslandi.
Lagði grunninn að barnafræðslunni í Grindavík árið 1889.
Minnismerkið er reist af söfnuðunum í Grindavík og Höfnum ásamt ættingjum og Slysavarnarfélagi Íslands árið 1990.
Minnisvarðinn stendur í kirkjugarðinum á Stað í Grindavík og er eftir Gest Þorgrímsson (1990).
Grindavík – minnismerki; Oddur V. Gíslason.
Í Sjómannadagsblaði Grindavíkur 1991 er frásögn um þegar “minnisvarði um sr. Odd V. Gíslason” var afhjúpaður í Staðarkirkjugarði.
“Minnisvarði um Odd V. Gíslason var afhjúpaður í kirkjugarðinum á Stað í Grindavík 22. september 1990. Sr. Oddur var prestur í Grindavík og Höfnum 1879-1894 og var mikill forvígismaður um slysavarnir og fræðslu í þeim efnum.
Minnisvarðinn er gerður af listamanninum Gesti Þorgrímssyni, steyptur í brons og stendur á áletruðum steini. Hann er reistur að frumkvæði sóknarnefndar Grindavíkur og Hafna auk ættingja sr. Odds og Slysavarnarfélags Íslands.
Oddur beitti sér fyrir fræðslumálum í Grindavík og var á undan sinni samtíð um nýjungar. Þá stofnaði Oddur bjargráðanefndir um land allt sem voru undanfarar slysavarnadeilda sem voru stofnaðar seinna.
Grindavík – minnismerki; Oddur V. Gíslason.
Við athöfnina tóku til máls Svavar Árnason, formaður sóknarnefndar, og herra Ólafur Skúlason biskup yfir Íslandi, sem minntust sr. Odds og starfa hans. Eftir athöfnina í Staðarkirkjugarði bauð bæjarstjórn Grindavíkur til kaffisamsætis í félagsheimilinu Festi. Þar rakti Gunnar Tómasson, varaforseti Slysavarnarfélags Íslands, æviferil Odds. Þar kom m.a. fram að hann fór ekki alltaf troðnar slóðir og var orðinn þjóðsagnarpersóna í lifandi lífi. Fræg er sagan af Oddi þegar hann rændi brúði sinni Önnu Vilhjálmsdóttur frá Kirkjuvogi í Höfnum á gamlársdag árið 1870 til að giftast henni.”
Oddur Vigfús Gíslason (8. apríl 1836 – 10. janúar 1911) var íslenskur guðfræðingur, sjómaður og baráttumaður. Hann barðist lengi vel fyrir því að íslenskir sjómenn lærðu að synda, einnig að sjómenn tækju með sér bárufleyg svokallaðan, sem var holbauja með lýsi í og lak lýsið í sjóinn og lygndi með því bárurnar, og ýmsum öðrum öryggisatriðum fyrir sjómenn. Horft hefur verið til Odds sem frumkvöðuls sjóslysavarna á Íslandi.
Sigvaldi Kaldalóns (1881-1946)
Grindavík – minnismerki; Sigvaldi Kaldalóns.
Bjó og starfaði í Grindavík 1929-1945 og samdi þar mörg sín þekktustu sönglög.
Minnisvarðinn stendur við Kvennó, Kvenfélagshúsið í Grindavík.
Aðrir minnisvarðar um Sigvalda Kaldalóns eru í Kaldalóni við Ísafjarðardjúp og í Flatey á Breiðafirði.
Minnisvarði um týnda menn
Minnisvarðin er stuðlabergsstandur. Á hann er letrað:
,,Því að ég er þess fullviss, að hvorki dauði né líf, englar né tignir, hvorki hið yfirstandandi né hið ókomna, hvorki kraftar, hæð né dýpt, né nokkuð annað skapað, muni geta gert oss viðskilja við kærleika Guðs, sem birtist í Kristi Jesú drottni vorum. Róm 8:38-39.”
Á minnisvarðann eru festir skildir með nöfnum þeirra sem týnst hafa.
Grindavík – minnismerki; minnismerki um týnda menn.
Minnisvarðann reistu samtök sjómanna og útvegsmanna í Grindavík á Sjómannadaginn 10. júní 1990 og stendur hann í kirkjugarðinum á Stað.
Minnisvarði um drukknaða – Vonin
,,Í þolinmæði og trausti skal styrkur yðar vera”. Jes 30.15.
Vonin er listaverk sem stendur á háum stalli í Járngerðarstaðahverfi í Grindavík. Ragnar Kjartansson (1923-1988), myndhöggvari og leirlistamaður, vann listaverkið fyrir kvenfélag Grindavíkur og var það steypt í brons í London 1979.
Kvenfélagið í Grindavík hóf söfnun fyrir verkinu 1952 en tilefni hennar var hörmulegt sjóslys það ár þegar bátur fórst með fimm mönnum við Hópsnes. Ragnar lagði fram þrjár tillögur að listaverkinu á sínum tíma og voru þær sýndar í Félagsheimilinu Festi á sjómannadaginn 1977. Ein þeirra var valin og það er sú sem styttan sýnir. Grindvíkingar voru mjög ánægðir með verkið.
Listaverkið er helgað minningu drukknaðra í Grindavík.
Grindavík – minnismerki; Vonin.
Verk Ragnars er kröftugt og reisulegt. Það talar mjög skýrt til þess er virðir það fyrir sér. Yfir því er kyrrð og festa, þolgæði og æðruleysi. Tregafull andlit en þó er vonin enn til staðar því horft er fram. Sjómannskona einbeitt og alvörufull á svip með barn í fangi og annað sér við hlið. Hún horfir til hafs og við hægri hlið hennar er bjarghringur sem hún heldur um. Stúlkubarnið í fangi móðurinnar horfir öruggum augum til himins en drengurinn starir fram harmi lostinn og heldur á vænum fiski í vinstri hönd.
Vonin hefur ekki látið undan.
Í þolinmæði og trausti liggur styrkur Grindvíkinga.
Minnisvarðinn er eftir Ragnar Kjartansson og gerður árin 1978-79 og stendur við Mánagötu í Járngerðarstaðahverfi í Grindavík.
Tyrkjaránið – árásin á Grindavík
Grindavík – minnismerki; Tyrkjaránið.
Í júní mánuði á því herrans árið 1627 lá dönsk kaupmannsdugga í höfn í Grindavík og verslun var í fullum gangi. Bar þá svo við að óvænt birtist þar annað skip, sýnu stærra. Af því komu í heimsókn í dugguna menn sem mæltu á þýska tungu og sögðust vera menn Danakonungs og í birgðaleit. Ekki brást kaupmaður vel við því og fóru þeir þýðversku aftur til skips síns.
Nokkrir Grindvíkingar réru út í hið stærra skipið fyrir forvitni sakir en þegar um borð kom blasti við hópur manna, klæddir litskrúðugum fötum, þeldökkir flestir og gráir fyrir járnum.
Heimamönnum varð fljótt ljóst að Hund-Tyrkinn frá Afríkuströndum var kominn og það ekki í neinni kurteisisheimsókn. Aðkomumenn sendu bát að duggunni og létu þar greipar sópa áður en þeir héldu í land og fóru um plássið eins og logi yfir akur.
Á bænum Járngerðarstöðum beið húsfreyjan með öðrum milli vonar og ótta eftir heimsókn sjóræningjanna Sumir heimamanna földu eigur sínar eða leituðu í fylgsni en húsfreyjan beið þess sem verða vildi. Vágestirnir rændu bæinn og hófu svo að reka fólkið til strandar. Húsfreyja sýndi mikinn mótþróa en var tekin og borin af stað. Bræður hennar þrír reyndu að koma henni til hjálpar en þeim var öllum misþyrmt illa.
Erlendu hrottarnir héldu svo til skips með bæði ránsfeng sinn og fólk það sem þeir höfðu hertekið. Tveimur mönnum var snúið aftur til lands fyrir aldurs sakir en 15 manna hópur var hrakinn niður í lestar skipsins.
Grindavík – minnismerki; Stefánshöfði.
Í Grindavík hefur síðan gengið sú munnmælasaga að þar sem ræningjarnir og heimamenn börðust og blóð þeirra blandast hafi sprottið upp þyrnijurt. Þessa jurt má enn þann dag í dag finna á þrem stöðum í Grindavík.
Þessi steindi gluggi stendur við hlið Grindavíkurkirkju.
Minnismerki – Stefánshöfði
Stefánshöfði er vestan við Kleifarvatn. Höfðinn er nefndur eftir Stefáni Stefánssyni f. 5.12.1878, d. 22.12.1944, eða Stebba guide, en ösku hans var dreift í vatnið árið 1944. Skjöldur á klettavegg Stefánshöfða við Krýsuvíkurveginn.
Þorbjörn 70 ára – 1953-2023
Grindavík – minnismerki; Þorbjörn 70 ára.
Neðan við skrifstofuhús Þorbjarnar HF í Grindavík, við gatnamót Mánagötu og Seljabótar, er minnismerki. Við það er skilti, sem á stendur eftirfarandi:
Á þessu ári 2023 eru 70 ár síðan fyrirtækið Þorbjörn HF var stofnað. Við fögnum því með því að reisa þetta listaverk sem við nefnum Saltarann. Listaverkið er til að heiðra starfsfólkið okkar fyrr og síðar. Það er líka til að heiðra viðskiptavini okkar hér heima og erlendi.
Styttan er tákn afls og áræðis. að er spænskur listamaður að nafni Eskerri sem gerir verkið. Einn af okkar gtryggustu viðskiptavinum á Spáni Giraldo í Baskalandi fékk fyrsta verkið og hefur sent okkur áritun, sem er rituð á fótstall styttunnar. Þar segir á spænsku: „Olas Hielo, Sal, Sangre entre el Sudor Y A Final un Tesoro“ sem gæti þýtt á íslensku: Öldur – Ís – Salt – Blóð í svitanum og að lokum fjársjóður. Þar er líka þetta orðatiltæki á basnesku: „Gure Odol Gazituaren Gogoan“ sem gæti þýtt á íslensku: Í huga okkar salta blóðs.
Heimild:
-Sjómannadagsblað Grindavíkur 1991, Minnisvarði um sr. Odd V. Gíslason afhjúpaður, bls. 18.
-https://is.wikipedia.org/wiki/Oddur_V._G%C3%ADslason
-https://eirikur.is/minnisvardar/sudurland/
Grindavík – minnismerki; Vonin.
Grindavík – Ljós vonar
Sunnudagskvöldið 10. nóvember voru ljósin tendruð á „Ljósi vonar“, ljósaverki sem sett verður upp neðan við Kvikuna, menningarhús Grindvíkinga. Verkið sýnir geithafurinn sem sjá má í bæjarmerki Grindavíkur.
Grindavík – bæjarmerki.
Hugmyndin að baki „Ljósi vonar“ er að endurspegla þá bjartsýni og seiglu sem Grindvíkingar hafa ávallt sýnt, jafnvel á erfiðum tímum. Verkið er því tákn samfélagsins í Grindavík í fortíð, nútíð og framtíð.
Það er táknrænt að verkinu hafi verið gefið nafnið „Ljós vonar“, þar sem vonin hefur lengi lýst Grindvíkingum í lífsins ólgusjó. Vonin hefur veitt okkur hugrekki til að horfast í augu við mótlæti og trú á að nýr dagur rísi, þótt skýin séu dökk. Í krafti vonarinnar hafa Grindvíkingar sótt mátt og jafnvel nýjan tilgang til að halda áfram. „Ljós vonar“ verður þannig táknmynd þess að ávallt er hægt að finna leið í myrkrinu og sigrast á hindrunum með bjartsýni.
Geithafurinn í bæjarmerki Grindavíkurbæjar
Grindavík – ljós vonar.
Geitur í Grindavík eiga sér sína sögu. Í Landnámu segir frá þvi að Molda-Gnúpur hafi numið land í Grindavík. Birni, einum sona hans, dreymdi eitt sinn að til hans kæmi bergbúi og bauð honum samning sem hann samþykkti. Eftir það birtist geithafur í hjörð hans og auðgaðist þá skjótt hans fé. Varð hann í kjölfarið vellauðugur og í kjölfarið nefndur Hafur-Björn. Menn þóttust sjá að landvættir allir fylgdu Hafur-Birni til þings. Á sama tíma fylgdu vættir bræðrum hans, þeim Þorsteini og Þórði, til fiskjar.
Síðar táknaði geithafurinn velmegun Hafur-Bjarnar og varð að tákni Grindavíkurbæjar en bæjarmerki Grindavíkurbæjar er frá 1986 og er hannað af Kristínu Þorkelsdóttur.
Um fjögurra metra hátt með 2.200 LED ljósum
Grindavík – Ljós vonar.
Ljósaverkið mun fyrst um sinn standa við Kvikuna, menningarhús Grindvíkinga, en áætlað er að finna verkinu varanlegan stað í framtíðinni. Verkið er um fjögurra metra hátt og lýst upp með um 2.200 LED-ljósum.
Verkið var hannað var í samstarfi Grindavíkurbæjar, MK-illuminatium og Garðlistar.
Sjá myndasafn sex eldgosa ofan Grindavíkur HÉR.
Heimild:
-https://www.grindavik.is/v/27400
Frá Grindavík 10. nóv. 2024.
Bláfjöll – Strompahraun
Gengið var um hið stórbrotna eldsumbrotahverfi sunnan Drottningar og Stóra-Kóngsfells vestan Bláfjalla.
svæðið látið afskipt af útivistarfólki, en aðstæður nú til skoðunar þess voru einkar hagstæðar. Allnokkrir hellar eru norðan undir svonefndum Hellisgíg, sem er nyrstur Strompanna í Strompahrauni. Litið var í Langahelli (um 700 m langur), en þrátt fyrir lítinn snjó hafði hið litla, sem komið hafði á svæðið, skafið duglega í öll op svo erfitt var að komast inn. Á svæðinu eru nokkrir aðrir hellar, s.s. Djúpahellir (um 300 metra langur), Goðahellir, Rótahellir (um 210 metra langur), Tanngarðshellir (um 190 metra langur), Djúpihellir (um 150 metra langur), Ranghali (um 100 metra langur), Rósahellir (um 70 metra langur), Bátahellir (um 30 metra langur), Smáhellir (um 20 metra langur) og Krókudílahellir.
snjó. Sama má segja um nyrðra op Langahellis. Þegar komið var að syðra opinu mátti sjá öndun svo hægt var að útvíkka snjóopið og komast niður. Haldið var spölkorn inn eftir hellinum, sem hefur haldist ótrúlega heillegur þrátt fyrir umgang. Mikið er af dropsteinum á gólfinu ofarlega í hellinum og hraunstrá eru í loftum. Ekkert hrun er norðan við syðra opið í Langahelli og því er hann tilvalinn fyrir þá, sem eiga erfitt með að fóta sig í skriðum og lausu grjóti.
Venjulega er
Skammt vestar átti að vera hægt að sjá leifarnar af Bresku gránu. Þá var ætlunin að kíkja á Þríhnúkagíga og húsið undir þeim.
Morgunroðinn lýsti upp fjallabakið og sló gylltum roða á framsýnina. Hið stóra op Djúpahellis hafi fyllst af
Þá var stefnan tekin á Þríhnúka, sem böðuðu sig í morgunroðanum. Á leiðinni var reynt að líta eftir flakinu af Bresku Gránu, en án árangurs.
Hið fegursta útsýni var af Þríhnúkum yfir höfuðborgarsvæðið.
Skammt sunnan við Hnúkana er hraunbóla með hurð fyrir. Þegar opnað var kom í ljós að framendinn hafi fyllst af snjó. Hægt var þó að komast innfyrir með lagni og skoða ummerkin. Hið fegusta útsýni var yfir að gígunum suðvestan við Stóra-Kóngsfell. Ekki er vitað til þess að þeir hafi fengið nafn – heita líklega Eldborgir líkt og svo margir sambærilegir á landinu.
Gangan tók 3 klst og 3 mín. Frábært veður.
Úlfhildarkirkja – Neskirkjur
Eftirfarandi frásögn um kirkjur við Nes á Seltjarnarnesi birtist í Lesbók Morgunblaðsins 1995:
Seltjarnarneshreppi og hinum nýja kaupstað Reykjavík, sem aðeins var tæplega fimm ára. Biskup hafði verið í Laugarnesi og skoðað þar kirkju, skoðað framkvæmdirnar við Reykjavíkurkirkjuna nýju, sem nú átti að verða dómkirkja landsins. Þeim framkvæmdum miðaði svo hægt, að veggirnir voru ekki komnir upp að þakbrún, þó að liðin væru nú tvö ár frá því að þær hófust. Vorið hafði verið svo kalt, að frost fór ekki úr jörðu um sumarið. Það voru því víða forarvilpur á leið biskups og sveina hans fram á Nesið að læknissetrinu. Hannes biskup hafði haft spurnir af því, að þar á staðnum væri fyrir 6 árum risin ágæt ný kirkja og hann vissi einnig að þeir konunglegu embættismenn, sem þar bjuggu, hðfðu verið örlátir í gjöfum sínum til byggingar þessa góða guðshúss.
„Einn dag í lok júní árið 1791 var Hannes Finnsson Skálholtsbiskup á vísitasíuferð í
Neskirkja hin nýja var í 8 stafgólfum, öll gerð af timbri, en fram af henni var klukknaport, sem átti fáa sína líka og bar það hæst, þegar menn komu að staðnum. Það var litlu minna að formi en kirkjan sjálf, þrjár hæðir og toppur upp af, alls vel á 16. alin á hæð.
Uppi á klukknaportinu blasti við vindhani, úthöggvinn í kopar og sat á járnstöng, sem þrjár kúlur eða smáhnettir voru festir við. Inni í portinu var stigi til þess að ganga upp í neðstu etagu portsins og þaðan frá annar laus til þess að stíga hærra. Fyrir portinu voru vængjahurðir á hjörum með skrá, lykli og sterkum, löngum járnkrókum og lykkjum til að skorða hurðarvængina með, þegar þeir stóðu opnir.
Eftir að hafa litið yfir reikningana lá næst fyrir að ganga til kirkju og skoða hana að innan. Og hér sýndist allt í góðu ástandi. Kirkjudyrnar voru með stórri panelhurð á hjörum og annarri minni að innan. Í framkirkjunni var fjalagólf á öllum gangveginum en hellulagt til hliðar undir þversætunum, sem voru 9 að sunnan og 10 að norðan, öll með bekkjum, bríkum og þverslám. Allbjart var í kirkjunni, því að á framkirkjunni eru 3 gluggar á hvora hlið með sex rúðum hver og uppi yfir hverjum þeirra er annar minni með fjórum rúðum hver. Milli kirkju og kórs gat að líta hálfþil með pílárum yfír og á því dyr með súluformuðum dyrastöfum, allt málað. Þegar horft var yfir hálfþilið blasti altarið við og var það gert af panelverki með gráður fyrir og grindverki í kring. Yfir altarinu var prédikunarstóll, einnig af panelverki, málaður og gylltur og með himni yfir.
Í ársreikningum fyrir 1790 sá biskup, að kirkjan hafði enn tekjur af þriðjungi heimalands í Nesi og af jörðunum Bakka og Bygggarði svo sem verið hafði frá því um daga Vilchins biskups að minnsta kosti. Hún hafði einnig tekjur af ljóstollum og legkaup hafði verið greitt fyrir 3 fullorðna og 9 börn á þessu ári. Tekjustofnar kirkjunnar voru því traustir sem fyrr, en hún hafði safnað nokkrum skuldum vegna byggingar nýju kirkjunnar. Þá hafði ekkert komið á reikning kirkjunnar vegna byggingar klukknaportsins, heldur var hann að öllu leyti reistur á kostnað sóknarfólksins. Portið kostaði 79 rd. og 52 sk. og af því greiddi Björn Jónsson apótekari helminginn. Skuldir kirkjunnar námu alls um 200 ríkisdölum.
LOK KIRKJUHALDS Í NESI
Nesstofa 1925, Fyrir framan húsið er frúin í Nesi, Kristín Ólafsdóttir, dóttir hennar Ásta Guðmundsdóttir (1895-1976), sonur Kristínar, Einar Guðmundsson skipstjóri (1891-1971) og Tryggve Bergström (1922-2012) sem var sonur dóttur hennar Guðrúnar Guðmundsdóttur (1893-1988) og sænska þingmannsins Karl Bergström (1888-1965).
Í kórnum voru 4 gluggar, tveir á hvora hlið. Innan af kórnum var skrúðhús í einu stafgólfi og lágu úr því dyr út til norðurs, en glergluggi var til hliðar með 4 rúðum. Biskup sá, að hálfþil, altari og prédikuarstóll höfðu verið í gömlu kirkjunni og fleira hafði verið notað úr henni.
Í kirknatali Páls biskups Jónssonar í Skálholti frá því um 1200 er fyrst getið um kirkju í Nesi við Seltjörn og var hún helguð heilögum Nikulási. Kirkjan var prestsskyldarkirkja sem kallað var, en það þykir sýna, að Nes hafi verið í tölu stórbýla og kirkjan þá væntanlega átt einhverjar eignir, e.t.v. þriðjung úr landi Ness eins og hún átti samkvæmt fyrsta máldaga hennar, sem kunnur er, en það er Vilchinsmáldagi frá 1397. Nes var að fornu talin 120 hundraða jörð. Afar lítið má ráða af máldaganum frá 1397 um kirkjubygginguna í Nesi í lok 14. aldar. Þar er aðeins talað um tvo glerglugga á henni og hinn þriðja, sem sé brotinn. Hörður Ágústsson telur gluggafjöldann benda til þess, að kirkjan í Nesi þá hafi verið timburkirkja. Það vekur athygli, að samkvæmt þessum eina máldaga, sem til er úr kaþólskum sið, hefur Neskirkja verið mun auðugri að jörðum en kirkjan í Reykjavík. Þykir það benda til þess, að lengi hafi mun ríkari höfðingjar búið að Nesi en í Vík.
Biskup gat séð af eldri vísitasíum, að kirkjan hafði verið allvel búin skrauti og skrúða og var það flest á sínum stað. Sumt hafði verið endurbætt frá síðustu vísitasíu eins og yfirdekkið á prédikunarstólsröndinni, sem danska yfirsetukonan hafði látið lagfæra á sinn kostnað. Frá síðustu vísitasíu hafði kirkjunni svo bætzt ágætur gripur, skírnarfontur með himni yfir, ágætt snikkaraverk og fylgdi útskorin dúfa. Þennan grip hafði velgjörðarmaður kirkjunnar, Björn Jónsson apótekari, gefið henni.
Síðasta verk Hannesar biskups í Nesi þennan júnídag 1791 var að skoða kirkjugarðinn og þar gat hann fundið að við sóknarbörnin, því að þau höfðu vanrækt að halda honum við og var veggur hans allur fallinn nema til vesturáttar og í útsuður, þar sem hann var nýuppbyggður af steini. Setti biskup sóknarmönnum það verk fyrir næstu Jónsmessu, að byggja upp kirkjugarðinn sómasamlega og hótaði sektum, ef ekki yrði að gert. Lauk svo þessari vísitasíu og þar með síðustu opinberu heimsókn biskups á hinn forna kirkjustað í Nesi við Seltjörn.
ELDRI KIRKJUR í NESI
Í fyrstu máldagabók, sem til er í Skálholtsbiskups-dæmi eftir siðaskipti, og kennd er við Gísla biskup Jónsson, kemur fram, að jarðeignir kirkjunnar í Nesi eru hinar sömu og voru fyrir siðaskiptin. Hins vegar vekur athygli, að Neskirkja virðist nú fátæk orðin af skrúða og áhöldum (ornamenta og instrumenta). Aðeins eru nefnd fern messuklæði, tveir kaleikar og tvö altarisklæði.
Nesstofa 2015.
Kirkjan í Vík var í lok 16. aldar orðin auðugri af þessum lausu munum en Neskirkja. Við þetta vakna ýmsar spurningar eins þær, hvort Nes hafi orðið sérlega hart úti við eignaupptöku siðaskiptanna. Brynjólfur Sveinsson var biskup í Skálholti á 17. öld og hann vísiteraði kirkjuna í Nesi fjórum sinnum. Nes var þá restssetur og þar bjó séra Stefán Hallkelsson. Kirkjunni er svo lýst 1642, að hún sé stæðileg að máttarviðum í 6 stafgólfum, en vafalaust hefur hún að mestu verið úr torfi og grjóti. Tuttugu árum seinna var meistari Brynjólfur enn á ferðinni í Nesi og nú voru þau umskipti orðin, að séra Stefán Hallkelsson var andaður, en ekkja hans, Úlfhildur Jónsdóttir, hafði ábúð á jörðinni. Í vísitasíugerðinni kemur fram, að séra Stefán hafi látið byggja kirkjuna upp „sterka og stæðilega“. Segir biskup, að svo myndarlega hafi verið að uppbyggingunni staðið, að kirkjan sé fremur skuldug erfingjum séra Stefáns en þeir henni. Úlfhildur bætti síðan um betur árið 1675 og lét stækka kirkjuna og endurbyggja. Þórður biskup Þorláksson segir í vísitasíu sinni 1678, að kirkjan hafi fyrir þremur árum verið „uppsmíðuð af nýjum viðum og góðum kostum uppá kostnað Úlfhildar Jónsdóttur“. Þessari nýuppsmíðuðu kirkju er svo lýst, að hún sé í átta stafgólfum og hafi verið stækkuð um tvö. Má vera að kirkjan hafi verið svonefnd útbrotakirkja, en þær voru mjög fáar í landinu.
Árið 1703 var margt manna í Nesi. Þar bjó þá sýslumaðurinn Jón Eyjólfsson og hafði mikið umleikis. Ekki færri en 12 hjáleigur voru þá í byggð í Neslandi. Þetta ár manntalsins fræga vísiteraði Jón Vídalín Nes og segir um kirkjuna, að hún sé stæðilegt hús en „nokkuð tilgengin suður“. Næstu áratugi hrakaði kirkjunni smám saman og kemur þetta glöggt fram í hverri vísitasíunni á fætur annarri. Fyrsta heimsókn biskups í Nes, eftir að staðurinn varð landlæknissetur, var árið 1769, en þá var Finnur Jónsson á ferðinni. Sér þess stað í því, áð Bjarni Pálsson landlæknir hefur gefið kirkjunni skírnarfat úr messing „vel sæmilegt“ og einnig Þorláksbiblíu í sæmilegu bandi. Annars er hann nú ábúandi í Nesi og því umsjónarmaður kirkjunnar. Segir biskup, að hann verði að láta endurbæta syðri kirkjuvegginn, sem nú sé að falli kominn.
Utan að sjá hefur Úlfhildarkirkja verið stæðileg, því að sagt er, að grjótveggir hafi verið utan um hana „uppað miðjum hliðum allt annað torflaust“. Þá er þess getið, að vindskeiðar hafi sett svip sinn á húsið „bak og fyrir“.
Árið 1780 var Hannes Finnsson orðinn biskup í Skálholti. Hann vísiteraði Nes í ágúst þetta ár og kallar reyndar staðinn Læknisnes í vísitasíugerð sinni. Nú var Bjarni Pálsson dáinn, en nýr landlæknir var ekki tekinn við. Hins vegar var kominn apótekari í Nes, Björn Jónsson, og hann er sagður hafa gefið kirkjunni brauð og ljósmeti. Þá segir einnig frá því, að danska yfirsetukonan, mad. Margarete Cathrine Magnussen, hafi „þessu guðshúsi til prýði gefið … skírnarvatnskönnu af eingelsku tini“.
Torfkirkja.
Það kemur því greinilega fram, að kirkjan í Nesi hafði fengið góða styrktarmenn í embættisfólkinu á staðnum. Og fleiri höfðu styrkt hana síðustu árin, því að Hans Klog, kaupmaður í Vestmannaeyjum, hafði gefið málaða altaristöflu prýðilega með 2 colonner. Hannes biskup taldi upp það, sem kirkjunni hafði verið gefið og var auðvitað ánægður með það. En hann var ekki eins ánægður með ástand kirkjunnar sjálfrar, Úlfhildarkirkju frá 1675. Um það segir hann: „Húsið er víða gallað og aungvan vegin stæðilegt, hallt að veggjum,“ og hann bætir við, að það þurfi að „uppbyggjast“ svo stórt er hæfi söfnuðinum. Þá er hann einnig óánægður með ástand kirkjugarðsins og segir, að veggir
hans séu víða gjörfallnir. Við þetta bætist, að garðurinn sé of lítill „handa sóknarinnar
framliðnum til greftrunar“ og þurfi að víkka hann út á næstunni. Þetta var skrifað um kirkju og kirkjugarð árið 1780. Nú er ekki nákvæmlega vitað um viðbrögð safnaðarins við þessum áminningum biskups, en árið eftir, 1781, tók Jón Sveinsson við embætti landlæknis. Hann og Björn Jónsson apótekari urðu fjárhaldsmenn kirkjunnar og þeir höfðu forystu um að reisa nýja kirkju í Nesi, þá sem kölluð var einhver prýðilegasta kirkja í Skálholtsstifti og áður var fjallað var um.
Timburkirkja.
Ákvörðunin um lok kirkjuhalds í Nesi kom í formi konungsbréfs 26. mai 1797. Þar sagði, að Neskirkja á Seltjarnarnesi skuli afleggjast. Húsið skuli selja á uppboði og skuld kirkjunnar borgast af andvirðinu, en það sem umfram verði skuli leggjast til Reykjavíkurdómkirkju. Skrúði og áhöld kirkjunnar skuli gefin næstu fátækum kirkjum eftir ákvörðun biskups, en þá var Geir Vídalín, sem reyndar bjó á Lambastöðum, orðinn biskup. Sérstaklega er tekið fram, að klukkur kirkjunnar skuli selja á uppboði og andvirði þeirra renna til hjálpar fátækustu prestaköllum í stiftinu. Eignir Neskirkju og gjöld renni til dómkirkjunnar sem og sóknarmenn allir.
Ekki leið langur tími, þangað til farið var að framkvæma þetta konungsbréf og hefur síðasta guðsþjónustan væntanlega verið haldin í Neskirkju um mitt sumar 1797, því að 14. ágúst þetta ár var kirkjan seld á uppboði í Reykjavík. Það var Sigurður Pétursson sýslumaður og skáld, sem bauð upp tvær kirkjur þennan dag, því að hann seldi bæði Laugarneskirkju og Neskirkju. Fyrrnefnda kirkjan seldist á aðeins 17 ríkisdali og 56 skildinga, en Neskirkja á 125 ríkisdali og 48 skildinga. Það var Magnús Ormsson lyfjafræðingur og frá 1798 apótekari í Nesi, sem keypti kirkjuna. Skuld hennar við fjárhaldsmennina Jón Sveinsson og Björn Jónsson var þá 91 ríkisdalur og 72 skildingar og fengu þeir það fé greitt, en afgangurinn, 33 ríkisdalir og 72 skildingar, rann til dómkirkjunnar í Reykjavík, eins og mælt var fyrir um í konungsbréfi. Sigurður Pétursson afhenti fjárhaldsmönnum dómkirkjunnar þessa peninga. Hvergi er getið um uppboð á klukkum kirkjunnar og ekki verður séð, hvað orðið hefur um skrúða hennar og áhöld.
Nes og Neskirkja fyrrum.
En hvað ætlaði Magnús Ormsson sér með kirkjuna? Þetta er ekki ljóst, en gott timbur mátti auðvitað nota til margs. Hins vegar er þess getið í bréfum Magnúsar og Jóns Sveinssonar til stiftamtmanns um lyfjamál í ágúst 1798, ári eftir að kirkjan var seld, að hún hafi verið notuð til þess að þurrka lækningajurtir fyrir apótekið.
En nú leið aðeins tæpt hálft ár, þar til æðri máttarvöld bundu enda á niðurlægingu Neskirkju við Seltjörn og það með eftirminnilegum hætti. Þetta gerðist aðfaranótt 9. janúar 1799, en þá brast á ofsaveður fyrst á landsunnan en síðan á útsunnan. Í þessu svokallaða Bátsendaveðri urðu gífurlegar skemmdir af völdum sjávarflóða og tvær kirkjur fuku, Hvalsneskirkja og Neskirkja, sem er sögð hafa fokið í heilu lagi af grunni sínum og dreifðist brakið viða um Framnesið. Það er óneitanlega dálítið skrítið, að það er fyrst tveimur dögum eftir veðrið mikla, 9. janúar, sem Ólafur Stefánsson stiftamtmaður í Viðey sezt niður og skrifar yfirvöldum í Kaupmannahöfn um það, að búið sé að framkvæma þann vilja þeirra að selja Neskirkju. Hitt er svo annað mál, að auðvitað voru það íslenzk yfirvöld, Ólafur sjálfur og biskuparnir Hannes Finnsson og Geir Vídalín, sem réðu því, að þetta ágæta guðshús var selt og lenti síðan í niðurníðslu.
EFTIRMÁLI
Nú skortir aðeins tæp tvö ár í það, að 200 ár séu liðin frá því að síðast var messað kirkjunni í Nesi við Seltjörn. Eftir að hún var horfin, fóru Nesbúar að sjálfsögðu að sækja messur til Reykjavíkur og Seltirningar áttu þar lengi sæti í sóknarnefndum. Þeir héldu þó um hríð tryggð við kirkjugarð sinn í Nesi og voru menn greftraðir þar að minnsta kosti til 1813. Meðal þeirra, sem bornir voru þar til grafar, eftir að helgihaldi lauk í Nesi, var Björn Jónsson apótekari, velgerðarmaður kirkjunnar. Hann var jarðsettur í Neskirkjugarði í október 1798. Er hann er í kirkjubók sagður hafa verið „góður maður og guðhræddur“ og því bætt við með nokkurri lotningu, að hann hafi verið „fyrsti Apótekari
Íslendinga“.
Eftir því sem leið á 19. öld hefur fyrnzt yfir minjar um Nes sem kirkjustað. Árið 1890 segir Jónas Jónassen landlæknir, að kirkjugarðurinn gamli sé orðinn að kálgarði. Þegar að því dró um 1975, að í Nesi yrði safnsvæði helgað læknisfræði og lyfjafræði, vissu fróðustu menn, eins og Jón Steffensen prófessor og velgjörðarmaður Ness, ekki um staðsetningu síðustu kirkjunnar þar eða umfang kirkjugarðsins, þar sem forvígismenn þessara fræða beggja á Íslandi, Bjarni Pálsson, fyrsti landlæknirinn og Björn Jónsson, „fyrsti Apótekari Íslendinga“, liggja grafnir. Vitað er, að Bjarni Pálsson var grafinn innan við kirkjudyr í síðustu kirkjunni í Nesi. Auðvelt er því að merkja og kynna
legstað hans, ef síðasta kirkjustæðið fyndist.
Nes – loftmynd; fornleifaskráning.
Kirkjugarðurinn í Nesi er á austanverðum bæjarhólnum. Um 1890 er sagt að mestallur gamli kirkjugarðurinn sé kálgarður og sagt að þar undir ætti að leynast steinhleðslan sem kirkjan var reist á (sbr. Seltirningabók). Stærstur hluti hans er inni á lóðinni Neströð 7, vestan við húsið sem á henni stendur. Grafir komu í ljós við SV-horn þess húss þegar tekið var fyrir grunni þess. Hluti garðsins er einnig undir Neströð og hlaði sunnan við Lyfjafræðisafn. Grafir komu í ljós á tveimur stöðum meðfram Neströð þegar grafið var fyrir leiðslum 1979 og einnig var grafið niður á kistur í vesturjaðri garðsins við rannsókn 1995. Mögulegt er að garðurinn hafi færst til norðurs með tímanum en grafir gæti verið að finna allt frá norðurmörkum lóðarinnar Nesbala 34 og norður að suðurhlið Lyfjafræðisafns, en vestan við húsið á Neströð 7 og austan við línu 30 m austan við Nesstofu. Lengi mátti sjá móta fyrir kirkjutóft á yfirborði fast vestan við lóðamörk Nestraðar 7 . Á 10. áratug 20. aldar keyptu lóðareigendur Nestraðar 7 spildu vestan við þáverandi lóðamörk og við það lenti kirkjutóftin innanlóðar á Neströð. Á yfirborði má enn sjá móta óljóst fyrir kirkjutóft í norðvesturhorni lóðarinnar Nestraðar 7. Tóftin snýr austur-vestur og sýnist vera 6×4 m.
Til þess að leggja traustari grunn að minjasvæðinu í Nesi, gekkst Rótarýklúbbur Seltjarnarness fyrir því, með stuðningi bæjarsjóðs Seltjarnarness og Læknafélags Íslands, að reyna með nýtízku aðferðum að finna kirkjustæðið. Klúbburinn hugðist síðan merkja það og láta umfang kirkjugarðsins koma fram með viðeigandi hætti. Minningu kirkjuhalds í Nesi og kirkjuhaldara þar úr hópi lækna og apótekara yrði því haldið á loft.
Vorið 1994 fékk Rótarýklúbburinn fyrirtækið Línuhönnun til þess að framkvæma þessa rannsókn með svokallaðri jarðsjá, en sérfræðingar í notkun hennar eru Þorgeir Helgason jarðfræðingur og Sigurjón Páll Ísaksson mælingamaður. Er skemmst frá því að segja, að rannsókn þeirra félaga leiddi til mjög ákveðinnar niðurstöðu um staðsetningu síðustu kirkjunnar í Nesi og sterkra ábendinga um umfang kirkjugarðs. Vakti rannsókn þessi töluverða athygli og þótti gefa vonir um, að jarðsjárrannsóknir mundu framvegis hjálpa fornleifafræðingum til þess að komast á sporið til frekari kannana á fornum minjasvæðum víðs vegar um land. Í framhaldi af þessu veitti bæjarsjóður Seltjarnarness fjármunum til þess að vinna að fornleifarannsóknum í Nesi og þá m.a. að því að athuga þann stað, þar sem jarðsjárrannsóknin benti til, að undirstöður síðustu kirkjunnar væru og þar með legstaður fyrsta landlæknisins. Þessi staður reyndist vera inni á einkalóð.
En nú bar ýmislegt til tíðinda. Áhugi fornleifafræðinganna reyndist takmarkaður á þessu verkefni, enda virðist algengt nú um stundir, þeirra á meðal, að ekki megi leita að einhverju ákveðnu, heldur eigi fræðimenn í þessari stétt ávallt að koma að óplægðum akri, ef svo mætti segja.
Rothöggið á framhald leitarinnar að kirkjustæðinu í Nesi kom svo með þeim hætti, að landeigandi neitaði um leyfi til þess að grafa könnunarskurð inni á lóð sinni og bætti síðan um betur með því að flytja til grjótgarð einn gamlan og þar með girða kirkjustæðið og legstað fyrsta landlæknisins frá safnasvæðinu í Nesi. Hvorttveggja er þannig nú í einkaeign og almenningi óaðgengilegt.“
Grein þessi er að hluta áður birt í Seltirningabók.
Þessa dagana (jan. 2012) er verið að „endurgera“ svonefnda Þorláksbúð í Skálholti. Ef sanngirnis væri gætt mætti vel hugsa sér að endurgera Úlfhildarkirkju sem og nokkrar tugi annarra sambærilegra á landinu, ekki síður merkilegar.
Heimildir:
-Lesbók Morgunblaðsins, Heimir Þoreifsson, 18. des. 1995, bls. 40-41.
-Kristín Halla Baldvinsdóttir, Búseta í Nesi 1760-1900. Miðlun rannsókna (Seltjarnarnes, 2009).
-Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Fornleifarannsókn við Nesstofu 1989 Þjóðminjasafn 1989.
-Margrét Hrönn Hallmundsdóttir, Uppmælingar á fornleifum við bæjarhólinn á Nesi á Seltjarnarnesi vegna deiliskipulags á vestursvæðunum Náttúrustofa Vestfjarða NV nr. 02-10 (mars 2010).
-Þorgeir S. Helgason og Sigurjón Páll Ísaksson, Kirkjan í Nesi við Seltjörn. Jarðsjármælingar austan Nesstofu og yfir hringa í túni (Reykjavík, 1994).
-Fornleifaskráning Seltjarnarness 2006.
Stóri-Hamradalur – Núpshlíðarháls – Hraunssel – Selsvellir – Trölladyngja
Gengið var um Stóra-Hamradal og upp í Litla-Hamradal þar norður af. Upp úr honum var gengið til norðvesturs upp á Núpshlíðarháls og síðan eftir hálsinum ofan við Hraunssel, um Selsvallafjall og Grænavatnseggjar ofan við Grænavatn og niður að Spákonuvatni, Sogadal og staðnæmst við Sogagíg við rætur Trölladyngju ofan Höskuldarvalla.
Stóri-Hamradalur.
Í Stóra-Hamradal er hár hamraveggur, misgengi. Dalurinn hefur sigið, en ofan af brúnum gjárveggjarins hefur síðan runnið nýrra þunnfljótandi hraun úr gígunum ofan við Tófubruna. Sumsstaðar hefur það smurt veggina líkt og að vandaða múrhúðun sé um að ræða. Undir gjánni sunnarlega er hlaðin rúningsrétt.
Litli-Hamradalur virðist ekki jafn tilkomumikill og stóri bróðir hans, en dalurinn er allsléttur og getur verið mjög litskrúðugur í bjartviðri, einkum eftir rigningar. Gengið var á Núpshlíðarhálsinn upp úr norðurenda dalsins. Þegar komið var upp á brún blasti Höfði í suðvestri, Sandfell í vestri og Hraunssels-Vatnsfell í norðvestri.
Hraunssel.
Niður undir hálsinum lá Hraunsselið, vel gróið. Út frá því liggja greinilegar gamlar götur, sem spillt hefur verið í seinni tíð með utanvegaakstri.
Hraunsel var sel frá Hrauni í Grindavík. Ofarlega í hlíðinni eru falleg litbrigði kulnaðra hverasvæða. Eftir að hafa staldrað við í grónum brekkunum ofan við selið var haldið áfram norður eftir hálsinum og útsýnið nýtt til hins ítrasta.
Horft að Selsvöllum frá Trölladyngju.
Smátt og smátt fjarlægist Sandfell í blámóðuna að baki, Hraunsels-Vatnsfell og fleiri fell þokast hjá á vinstri hönd en Driffell, Keilir og Oddafell skýrast þá norðar dregur. Þegar komið er norðar kemur slétt graslendi Selsvalla í ljós. Af Selsvallafjalli má, ef vel er að gáð, sjá tóftir Grindavíkurseljanna suðvestanvert á völlunum sem og undir hlíðinni á þeim austanverðum. Selsvellir mynduðust með framburði lækja úr hálsinum.
Vellirnir eru eins og vin í eyðimörk, og hér var eftirsótt beitiland fyrir búfé. Selsvellir tilheyrðu Stað í Grindavík og notuðu Staðarprestar og hjáleigubændur þeirra selstöðuna.
Sel við Selsvelli.
Um miðja nítjándu öld höfðu hér 6 bændur í seli ásamt prestinum á Stað og átti hver sitt selhús. Samtals voru þá um 500 fjár og 30 nautgripir á Selsvöllum. Syðst á austanverðum völlunum er svonefndar Kúalágar.
Norðan Selsvalla taka aftur við hraun, mosavaxin víðast hvar. Spölkorn vestan við Núpshlíðarháls, úti í hrauninu vestan Selsvalla að norðanverðu, er einn fallegasti hraungígurinn á Reykjanesskaga, Moshóll. Því miður er búið að skemma hann að hluta með umferð ökutækja. Hann er nyrsti gígurinn á gígaröð sem Afstapahraun er runnið úr. Það rann í norður og í sjó fram í Vatnsleysuvík, hjá Kúagerði, löngu eftir að land byggðist. Úr suðurhluta sprungunnar er Leggjabrjótshraun runnið, sem fyrr er nefnt.
Grænavatn.
Frá Grænavatnseggjum er frábært útsýni niður að Grænavatni á hægri hönd og að Trölladyngju og Grænudyngju til norðurs. Dyngjurnar eru móbergshnjúkar (393 og 375 m.y.s). Í dyngjunni eru miklar eldstöðvar, bæði að sunnan- og norðanverðu. Hraun hafa runnið þaðan bæði í norður og suður, meðal annars Afstapahraun. Þar er og mikill jarðhiti á ýmsum stöðum. Í Trölladyngju eru hverir og ummyndun samfelldust á skák sem nær austan frá Djúpavatni vestur á Oddafell. Hveravirkin er fremur dauf, tveir hverir upp við Sogin, gufur með smávegis brennisteini og hverasprengigígur neðan undir hálsinum og hitaskellur í Oddafelli. Sprengigígar og miklir gjallgígar eru á gossprungum þar sem þær liggja yfir ofannefnda A-V-skák.
Spákonuvatn og Keilir.
Ummyndun er mest í Sogum þar sem stórt svæði er ummyndað í klessuleir. Þar eru stórir sprengigígar frá ísöld, og vatn í sumum. Djúpavatn er myndað á sama hátt.
Spákonuvatn birtist í einum gígnum á vinstri hönd. Fallegt útsýni er frá því yfir að Keili og umhverfi hans. Gengið var niður hin litskrúðugu Sog, um Sogadal og litið í Sogagíg þar sem selstóftir Sogasels voru skoðaðar.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 33 mín.
Heimildir m.a.:
-http://www.utivist.is/utivist/greinar
-http://www.reykjanes.is/Um_Reykjanes/Fjoll/Trolladyngja/
-http://www.os.is/jardhiti/
-Kristján Sæmundsson, jarðfræðingur.
Dyngjur.
Kolskeggur – frá Krýsuvík að Straumi
Jochum Magnús Eggertsson (9. september 1896 – 23. febrúar 1966) var íslenskur rithöfundur og skáld, alþýðufræðimaður og skógræktarmaður, sem skrifaði jafnan undir höfundarnafninu „Skuggi“.
Jochum las og rannsakaði allar galdraskræður og fornan fróðleik sem hann kom höndum yfir, og skrifaði meðal annars bókina Galdraskræðu, þar sem hann tók saman ýmsan fróðleik um galdra og galdrastafi. Hann sagðist líka hafa fundið galdrabókina Gullskinnu eða Gullbringu, sem getið er í þjóðsögum, en hún væri í rauninni ekki galdrabók, heldur frumgerð Landnámu og þar væri sögð saga fyrstu alda Íslandsbyggðar eins og hún væri raunverulega. Aldrei vildi Jochum þó sýna neinum Gullskinnu.
og hafi það verið hluti launhelga sem voru til víða um Evrópu og allt suður til Krítar og Egyptalands. Höfuðstöðvar Krýsa voru samkvæmt kenningum Skugga í Krýsuvík. Hann hélt því fram að Krýsar og landnámsmenn hefðu í fyrstu búið saman í friði. Höfuðprestur Krýsa á elleftu öld var Kolskeggur vitri og hafði hann lærisveina sína og ritara á tveimur stöðum, í Krýsuvík, þar sem hann bjó sjálfur, og á Vífilsstöðum undir stjórn Jóns Kjarvalarsonar hins gamla, og voru alls 13 á hvorum stað að meðtöldum lærisveinum. Þeir voru jafnan hvítklæddir.
Mönnum stóð brátt ógn af þeim stað þar sem Kolskeggur hafði fallið og var þar reist kapella og hraunið síðan kallað Kapelluhraun. Hann var sagður galdramaður og djöfull og með tímanum umbreyttist nafn hans í Kölski. Kapellan var reist við fornu reiðgötuna í auðninni þar sem Kolskeggur var veginn; var á miðöldum kölluð „Kölskakapella“ eða „Kölska-kyrkja“. Nýtt hraun hefur runnið á hana og kaffært hana að nokkru leyti, en vegsummerki hennar sjást þó enn greinilega á hraunhryggnum og storkunni, austurgaflinn nokkurnveginn heillegur að innan og innganginn og fyllt hana þeim megin. Hraunið dregur síðan nafn af Kapellunni. Það fylgir fornu sögninni, að bein Kölska hafi verið geymd eða dysjuð þar í Kapellunni.
Margir telja að Landnáma hafi komið á undan Íslendingabók. Höfundur hennar voru Ari fróði og Kolskeggur hinn vitri.
Samkvæmt kenningum Jochums var Suðurland albyggt þegar landnámsmenn komu og var þar fyrir írskur þjóðflokkur sem naut andlegrar handleiðslu Krýsa (Chrysostomosa eða gullmunna)
Þessir fræðimenn sköpuðu menningararf Íslendinga, segir Skuggi. Kolskeggur vitri kenndi Íslendingum að skrifa með latínuletri; hann orti sjálfur Hávamál og skrifaði margar Íslendingasagna, þar á meðal Njálu, Laxdælu, Hrafnkels sögu, Gunnlaugs sögu ormstungu og Bandamanna sögu. En höfðingjum þóttu Krýsar orðnir of voldugir og haustið 1054 söfnuðu þeir miklum her, brenndu Jón Kjarvalarson og menn hans inni á Vífilsstöðum og settust svo um Krýsuvík, sem þeim tókst loksins að vinna þrátt fyrir frækilega vörn. Kolskeggur komst undan á Brimfaxa, arabískum gæðingi, en náðist í hrauninu sunnan Hafnarfjarðar, þar sem hesturinn fótbrotnaði og Kolskeggur var felldur. Eftir þetta var Krýsum útrýmt.
Fornar fræðibækur Krýsa voru bannaðar og kallaðar galdraskræður. Ari fróði var svo fenginn til að umskrifa söguna og afmá hlut Krýsa, en eftir hvarf þeirra varð nær algjör stöðnun í menningararfi og ritstörfum meðal Íslendinga. Síðustu leifar þessa stórbýlis [Krýsuvíkur] hafa varðveizt á undraverðan hátt, umkringdar og greiptar í hraunstorkuna og bíða þar grasi grónar eins og þær hafa gert síðastliðin 600 ár. Yngsta gólfskánin hefur því tíðindi að segja frá þeim tíma.
Þá má þess geta að í þjóðsögunum segir að Eiríkur galdraprestur í Selvogi hafi áskotnast Gullskinna þessi, en hann ákveðið að urða hana í Kálfsgili í Urðarfelli, enda um að ræða „mestu galdrabók allra tíma“.
Jochum var ættaður frá Skógum í Þorskafirði og var bróðursonur Matthíasar Jochumssonar skálds. Hann sendi frá sér allnokkurn fjölda bóka og ritlinga, bæði stuttar skáldsögur og smásögur, ljóð, þjóðlegan fróðleik og ritgerðir, og þykja mörg ritverk hans nokkuð sérstæð. Hann var einnig góður teiknari og skrautritari og hafði lært það af eldri bróður sínum, Samúel Eggertssyni kortagerðarmanni og skrautskrifara, sem ól hann upp að einhverju leyti. Jochum myndskreytti sumar bækur sínar og handskrifaði aðrar. Á meðal bóka hans má nefna Brísingamen Freyju, Syndir guðanna – þessar pólitísku, Viðskipta- og ástalífið í síldinni og Skammir.
Jochum keypti Skóga í Þorskafirði árið 1951, dvaldist þar meira og minna öll sumur eftir það og stundaði þar allnokkra skógrækt og gerði tilraunir með ræktun ýmissa trjátegunda. Hann var ókvæntur og barnlaus en arfleiddi Baháí-samfélagið á Íslandi að jörðinni eftir sinn dag.
Sjá meira HÉR.
Sjá einnig Brísingamen Freyju.
Heimildir
– (Jochum M. Eggertsson) Skuggi: Brísingamen Freyju: nokkrar greinar. Reykjavík, 1948.
Skálatóft í Húshólma í Gömlu-Krýsuvík.
Suðvesturland – bæklingur
Í bæklingi ferðaþjónstunnar segir m.a.: „Suðvesturland nær sunnan frá Herdísarvík yfir allan Reykjanesskaga og inn að Botnsá í Hvalfirði. Í landshlutanum eru stærstu þéttbýlisstaðir á Íslandi og þar býr mikill meirihluti þjóðarinnar.
Reykjanesskagi – Hans Erik Minor 1788.
Suðurströnd Reykjanesskaga er lítt vogskorin og náttúrulegar hafnir því fáar. Víða ganga allhá björg í sjó fram, í þeim eru heimkynni fugla. Átta sjómílur suðvestur af Reykjanesi er Eldey, lítil móbergseyja, þar sem er þriðja mesta súlubyggð í heiminum. Rosmhvalanes, nú oftast nefnt Miðnes, heitir skaginn sem gengur norður frá Ósabotnum og er Garðskagi ysti hluti hans. Faxaflóaströndin er lág en á nokkrum stöðum ganga allhá björg í sjó fram, eins og t.d. Vogastapi. Reykjanesfjallgarður liggur eftir endilöngum skaganum. Hann er þakinn gróðursnauðum hraunum og land til ræktunar er lítið. Þar eru hvorki ár né lækir vegna þess að rigningarvatn hripar jafnóðum niður í hraunin. Kleifarvatn er stærsta stöðuvatnið, það er afrennslislaust ofanjarðar.
Sveifluháls – móbergsmyndanir.
Aðalbergtegund í fjöllum er móberg en grágrýtisbreiður eru á Miðnesi og í Vogastapa. Eldstöðvar eru margar og jarðhiti er mjög mikill á Reykjanesi, í Krísuvík og Svartsengi norðan Grindavíkur. Þaðan liggur hitaveita um öll Suðurnes og þaðan kemur heita vatnið í Bláa lónið sem er orðið einn vinsælasti ferðamannastaður landsins.
Landið breytir um svip þegar Suðurnes eru að baki. Þá eykst gróður, einkum er gróðursælt þegar kemur norður um Kjalarnes og Kjós. Faxaflóaströndin er lág og vogskorin og víða eru hafnir frá náttúrunnar hendi. Álftanes, Seltjarnarnes og Kjalarnes ganga í sjó fram en milli þeirra eru firðir og vogar.
FERLIRsfélagar ganga á Esju,
Eldstöðvar eru nokkrar í Kjósarsýslu, berggrunnurinn hlóðst upp á ísöld og nútíma. Elsta eldstöðin var virk á Kjalarnessvæðinu fyrir um 2,5 milljónum ára. Um sunnanverða sýsluna er móberg aðalbergtegundin en blágrýti og líparít eru í Esju og nálægum fjöllum. Grágrýtisbreiður eru í nágrenni Reykjavíkur og uppi á Mosfellsheiði. Jarðhiti er mikill og eru mestu jarðhitasvæðin á Reykjum í Mosfellsbæ og í landi Reykjavíkur. Heitt vatn hefur lengi verið virkjað til að hita upp hús og til ylræktar.
Ár eru fáar og ekki vatnsmiklar. Mestar eru Elliðaár og Laxá í Kjós. Lax gengur í þær og ennfremur í Úlfarsá, Leirvogsá, Bugðu, Brynjudalsá og Botnsá.
Sjá má bæklinginn Reykjanes-bæklingur-II.
Esja – örnefnasjá.