Í Samvinnunni 1951 fjallar Helgi P. Briem „Um nafngift Íslands – Hafði Hrafna-Flóki vetursetur í Vatnsfirði í Ísafjarðardjúpi, en ekki í Vatnsfirði á Barðaströnd?„. Margir hafa talið Hrafna-Flóka haft vetursetu við Vatnsfjörð á Barðaströnd, en það er þó málum blandið sbr. eftirfarandi;
Helgi P. Briem (1902-1981).
„Marga hefur undrað á því, að Ísland skyldi fá svo kaldranalegt nafn. Hafa komið ýmsar tillögur um, að það fengi annað nafn. Er tillaga Einars skálds Benediktssonar merkust. Vill hann nefna landið Sóley og telur það þýðingu á elzta nafni þess: Tíli eða Thule, „því þar gerir sól sumarhvörf“. Vinsamlegir ferðamenn segja oft, að Ísland ætti að hafa nafnaskipti við Grænland.
Í strjálbýlu landi og lítt þekktu eru þau nöfn þó líklegust til langlífis, sem lýsa staðháttum, snjallyrði eins og Herðubreið, Dyrhólaey og Blanda eru á við landabréf. Þau segja ferðamanninum, hvar hann er staddur. Orðhagur maður er velgerðarmaður allra ferðamanna, og gat bjargað lífi þeirra, sem villtir voru. En hvergi er villugjarnara en á hafinu og torveldara að spyrja til vegar. Er því mikill vandi að gefa eyju nafn, svo að hún segi til sín við landtöku.
Ísland mun hafa fengið ýms nöfn, og er ekki ólíklegt, að hið írska nafn: I Brezil — Hamingjueyjarnar — eigi við Ísland, því að hvar væri þeirra ella að leita?
Íslandskort 1528
Landnáma nefnir þrjú nöfn eldri en Ísland: Tíli, Garðarshólmi og Snæland. Garðarshólmi er svo fráleitt nafn, að það hvarflar að manni, að Garðar hafi naumast getað hugsað það sem nafn á landinu. Hins vegar eru fáar eyjar við landið, sem hægt væri að kalla hólma, nema þá Hrísey. Til þess að slíkt gæti staðizt yrði að telja Eyjafjörðinn árós, og má telja það í ríflegra lagi, þó að þeir Hrafna-Flóki hafi kallað Faxaós, sem við teljum nú réttar nefndan Faxaflóa.
Snæland er lítið betra, því mörg lönd eru snævi hulin að vetrarlagi og víða fellur snær mikill í fjöll. Hins vegar mun enginn landnámsmanna hafa séð fyrr land, þar sem fjöll voru hulin glampandi, fannhvítum ís að sumarlagi. Og hér voru ekki aðeins einstök fjöll með fönnum og sköflum, heldur voru víðáttumikil fjalllendi undir ís.
Vatnajökull.
Líklegast hafa landnámsmenn aldrei séð jökla fyrr en þeir komu til Íslands. Munu norskir jöklar ekki sjást frá sjó. Þeir nota heldur ekki norsku orðin fonn eða bræ, sem á íslenzku er breði og mjög sjaldgæft. Þeir virðast því hafa verið í nokkrum vandræðum með að gefa þessu nýja náttúrufyrirbrigði nafn, en ísrennslið úr fjöllunum fékk fljótt nafnið jökull. Það mun skylt orðinu jaki. Síðar mun nafnið jökull hafa færzt á allan hjálm fjallanna, enda þótt lítil hreyfing sé á ísbreiðunni.
Svo segir í Landnámu, að þeir Flóki „komu austan at Horni og sigldu fyrir sunnan landit“, enda munu flestir hafa komið þá leið. Það fyrsta, sem þeir sáu af landinu, hefur því verið Vatnajökull, mesti jökull, sem hvítir menn höfðu þá augum litið. Hann varpar glampa langt til hafs og var ótvíræð sönnun um það, að þeir væru komnir til landsins, sem þeir leituðu, en hvorki til Skotlands né Írlands.
Vestra-horn.
Horn var mikið kennileiti og gott. Það er tvöfalt: Eystra-Horn og Vestra-Horn. Bæði eru þau hrikaleg með hvössum tindum og ólík öðrum fjöllum, enda er í þeim gabbró og ekki lagskipt eins og blágrýtisfjöllin, sem mynduð eru af hraunum.
Fjörðurinn milli Horna hét að sjálfsögðu Hornafjörður, en það nafn átti sér örlög. Landnáma segir, að Garðar „kom at landi fyrir austan Horn, þar var þá höfn“. Þetta bendir til þess, að höfnin hafi þegar verið tekin af, er Landnáma var færð í letur rúmlega þremur öldum eftir að Garðar kom þangað. Eftir að höfnin spilltist gerði minna til um nafnið á firðinum, og þó að fjörðurinn segði svo greinilega til nafns, fluttist nafn hans vestur fyrir Skarðsfjörð, en sá upprunalegi Hornafjörður heitir nú Lón eða Lónsvík. Þórður biskup Þorláksson hefur auðsjáanlega verið í vandræðum með nafnið á Hornafirði, því hann kallar Vestra-Horn við Skarðsfjörð Eystra-Horn á korti því, sem við hann er kennt og merkt ártalinu 1668.
Hrafna-Flóki – leiðir að og frá Íslandi.
Leið Flóka er lýst svo: „En er þeir sigldu vestr um Reykjanes ok upp lauk firðinum, svo at þeir sá Snæfellsnes, þá ræddi Faxi um: Þetta mun vera mikit land, er vér höfum fundit. Hér eru vatnsföll stór. Síðan er þat kallaðr Faxaóss. Þeir Flóki sigldu vestr yfir Breiðafjörð og tóku þar land, sem heitir Vatnsfjörðr við Barðaströnd. Þá var fjörðrinn fullr af veiðiskap. Ok gáðu þeir eigi fyrir veiðum at fá heyjanna, ok dó allt kvikfé þeira um vetrinn. Vor var heldr kalt. Þá gekk Flóki upp á fjall eitt hátt ok sá norðr yfir fjöllin fjörð fullan af hafísum. Því kölluðu þeir landit Ísland, sem þat hefur síðan heitit.“
Hafa sagnfræðingar oft bætt við, að hann hafi kallað fjörðinn Ísafjörð, en ekki mun það sagt í neinu handriti Landnámu. Er þó enginn vafi á því, að nafnið er fornt.
Vatnsfjörður á Barðaströnd – kort.
Í tveimur handritum Landnámu (Hauksbók og Melabók) er því bætt við: „Þar sér enn skálatopt þeirra inn frá Branslæk ok svá hrófit ok svá seyði þeira.“ Hér sýnist ekki geta verið vafi á, hvar Flóki hefur haft vetrarsetu.
Vatnsfjörður á Barðaströnd er vel þekktur. En auk þess er vísað á kuml, sem enn er við líði. Munu fáar þjóðir í heiminum geta vísað á rústir, sem hlaðnar voru af nafngreindum manni, áður en landið byggðist, og væri ástæða til þess að góðir fornfræðingar rannsökuðu það. Samt sem áður er frásögnin grunsamleg, fyrst og fremst vegna þess, að maður undrast, hvernig örnefni gætu lifað í mannlausu landi.
Þau, sem nefnd eru í sambandi við Flóka, eru þó svo skýr, að þar er ekki um að villast í byrjun: Horn, Reykjanes, Faxaós, Snæfellsnes. Enginn er í vafa um, hvað Reykjanesið muni heita, er hann siglir fyrir nesið.
Kort af Reykjanesskaga 1809.
Raunverulega er það aðeins hællinn á nesinu, sem heitir Reykjanes, en hinn miklu skagi hefur verið nefndur Reykjanesskagi í landafræðum, og er það nafn engum til sóma, en hér fer sem víðar, að menn gefa því nafn, sem menn sjá yfir, en gleyma að gefa stærri svæðum nafn.
Faxaós fylgir svo skemmtileg saga, að nafn Faxa hefur lifað í Faxaflóa, enda er hann afmarkaður af Reykjanesi og Snæfellsnesi. Það lýsir einnig nafni, því á öllu Íslandi er það eina fellið, sem sést frá sjó og er snævi hulið.
Þegar komið er norður yfir Breiðafjörð, verður hins vegar erfiðara að átta sig. Tangar á Vestfjörðum eru margir og firðir, og hver öðrum líkir. Þaulvanir skipstjórar þekkja firðina auðvitað, en fyrir þá, sem sjaldan fara um, mun erfitt að þekkja firðina án korts, og sérstaklega að lýsa þeim, svo að aðrir geti áttað sig eftir þeirri lýsingu.
Vatnsfjörður við Barðaströnd.
Vatnsfirðir munu ekki vera nema tveir, en gætu verið fleiri og Vatnsdalir eru allmargir, og Vatnadalir. Af örnefnum Vestfjarða er þó eitt, sem ekki getur flutzt til: Ísafjörður. Er það eini fjörðurinn á Íslandi, sem skerst milli ísa, þ.e. jökla. Er Drangajökull á aðra hlið, en Gláma á hina.
Það- er einkennilegt, að höfundur Landnámu, sem flestir telja skráða á Vesturlandi, skuli tala um, að er þeir Flóki komu frá Faxaflóa, skuli þeir hafa siglt „vestr yfir Breiðafjörð ok tóku þar land, sem heitir Vatnsfjörður við Barðaströnd“, því sú leið er í norðaustur frá Öndverðarnesi. Hér er tekið einkennilega til orða, að tala um að sigla yfir fjörðinn, þegar siglt er inn í hann og tekið land heldur fyrir innan miðju Barðastrandarinnar.
Vatnsfirðir fyrir Vestan.
Höfundur Landnámu lýsir því, að um vorið gekk Flóki „upp á fjall eitt hátt ok sá norðr yfir fjöllin fjörð fullan af hafísum; Því kölluðu þeir landit Ísland“. Hér er einnig einkennilega tekið til orða, því ekkert fjall er nærri Vatnsfirði, sem gæfi útsýn yfir Ísafjörð. Firðirnir eru skorur í hálendið, sem leyna sér þar til komið er að þeim. Jafnvel þó Flóki hefði gengið á Glámu, þar sem hún bar hæst, hefði hann naumast getað séð niður í Ísafjarðardjúp eða Ísafjörð. Hefur höfundurinn því hugsað sér, að fjallið hafi þurft að vera hátt. Er venjulega talið, að Flóki muni hafa gengið á Hornatær og séð niður í Arnarfjörð. Raunar er líklegra, að hann hafi getað séð niður í Trostansfjörð og út til Arnarfjarðar, og er sú átt frekar í vestur eða norðvestur. Hitt er þó harla ólíklegt, að Arnarfjörður eða Suðurfirðir hafi verið fullir af hafísum. Slíkt skeður víst mjög sjaldan og ber tvennt til: straumar liggja ekki, svo að þeir beri mikinn hafís inn í firðina fyrir sunnan Ísafjarðardjúp og eins er grunn út af þeim öllum, sem stöðvar stóra jaka, þó smærri jakar kunni að slæðast þangað.
Vatnsfjörður í Ísafjarðardjúpi – kort.
Hins vegar er Ísafjarðardjúp berskjaldað í þessu tilliti, og þangað getur komið hafís og hefir gert iðulega.
Margt þetta bendir til þess, að þeir Flóki hafi farið eitthvað norðar en til Barðastrandarinnar og síðan upp á Hornatær. En það er landið sjálft, sem rökstyður það. Svo hagar til í Vatnsfirði, að þar er hafnleysa. Sýnist því undarlegt, ef Flóki hefur einmitt leitað þangað. Fjörðurinn er eins og axarfar inn í hálendið. Hlíðar eru brattar og undirlendi ekkert nema niður að stóru vatni, sem er talið mjög djúpt. Í því er nokkur silungur. Úr vatninu fellur elfur, sem heitir Vatnsdalsá. Er hún mikið vatnsfall og straumhörð. Hefur hún sorfið sig gegnum malarhjalla nokkra og niður í bergið, en fellur af stöllum og myndar smáfossa. Þessir malarhjallar eru eina undirlendið í dalnum, nema eyrar myndaðar af árframburði við norðurenda vatnsins.
Vatnsfjörður í Djúpinu – kort.
Byggð mun aldrei hafa festst í dalnum til langframa. Þó eru rústir þar eftir fjögur kot. Nýtur dalurinn fjarvistar manna, því þar er fríður lurkskógur, mestmegnis birki, en einnig víðir og óvenjulega fögur reynitré. Í skóginum er smiðjutóft og aska og járngjall í jörðu. Segir Eggert Ólafsson, að þar muni Gestur hinn spaki Oddleifsson frá Haga hafa stundað rauðablástur og margir síðan.
Vegna þess, hve skip Flóka hefur verið lítið, mun hann ekki hafa getað flutt fullorðin dýr til Íslands. Hann hefur því þurft að hafa með sér ungviði til uppeldis en treysta algerlega á fisk og fugl fyrstu árin. Sýnist Vatnsfjörður ekki hafa þau skilyrði að bjóða, sem Flóka voru lífsnauðsynleg. Virðast margir staðir á landinu til stórra muna álitlegri. Finnig virðist það einkennilegt, að kvikfé þeirra dó allt um veturinn. Virðist það ólíklegt, ef fáein lömb og kálfar gátu enga snöp fundið í skóginum, sem var þar hátt upp í hlíðum, jafnvel þótt heyskapurinn hefði fanð út um þúfur.
Víkingaskip – knerrir í legu.
Skip sín geymdu fornmenn venjulega á landi. Voru þau dregin upp í læki, en síðan hlaðin stífla fyrir aftan þau. Er hækkaði í þessu lóni, var skipið dregið lengra upp í lækinn og stíflað aftur og haldið áfram, þangað til það var komið á þann stað, sem því var ætlaður staður. Var þá hlaðið hróf utan um það. Vegna þess hve sæbratt er í Vatnsfirði, virðist enginn ós þar hentugur til að draga skip á land.
Hleðslur þær, sem áður er getið um, eru ekki í þeim eiginlega Vatnsfirði, heldur skammt fyrir norðan Brjánslæk. Mótar þar fyrir nokkrum gömlum tóftum, sem kallaðar eru Flókatóptir. Mestar þeirra og greinilegastar eru tvær langtóftir sambyggðar. Er hin stærri talin hrófið, en sú skemmri skáli Flóka. Virðist það algerlega útilokað, að Flóki hefði getað komið skipi sínu upp í hrófið með skipsfólki sínu einu.
Flókatóftir? við Brjánslæk við Vatnsfjörð vestari.
Tóftirnar eru þó mjög fornlegar og gætu verið frá fyrstu árum Íslandsbyggðar, úr því munnmælasögur hafa myndazt um þær, er Landnáma er færð í letur.
Við vitum ekki mikið um skip þau, sem forfeður okkar notuðu til siglinga um hið úfna Norðuratlantshaf. Af hafskipum, sem geymzt hafa, eru þrjú merkust, því þau eru heillegust. Elzt þeirra er skip það, er fannst við Sutton Hoo skammt frá Woodbridge í Englandi. Það er talið vera sett á haug á árunum 650—670. Það var 27 metra langt og 4,3 metra breitt. Engan hafði það seglbúnað, en 38 ræðara.
Ásubergsskipið.
Oseberg skipið var 21,44 m. langt, en 5,10 m. breitt. Hæð um miðju var 1,60 m. og var 0,85 m. yfir vatnsborð og risti því 0,75 m. Það er talið byggt rétt eftir árið 800 sem skemmtiskip fyrir Ásu móður Hálfdánar svarta, en ekki til langferða.
Gökstad skipið var 23,33 m. stafna á milli, en 5,25 m. á breidd. Frá kili til borðstokks um mitt skipið var 1,95 m., en hæðin úr sjó 1,10 m., svo það risti 0,85 m. Til gamans hafa menn reiknað þvngd þess og var hún talin 20,2 smálestir, en burðarmagnið 31,78 smálestir. Talið er, að það sé byggt um miðja 9. öld eða um svipað leyti og Flóki fór til Íslands.
Bæði þessi skip höfðu seglbúnað og hafði Osebergskipið 15 árar, en Gökstadskipið 16 árar á borð (sextánsessa). Gökstadskipið var fullkomið bafskip. Var gerð nákvæm eftirlíking af því, og sigldu nokkrir vaskir, ungir Norðmenn því vestur yfir haf og upp Fljót beilags Lárentíusar og alla leið til Chicago árið 1892.
Gauksstaðaskipið.
Skip Flóka hefur líkast til verið knörr og ekki stór. Það munu ekki hafa fundizt neinar leifar eftir knerri, sem hægt væri að nota til að gera sér grein fyrir byggingu þeirra og stærð eða stærðarhlutföllum. Lag norsku skipanna er svo fagurt, að menn skyldu ætla, að slík gagnsemis fegurð geti varla skapazt nema við vinnugleði margra kynslóða.
Þó bendir allt til þess, að ekki hafi verið gerð seglskip fyrr en á 8. öld. Til þess tíma voru skipin seglalaus, enda höfðu þau botnfjöl en ekki kjöl, en hún gat ekki borið upp mastur og það átak, er skipið skreið fullum seglum. Sumir halda því, að knerrir hafi haft þrjár árar hvoru megin við framstafn. En hvernig sem það hefur verið, hefur skip Flóka verið sterkara og viðameira en langskipið, þó það væri minna.
Kaupskipin voru kölluð knörr eða birðingur.
Knörrinn Skuldelev I er stærsta skipið á Víkingaskipasafninu í Hróarskeldu. Það er yfir 16m langt og um 5m breitt með yfir 20 tonna lestarrými.
Knerrir voru víst lítið frábrugðnir langskipum, en smærri. Byrðingar voru styttri og breiðari og höfðu meira burðarmagn. Þeir voru því notaðir til strandsiglinga, enda þótt sögurnar minnist oft á, að þeir hafi komið til Íslands. Líklega hefur verið lítill munur á langskipum og öðrum skipum, því „þat var upphaf enna heiðnu laga, at menn skyldu eigi hafa höfuðskip í hafi, en ef þeir hefði, þá skyldu þeir af taka höfuð, áðr þeir kæmu í landsýn, ok sigla eigi at landi með gapandi höfðum eða gínandi trjónum, svá at landsvættir fælist við“, segir í Landnámu um Úlfljótslög.
Er hér greinilega landvarnarákvæði, því óspektarmenn, sem komu með ófriði til landsins, vildu að sjálfsögðu fæla landvætti, en um leið vöruðu þeir landsbúa við, að ills væri von af þeim, og að þar færu ekki menn, er virtu lög landsins.
Ormen Friske.
Flóki mun hafa komið á knerri til Íslands og ekki mjög stórum. Áhöfn á knerri mun venjulega hafa verið 15—30 manns í Íslandsferðum. Ekki eru nafngreindir nema 4 af skipsmönnum og Flóki sá fimmti, en þeir munu hafa verið fleiri.
Ormen Friske, hið sænska víkingaskip, sem fórst við Hélgoland árið 1949, var 24 m. langt, 5,5 m. breitt og risti 1 m. Það var talið hafa vegið 12 smálestir, að því er blöðin sögðu.
Virðist því fjarri sanni að hugsa sér, að knörr Flóka hafi vegið minna en 8 smálestir að þyngd og mun þó hafa verið meira. En hvernig hann ætti að geta komið svo þungu skipi í naustina með 15—30 mönnum, er ekki skiljanlegt.
Það má teljast líklegt, að Flóki hafi haft bát aftan í skipi sínu (eftirbát) eða innanborðs. Er þess sérstaklega getið um Garðar, að hann hafi skotið út báti. Mátti þá nota bátinn til fiskveiða, en leggja skipinu í skjól.
Íslendingur í Víkingaheimum. Skipið er byggt á málum Ásubergsskipsins.
Það var þó hægara sagt en gert, að leggja skipi þarna við Vatnsfjörð, sem er hyldjúpur, því legufæri voru þá næsta ótrygg. Akkeri voru lítið betri en stjórar, og var reynt að nota trjástofn með mörgum greinum í hvirfingu, er mynduðu fleina þess. Var síðan bundið grjót við legginn. En ekki hrifu slík akkeri vel og voru varla notandi við millilandaskip nema stutta stund inni í víkum.
Hvað sem Flóki hugðist fyrir, varð hann að gæta skips síns, koma því á land og sjá um, að ekkert yrði að því, en það þýddi, að hann gat ekki notað það til róðra, enda hlaut það að vera óþjált til slíkra smáferða. Er jafnvel ólíklegt, að hann hafi notað eftirbátinn til fiskveiða, hafi hann verið til, því ekki mundi hann hafa tekið alla skipshöfnina, og þeir sem höfðu landlegur, þá getað aflað heyja.
Vatnsfjörður í Djúpinu – tóftir.
Ber hér allt að sama brunni: Flóki hefur ekki haft vetursetu í Vatnsfirði á Barðaströnd. Það er auðvelt að rekja slóð hans fyrir Snœfellsjökul, en það gengi kraftaverki næst, ef hægt hefði verið að varðveita nákvœmlega ferðasögu hans við Vestfirði, því þar
er hver fjörðurinn öðrum líkur.
Liggur það því nærri að láta sér detta í hug að villt hafi verið á þessum tveim Vatnsfjörðum og skulu því hér athugaðir möguleikar á því, að Flóki hafi haft vetrarsetu að Vatnsfirði við Ísafjarðardjúp.
Þar sem ekki virðist hafa verið samfelld byggð í Vatnsfirði á Barðaströnd, er Vatnsfjörður við Djúp landnámsjörð. Þar nam Snæbjörn, bróðir Helga magra land, en síðan hefur það verið höfuðból og prestssetur fram á þennan dag. Kannast allir Íslendingar við ábúendur Vatnsfjarðar, svo sem Þorbjörgu digru, dóttur Ólafs pá, Þorvald Snorrason, Vatnsfjarðar-Kristínu og Björn Jórsalafara.
Á Vestfjarðarhálsi innst í Ísafjarðardjúpi.
Svo einkennilega vill til, að oft er getið um mikil vorharðindi einmitt í sambandi við Vatnsfjörð. „En brátt varð með harðindum til fengið búsins, sem lengi hafði siðr verit til í Vatnsfirði“, segir í Sturlungu, og enn segir: „Þar var hörð vist, því at vár var illt, en vetr allgóðr. Fjórtán hestar dóu í Æðey uppstigningardag, meðan menn váru at mat. Til landauðnar horfði í Ísafirði, áðr fiskr gekk upp á Kvíarmið.“
Fiskur hefur ætíð gengið langt inn á Djúpið, þó að áraskipti séu að því. Er þó lítill vafi, að hann hefur verið þar á landnámsöld. Vatnið, sem fjörðurinn dregur nafn af, er allmikið lón. Heitir það nú Sveinhúsavatn. Í það rennur á, er Þúfnaá heitir, en smálækir eru að auki, svo hafnarskilyrði sýnast í bezta lagi. Veiðiskapur er bæði í lóninu og ánni, en hlíðar grónar og voru þar miklir skógar áður, shr. frásögn í Grettlu um það, að Grettir leyndist í skóginum. Er þar sumarfagurt og álitlegt og ekki ósennilegt, að þeim, er siglir með Snæfjallaströnd, virðist naumast ástæða til að leita lengur, er honum býðst vetrarseta, þar sem skógur er og grösugt, fiskur bæði í sjó og vatni og fuglar, en að auki betri skilyrði til að koma skipi á land, en hann hafði séð ella við Vestfirði.
Íslandskort 1545.
Ekki er nokkur vafi á því, að Drangajökull hefur minnkað eins og aðrir jöklar á Íslandi. Á korti Bjarnar Gunnlaugssonar, er styðst við mælingar gerðar 1806—1809, virðist jökullinn ná suður undir Ingólfsfjörð og svipað virðist á korti eftir Knopf frá 1733. Örnefnin bera einnig vott um, að jökullinn hafi minnkað. Snæfjall, Snæfjallaheiði og Snæfjallaströnd eru nú ekki svo snævi þakin, að þessi nöfn geti talizt réttnefni. Suðurmörk Snæfjallastrandar er Kaldalón. Það er aðeins 1.5 km. breitt, en með snarbröttum hlíðum. Fyrir sunnan það er mikið fjall og hátt, er heitir Skjaldfannarfjall. Lýsir nafn þess betur fannhjálmi íslenzkra fjalla en nokkurt annað nafn, ef jöklarnir eru taldir rennslið frá fannbreiðunni. Þó er ekki ólíklegt, að fjallið hafi heitið Skjaldfönn áður eins og bærinn, sem stendur undir því, en nú, þegar sem enginn snjór er eftir í því, hafi hafi verið bætt við nafnið.
Kaldalón – Drangjökull fjær.
Ef maður hugsar sér að fjallið hafi verið snævi þakið og Snæfjallaströndin öll, hlýtur jökullinn að hafa verið svo mikill, að skriðjökull hafi gengið niður í lónið og myndað jaka af jökulsporðinum í vorleysingum. Á uppdrætti Þórðar biskups Þorlákssonar frá 1668 er Drangajökull nefndur Lónjöklar og virðist þá sem hann hafi dregið nafn af Kaldalóni.
Hafi Flóki siglt inn Ísafjarðardjúpið, hefur hann hlotið að sjá Kaldalón, sem var ólíkt öllu, sem hann hafði séð áður. Þá hefur hann séð fjörð „fullan af hafísum“, og gat naumast lýst þeirri sýn á annan hátt, hvort sem jöklar voru þar á floti eða mynduðu jökulhamra. En Kaldalón er í hánorður frá Vatnsfirði.
Víkingaskip.
Á öllu Íslandi er naumast um að ræða nema Kaldalón og Leirufjörð, sem hefðu getað fyllzt af ís, svo að sá ís kæmi ekki af hafi, en um Leirufjörð er ekki að ræða í þessu sambandi. Virðist allt þetta styðja þá skoðun, að Hrafna-Flóki hafi komizt norður í Ísafjarðardjúp og haft vetrarsetu í Vatnsfirði. Þurfti hann þá ekki að ganga á hátt fjall til að sjá fjörðinn, eins og höfundur Landnámu varð að segja til að skýra það, hvernig hann gat séð fjörð fullan af hafísum. Hafi hann heyrt jöklabrak og dynki í vorIeysingum, er líklegt, að hann hafi gengið á næstu fjöll til að forvitnast um, hvaðan þau háreysti komu, og kemur allt þetta furðuvel heim við frásögn Landnámu, enda þótt fólk gæti ekki fest örnefni á réttan stað, þegar enginn var til að geyma þau eftir brottför þeirra.
Kaldalón.
Bendir margt til þess, að frásögnin um Flóka hafi geymzt svo óbrengluð, að við getum bent á, að hann muni hafa gengið á Vatnsfjarðarháls og þar gefið landinu nafn. Hefur þá ekkert brenglazt í frásögninni í 350 ár, nema hvað höfundur Landnámu staðfærir Vatnsfjörð við Barðaströnd í stað Ísafjarðardjúps, en frásögnin öll getur staðizt og fær gildi þegar sá litli misskilningur hans er leiðréttur.
Frá innanverður Ísafjarðardjúpi.
Fornmenn létu sér nægja að gefa þeim stað nafn, sem þeir sáu, enda er hlutlaus hugsun nýtilkomin. Hefur Flóki því líklega ætlað að gefa vesturkjálkanum einum nafnið Ísland, enda átti hann honum grátt að gjalda. En þeir, sem komu til landsins „austan at Horni“ og sáu jökulglampann löngu áður en þeir sáu landið, færðu nafnið yfir á landið allt eins og nafnið á Reykjanesi var fært yfir á hinn stóra skaga.
Nafnið Ísland er því gott nafn og réttnefni á því eina landi í Norðurálfu, þar sem jöklar lýsa vegfarendum, og getum við verið ánægðir með það.
Ef Grænland hefði fundizt á undan Íslandi, hefði það sjálfsagt fengið nafn af jöklum sínum. Nú skipaðist ekki svo, þar sem landnemarnir komu að austan. Er Eiríkur rauði sigldi frá Íslandi og suður með Grænlandi, voru firðir þar ekki byggilegir.
Eystribyggð – byggðasvæði Eiríks rauða. Hann byggðis ér bú innst í Eiríksfirði.
Er hann kom suður fyrir Hvarf, fann hann firði og dali með birkikjarri og grængresi. Nefndi hann það hérað sitt Grænland, „því at hann lét þat men mjök mundu fýsa þangat, ef landit héti vel“.
Það nafn færðist síðan yfir á hið mikla land, sem hann aldrei sá nema lítið af. Hins vegar virðist það hafa verið réttnefni vegna þess hve gróður þar stakk í stúf við gróðurleysi á öðrum stöðum landsins.
Ísland hefði því aldrei getað fengið nafnið Grænland, því það hefði ekkert gildi haft fyrir sæfarendur, er komu frá Norðurálfu, þar sem öll lönd eru græn. Það nafn er því óskiljanlegt nema fyrir þá, sem séð hafa Ísland og skilið nafngift þess.“ – Helgi P. Briem.
Heimild:
-Samvinnan, 10. tbl. 01.10.1951, Um nafngift Íslands – Hafði Hrafna-Flóki vetursetur í Vatnsfirði í Ísafjarðardjúpi, en ekki á Barðaströnd?, Helgi Þ. Briem, bls. 4-6 og 26-28.
Í Vatnsfirði við Ísafjarðardjúp.
Það má búast við gosi á Reykjanesi – Jón Jónsson
Í Vikunni árið 1964 er viðtal við Jón Jónsson, jarðfræðing, undir fyrirsögninni „Það má búast við gosi á Reykjanesi„:
„Reykjanesskagi er meir eldbrunninn en nokkur annar hluti þessa lands. Ég ætla að engin viti hversu margar eru þær eldstöðvar og því síður hversu mörg þau hraun eru, sem þar hafa brunnið frá því að jökla leysti af landinu. Um hraunflákana á þessu svæði fær maður nokkra hugmynd ef það er athugað að hægðarleikur er að ganga alla leið frá Þingvallavatni út á Reykjanestá án þess að stíga nokkurntíma af hrauni.
Fyrsta gos, sem sögur fara af á þessu svæði er það, sem átti sér stað árið 1000 og sem getið er um í Kristnisögu. Það gos var á Hellisheiði norð-austur og austur af Hveradölum og eru eldstöðarnar vel sýnilegar hverjum þeim, sem um Hellisheiði fer. Ekki fara sögur af fleiri gosum á austanverðum Reykjanesskaga. Þó hefur þar gosið síðar a.m.k. tvisvar sinnum, í Eldborg nyrðri og syðri, milli Lambafells og Bláhnjúks, því hraun frá þeim gosum hafa runnið út á hraunið frá 1000.
Gígarnir á Hellisheiði – upptök Kristnitökuhraunsins frá árinu 1000.
Í námunda við þær eldstöðvar hefur áður gosið oftar en einu sinni eftir ísöld, og þaðan er komið það hraun, sem næst hefur komizt höfuðborginni, en það er hraunið sem runnið hefur út í Elliðaárvog. Samkvæmt rannsóknum Þorleifs Einarssonar er þetta hraun komið úr stórum gíg er nefnist Leitin sunnan við Ólafsskarð austan undir Bláfjöllum. Yngri hraun þekja þetta að mestu vestur að Draugshlíðum, en þaðan er auðvelt að rekja það alla leið til sjávar. Þetta hraun hefur verið mjög þunnfljótandi og væntanlega runnið hratt. Það er helluhraun og myndar hvergi kraga það ég veit, en í því eru gervigígir á nokkrum stöðum og þekktastir þeirra eru Rauðhólar við Elliðavatn. Skammt ofan við brúna yfir Elliðaár á Suðurlandsvegi er mór undir hrauninu. Hann hefur verið aldursákvarðaður með C14 aðferð og reynzt vera 5300 + eða + 340 ára.
Eldborg (Drottning) og Stóra-Kóngsfell vestan við Bláfjöll.
Vestan við Bláfjöll eru allmargir gígir og sumir þeirra stórir. Meðal þeirra er sá sem gerður hefur verið hinn mesti ógnvaldur í Vikunni á undanförnum vikum. Frá eldstöðvum á þessum slóðum hafa hraun runnið norður á Sandskeið, milli Sandfells og Selfjalls og vestan við Selfjall, milli þess og Heiðmerkur. Á síðast nefnda svæðinu ber hraun þetta nafnið Hólmshraun. Þarna er þó um a.m.k. 5 mismunandi hraunstrauma að ræða, og verða þeir nefndir Hólmshraun I—V hér.
Hólmshraun – uppdráttur Jón Jónsson.
Hólmshraun I er þá þeirra elzt og V yngst. Ekki hafa þessi hraun ennþá verið rakin til einstakra eldstöðva, og er raunar óvisst hvort það er mögulegt, a.m.k. með öll þeirra. Af þessum slóðum hafa þau samt komið. Engar sagnir eru til um gos á þessum slóðum. Hólmshraun I hefur runnið út á Leitahraunið rétt austan við Gvendarbrunna og langleiðina yfir það þar skammt fyrir austan. Hólmshraun II hefur einnig runnið út á það austan við Lækjarbotna og myndar hina áberandi, háu hraunsbrún ofan við gamla Lögbergsbæinn aðeins norðan við Suðurlandsveginn. Af þessu er ljóst að Hólmshraunin öll eru yngri en Leitahraunið, en um aldur þess var áður getið.
Nesjahraun í Grafningi.
Samkvæmt því sem hér hefur verið sagt hafa orðið a.m.k. 9 eldgos á austanverðum Reykjanesskaga á síðastliðnum 5300 árum. Auk þess er Nesjahraun í Grafningi, en það er samkvæmt rannsóknum Kristjáns Sæmundssonar 1880 + eða + 65 ára, C14 aldursákvörðun. Þar með eru gosin orðin 10. Milli Selfjalls og Helgafells virðist ennfremur vera nokkuð á annan tug mismunandi hrauna, sem öll eru runnin eftir ísöld, eru þá ekki talin með áðurnefnd fimm Hólmshraun né heldur hraun það sem komið er úr Búrfellsgígnum, og sem nefnt er ýmsum nöfnum, svo sem Hafnarfjarðarhraun, Garðahraun, Gálgahraun o.s.frv., en sem ég mun nefna Búrfellshraun. Á þessu hrauni stendur meginhluti Hafnarfjarðarbæjar. Ekki skal nú haldið lengra vestur skagann að sinni, en aðeins geta þess að fjöldi hrauna og eldstöðva eru þar, og hafa sumar þeirra verið virkar eftir að land byggðist.
Ögmundarhraun – yfirlit.
Það er óhætt að slá því föstu, að alls engar líkur eru til þess að eldgosum sé að fullu og öllu hætt á Reykjanesi. Það verður þvert á móti að teljast í fyllsta máta líklegt að gos muni enn verða þar. Sé jafnframt litið á, hversu oft hefur gosið þar og hvað langt er liðið frá síðasta gosi, en það hefur líklega verið um 1340 [var reyndar 1151] er Ögmundarhraun brann, þá vaknar sú spurning hvort ekki muni nú líða að því að gos verði einhvers staðar á þessu svæði.
Vitanlega er þetta nokkuð sem enginn veit, ekki jarðfræðingar fremur öðrum. Það er þó ljóst að a.m.k. verulegur hluti þeirra mynda, sem — sumar í allsterkum litum hafa verið dregnar upp í undangengnum blöðum VIKUNNUR gætu áður en varir verið komnar í hinn kaldliamraða ramma veruleikans. Við höfum ekki leyfi til að haga okkur eins og við vitum ekki, að við byggjum eitt mesta eldfjallaland jarðarinnar. Það er skoðun mín að það sé í fyllsta máta tímabært að hiutaðeigandi geri sér nokkra grein fyrir því, hvað komið getur fyrir og hvernig við því skal bregðast. Sumt af því er svo augljóst að ástæðulaust er um það að fjölyrða. Ég á þar við truflanir á samgöngum og beina skaða á mannvirkjum.
Kaldárbotnar.
Því er ekki að neita að vatnsból Reykjavíkur og Hafnarfjarðar geta legið nokkuð illa til í þessu sambandi. Vatnsbóli Hafnarfjarðar í Kaldárbotnum hagar þannig til að vatnið kemur úr misgengissprungu, sem klýfur Kaldárhnjúk, Búrfell og myndar vesturhlið Helgadals. Svo sem 1—1,5 km. sunnan við Kaldárbotna hefur sama sprunga gosið hrauni. Það er að vísu lítið hraun, en hætt er við að gos á þessum stað eða með svipaða afstöðu til vatnsbóls ins gæti haft óheppileg áhrif á vatnið.
Þess skal getið að ólíklegt virðist að gos mundi hafa veruleg eða jafnvel nokkur áhrif á vatnsrennslið. Um Gvendarbrunna er svipað að segja. Vatnið kemur þar líka úr sprungum, sem a.m.k. tvö og líklega þrjú Hólmshraunanna hafa runnið yfir. Vatnið í Gvendarbrunnum kemur því ekki aðeins undan hrauninu í venjulegum skilningi heldur dýpra úr jörðu og af miklu stærra svæði.
Gvendarbrunnar.
Því er ekki líklegt að gos hefði áhrif á rennslið, en kæmi enn eitt Hólmshraun, gæti það hæglega runnið y|ir vatnsból Reykjavíkurborgar. Bullaugu eru hins vegar ekki á sambærilegu hættusvæði. Vel gæti komið til mála að hægt væri að segja fyrir gos á því svæði, sem hér er um að ræða með því að fylgjast stöðugt með efnasamsetningu vatnsins. Þetta hafa Japanir gert, en á þessu sviði sem alltof mörgum öðrum fljótum við ennþá sofandi að feigðarósi.
Þráinsskjöldur og aðrar dyngjur Reykjanesskagans.
Eldstöðvarnar á Reykjanesi eru aðallega tvennskonar: dyngjur og gossprungur. Dyngjurnar eru eldri a.m.k. á vestanverðu nesinu. Frá þeim eru stærstu hraunin komin, og ná sum þeirra yfir mjög stór svæði. Sprungugosin virðast hins vegar flest hafa verið tiltölulega lítil og ekki hafa gert mikinn usla. Mörg þeirra hafa ekki verið öllu meiri en Öskjugosið síðasta og sum minni. Þau virðast einnig hafa verið samskonar, þ.e. hraungos með sáralitlu af ösku, og hafa yfirleitt ekki staðið lengi. Svo er að sjá sem þannig sé um Hólmshraunin. Nokkuð öðru máli gegnir um gosið í Búrfelli. Það hefur verið mikið gos, og er hraunið víða um og yfir 20 m þykkt.
Búrfell í Garðabæ.
Ekki verður séð að Búrfell hafi gosið nema einu sinni. Um aldur þess hrauns er ekki vitað, en líklegt virðist mér að það sé með eldri hraunum hér í grennd. Ekki er því að leyna að allófýsilegt væri að búa í Hafnarfirði ef Búrfell tæki að gjósa á ný, sérstaklega á þetta við um þann hluta bæjarins, sem stendur á hrauninu eða við rönd þess. Sama er að segja um Grindavík, ef eldstöðvarnar, sem þar eru næst færu aftur að láta til sín taka. Aðeins eru um 5 km. frá Búrfelli til Hafnarfjarðar og mun skemmra til Grindavíkur frá gígunum, sem þar eru næstir. Í þessu sambandi má benda á að hraunið frá Öskjugosinu síðasta mun hafa runnið um 11 km. á 2—2% sólarhringum. Hveragerði gæti verið hætta búin af gosum á Hellisheiði.
Reykjanesskagi – jarðfræðikort ISOR.
Vera má að sumum lesenda finnist hér hafa verið málað svart, að ég sé hér að spá illu og jafnvel að hræða fólk að ástæðulausu. Því fer fjarri að það sé ætlun mín. Ég, sem allir aðrir vona að sjálfsögðu að þær byggðir sem um hefur verið rætt fái um alla framtíð að vaxa og dafna í friði. Hins vegar er í hæsta máta óheppilegt í þessu sem öðru að loka augunum fyrir staðreyndum.
Enginn veit hvar eða hvenær eldur kann næst að brjótast upp á Reykjanesskaga. Þeir sem nú byggja þessar slóðir sjá kannski ekkert af honum, kannski ekki heldur þeir næstu, en persónulega efast ég ekki um að, ef ekki við, þá muni einhver eða öllu heldur einhverjar komandi kynslóða verða að taka afstöðu til þess, hvað gera skuli er glóandi hraunflóð stefna að byggðu bóli — og þá væri gott að vera ekki alveg óviðbúinn.“ – Jón Jónsson.
Heimild:
-Vikan, 7. tbl. 13.02.1964, Það má búast við gosi á Reykjanesi, Jón Jónsson, bls. 20-21 og 30.
Hrafna-Flóki í Vatnsfirði?
Í Samvinnunni 1951 fjallar Helgi P. Briem „Um nafngift Íslands – Hafði Hrafna-Flóki vetursetur í Vatnsfirði í Ísafjarðardjúpi, en ekki í Vatnsfirði á Barðaströnd?„. Margir hafa talið Hrafna-Flóka haft vetursetu við Vatnsfjörð á Barðaströnd, en það er þó málum blandið sbr. eftirfarandi;
Helgi P. Briem (1902-1981).
„Marga hefur undrað á því, að Ísland skyldi fá svo kaldranalegt nafn. Hafa komið ýmsar tillögur um, að það fengi annað nafn. Er tillaga Einars skálds Benediktssonar merkust. Vill hann nefna landið Sóley og telur það þýðingu á elzta nafni þess: Tíli eða Thule, „því þar gerir sól sumarhvörf“. Vinsamlegir ferðamenn segja oft, að Ísland ætti að hafa nafnaskipti við Grænland.
Í strjálbýlu landi og lítt þekktu eru þau nöfn þó líklegust til langlífis, sem lýsa staðháttum, snjallyrði eins og Herðubreið, Dyrhólaey og Blanda eru á við landabréf. Þau segja ferðamanninum, hvar hann er staddur. Orðhagur maður er velgerðarmaður allra ferðamanna, og gat bjargað lífi þeirra, sem villtir voru. En hvergi er villugjarnara en á hafinu og torveldara að spyrja til vegar. Er því mikill vandi að gefa eyju nafn, svo að hún segi til sín við landtöku.
Ísland mun hafa fengið ýms nöfn, og er ekki ólíklegt, að hið írska nafn: I Brezil — Hamingjueyjarnar — eigi við Ísland, því að hvar væri þeirra ella að leita?
Íslandskort 1528
Landnáma nefnir þrjú nöfn eldri en Ísland: Tíli, Garðarshólmi og Snæland. Garðarshólmi er svo fráleitt nafn, að það hvarflar að manni, að Garðar hafi naumast getað hugsað það sem nafn á landinu. Hins vegar eru fáar eyjar við landið, sem hægt væri að kalla hólma, nema þá Hrísey. Til þess að slíkt gæti staðizt yrði að telja Eyjafjörðinn árós, og má telja það í ríflegra lagi, þó að þeir Hrafna-Flóki hafi kallað Faxaós, sem við teljum nú réttar nefndan Faxaflóa.
Snæland er lítið betra, því mörg lönd eru snævi hulin að vetrarlagi og víða fellur snær mikill í fjöll. Hins vegar mun enginn landnámsmanna hafa séð fyrr land, þar sem fjöll voru hulin glampandi, fannhvítum ís að sumarlagi. Og hér voru ekki aðeins einstök fjöll með fönnum og sköflum, heldur voru víðáttumikil fjalllendi undir ís.
Vatnajökull.
Líklegast hafa landnámsmenn aldrei séð jökla fyrr en þeir komu til Íslands. Munu norskir jöklar ekki sjást frá sjó. Þeir nota heldur ekki norsku orðin fonn eða bræ, sem á íslenzku er breði og mjög sjaldgæft. Þeir virðast því hafa verið í nokkrum vandræðum með að gefa þessu nýja náttúrufyrirbrigði nafn, en ísrennslið úr fjöllunum fékk fljótt nafnið jökull. Það mun skylt orðinu jaki. Síðar mun nafnið jökull hafa færzt á allan hjálm fjallanna, enda þótt lítil hreyfing sé á ísbreiðunni.
Svo segir í Landnámu, að þeir Flóki „komu austan at Horni og sigldu fyrir sunnan landit“, enda munu flestir hafa komið þá leið. Það fyrsta, sem þeir sáu af landinu, hefur því verið Vatnajökull, mesti jökull, sem hvítir menn höfðu þá augum litið. Hann varpar glampa langt til hafs og var ótvíræð sönnun um það, að þeir væru komnir til landsins, sem þeir leituðu, en hvorki til Skotlands né Írlands.
Vestra-horn.
Horn var mikið kennileiti og gott. Það er tvöfalt: Eystra-Horn og Vestra-Horn. Bæði eru þau hrikaleg með hvössum tindum og ólík öðrum fjöllum, enda er í þeim gabbró og ekki lagskipt eins og blágrýtisfjöllin, sem mynduð eru af hraunum.
Fjörðurinn milli Horna hét að sjálfsögðu Hornafjörður, en það nafn átti sér örlög. Landnáma segir, að Garðar „kom at landi fyrir austan Horn, þar var þá höfn“. Þetta bendir til þess, að höfnin hafi þegar verið tekin af, er Landnáma var færð í letur rúmlega þremur öldum eftir að Garðar kom þangað. Eftir að höfnin spilltist gerði minna til um nafnið á firðinum, og þó að fjörðurinn segði svo greinilega til nafns, fluttist nafn hans vestur fyrir Skarðsfjörð, en sá upprunalegi Hornafjörður heitir nú Lón eða Lónsvík. Þórður biskup Þorláksson hefur auðsjáanlega verið í vandræðum með nafnið á Hornafirði, því hann kallar Vestra-Horn við Skarðsfjörð Eystra-Horn á korti því, sem við hann er kennt og merkt ártalinu 1668.
Hrafna-Flóki – leiðir að og frá Íslandi.
Leið Flóka er lýst svo: „En er þeir sigldu vestr um Reykjanes ok upp lauk firðinum, svo at þeir sá Snæfellsnes, þá ræddi Faxi um: Þetta mun vera mikit land, er vér höfum fundit. Hér eru vatnsföll stór. Síðan er þat kallaðr Faxaóss. Þeir Flóki sigldu vestr yfir Breiðafjörð og tóku þar land, sem heitir Vatnsfjörðr við Barðaströnd. Þá var fjörðrinn fullr af veiðiskap. Ok gáðu þeir eigi fyrir veiðum at fá heyjanna, ok dó allt kvikfé þeira um vetrinn. Vor var heldr kalt. Þá gekk Flóki upp á fjall eitt hátt ok sá norðr yfir fjöllin fjörð fullan af hafísum. Því kölluðu þeir landit Ísland, sem þat hefur síðan heitit.“
Hafa sagnfræðingar oft bætt við, að hann hafi kallað fjörðinn Ísafjörð, en ekki mun það sagt í neinu handriti Landnámu. Er þó enginn vafi á því, að nafnið er fornt.
Vatnsfjörður á Barðaströnd – kort.
Í tveimur handritum Landnámu (Hauksbók og Melabók) er því bætt við: „Þar sér enn skálatopt þeirra inn frá Branslæk ok svá hrófit ok svá seyði þeira.“ Hér sýnist ekki geta verið vafi á, hvar Flóki hefur haft vetrarsetu.
Vatnsfjörður á Barðaströnd er vel þekktur. En auk þess er vísað á kuml, sem enn er við líði. Munu fáar þjóðir í heiminum geta vísað á rústir, sem hlaðnar voru af nafngreindum manni, áður en landið byggðist, og væri ástæða til þess að góðir fornfræðingar rannsökuðu það. Samt sem áður er frásögnin grunsamleg, fyrst og fremst vegna þess, að maður undrast, hvernig örnefni gætu lifað í mannlausu landi.
Þau, sem nefnd eru í sambandi við Flóka, eru þó svo skýr, að þar er ekki um að villast í byrjun: Horn, Reykjanes, Faxaós, Snæfellsnes. Enginn er í vafa um, hvað Reykjanesið muni heita, er hann siglir fyrir nesið.
Kort af Reykjanesskaga 1809.
Raunverulega er það aðeins hællinn á nesinu, sem heitir Reykjanes, en hinn miklu skagi hefur verið nefndur Reykjanesskagi í landafræðum, og er það nafn engum til sóma, en hér fer sem víðar, að menn gefa því nafn, sem menn sjá yfir, en gleyma að gefa stærri svæðum nafn.
Faxaós fylgir svo skemmtileg saga, að nafn Faxa hefur lifað í Faxaflóa, enda er hann afmarkaður af Reykjanesi og Snæfellsnesi. Það lýsir einnig nafni, því á öllu Íslandi er það eina fellið, sem sést frá sjó og er snævi hulið.
Þegar komið er norður yfir Breiðafjörð, verður hins vegar erfiðara að átta sig. Tangar á Vestfjörðum eru margir og firðir, og hver öðrum líkir. Þaulvanir skipstjórar þekkja firðina auðvitað, en fyrir þá, sem sjaldan fara um, mun erfitt að þekkja firðina án korts, og sérstaklega að lýsa þeim, svo að aðrir geti áttað sig eftir þeirri lýsingu.
Vatnsfjörður við Barðaströnd.
Vatnsfirðir munu ekki vera nema tveir, en gætu verið fleiri og Vatnsdalir eru allmargir, og Vatnadalir. Af örnefnum Vestfjarða er þó eitt, sem ekki getur flutzt til: Ísafjörður. Er það eini fjörðurinn á Íslandi, sem skerst milli ísa, þ.e. jökla. Er Drangajökull á aðra hlið, en Gláma á hina.
Það- er einkennilegt, að höfundur Landnámu, sem flestir telja skráða á Vesturlandi, skuli tala um, að er þeir Flóki komu frá Faxaflóa, skuli þeir hafa siglt „vestr yfir Breiðafjörð ok tóku þar land, sem heitir Vatnsfjörður við Barðaströnd“, því sú leið er í norðaustur frá Öndverðarnesi. Hér er tekið einkennilega til orða, að tala um að sigla yfir fjörðinn, þegar siglt er inn í hann og tekið land heldur fyrir innan miðju Barðastrandarinnar.
Vatnsfirðir fyrir Vestan.
Höfundur Landnámu lýsir því, að um vorið gekk Flóki „upp á fjall eitt hátt ok sá norðr yfir fjöllin fjörð fullan af hafísum; Því kölluðu þeir landit Ísland“. Hér er einnig einkennilega tekið til orða, því ekkert fjall er nærri Vatnsfirði, sem gæfi útsýn yfir Ísafjörð. Firðirnir eru skorur í hálendið, sem leyna sér þar til komið er að þeim. Jafnvel þó Flóki hefði gengið á Glámu, þar sem hún bar hæst, hefði hann naumast getað séð niður í Ísafjarðardjúp eða Ísafjörð. Hefur höfundurinn því hugsað sér, að fjallið hafi þurft að vera hátt. Er venjulega talið, að Flóki muni hafa gengið á Hornatær og séð niður í Arnarfjörð. Raunar er líklegra, að hann hafi getað séð niður í Trostansfjörð og út til Arnarfjarðar, og er sú átt frekar í vestur eða norðvestur. Hitt er þó harla ólíklegt, að Arnarfjörður eða Suðurfirðir hafi verið fullir af hafísum. Slíkt skeður víst mjög sjaldan og ber tvennt til: straumar liggja ekki, svo að þeir beri mikinn hafís inn í firðina fyrir sunnan Ísafjarðardjúp og eins er grunn út af þeim öllum, sem stöðvar stóra jaka, þó smærri jakar kunni að slæðast þangað.
Vatnsfjörður í Ísafjarðardjúpi – kort.
Hins vegar er Ísafjarðardjúp berskjaldað í þessu tilliti, og þangað getur komið hafís og hefir gert iðulega.
Margt þetta bendir til þess, að þeir Flóki hafi farið eitthvað norðar en til Barðastrandarinnar og síðan upp á Hornatær. En það er landið sjálft, sem rökstyður það. Svo hagar til í Vatnsfirði, að þar er hafnleysa. Sýnist því undarlegt, ef Flóki hefur einmitt leitað þangað. Fjörðurinn er eins og axarfar inn í hálendið. Hlíðar eru brattar og undirlendi ekkert nema niður að stóru vatni, sem er talið mjög djúpt. Í því er nokkur silungur. Úr vatninu fellur elfur, sem heitir Vatnsdalsá. Er hún mikið vatnsfall og straumhörð. Hefur hún sorfið sig gegnum malarhjalla nokkra og niður í bergið, en fellur af stöllum og myndar smáfossa. Þessir malarhjallar eru eina undirlendið í dalnum, nema eyrar myndaðar af árframburði við norðurenda vatnsins.
Vatnsfjörður í Djúpinu – kort.
Byggð mun aldrei hafa festst í dalnum til langframa. Þó eru rústir þar eftir fjögur kot. Nýtur dalurinn fjarvistar manna, því þar er fríður lurkskógur, mestmegnis birki, en einnig víðir og óvenjulega fögur reynitré. Í skóginum er smiðjutóft og aska og járngjall í jörðu. Segir Eggert Ólafsson, að þar muni Gestur hinn spaki Oddleifsson frá Haga hafa stundað rauðablástur og margir síðan.
Vegna þess, hve skip Flóka hefur verið lítið, mun hann ekki hafa getað flutt fullorðin dýr til Íslands. Hann hefur því þurft að hafa með sér ungviði til uppeldis en treysta algerlega á fisk og fugl fyrstu árin. Sýnist Vatnsfjörður ekki hafa þau skilyrði að bjóða, sem Flóka voru lífsnauðsynleg. Virðast margir staðir á landinu til stórra muna álitlegri. Finnig virðist það einkennilegt, að kvikfé þeirra dó allt um veturinn. Virðist það ólíklegt, ef fáein lömb og kálfar gátu enga snöp fundið í skóginum, sem var þar hátt upp í hlíðum, jafnvel þótt heyskapurinn hefði fanð út um þúfur.
Víkingaskip – knerrir í legu.
Skip sín geymdu fornmenn venjulega á landi. Voru þau dregin upp í læki, en síðan hlaðin stífla fyrir aftan þau. Er hækkaði í þessu lóni, var skipið dregið lengra upp í lækinn og stíflað aftur og haldið áfram, þangað til það var komið á þann stað, sem því var ætlaður staður. Var þá hlaðið hróf utan um það. Vegna þess hve sæbratt er í Vatnsfirði, virðist enginn ós þar hentugur til að draga skip á land.
Hleðslur þær, sem áður er getið um, eru ekki í þeim eiginlega Vatnsfirði, heldur skammt fyrir norðan Brjánslæk. Mótar þar fyrir nokkrum gömlum tóftum, sem kallaðar eru Flókatóptir. Mestar þeirra og greinilegastar eru tvær langtóftir sambyggðar. Er hin stærri talin hrófið, en sú skemmri skáli Flóka. Virðist það algerlega útilokað, að Flóki hefði getað komið skipi sínu upp í hrófið með skipsfólki sínu einu.
Flókatóftir? við Brjánslæk við Vatnsfjörð vestari.
Tóftirnar eru þó mjög fornlegar og gætu verið frá fyrstu árum Íslandsbyggðar, úr því munnmælasögur hafa myndazt um þær, er Landnáma er færð í letur.
Við vitum ekki mikið um skip þau, sem forfeður okkar notuðu til siglinga um hið úfna Norðuratlantshaf. Af hafskipum, sem geymzt hafa, eru þrjú merkust, því þau eru heillegust. Elzt þeirra er skip það, er fannst við Sutton Hoo skammt frá Woodbridge í Englandi. Það er talið vera sett á haug á árunum 650—670. Það var 27 metra langt og 4,3 metra breitt. Engan hafði það seglbúnað, en 38 ræðara.
Ásubergsskipið.
Oseberg skipið var 21,44 m. langt, en 5,10 m. breitt. Hæð um miðju var 1,60 m. og var 0,85 m. yfir vatnsborð og risti því 0,75 m. Það er talið byggt rétt eftir árið 800 sem skemmtiskip fyrir Ásu móður Hálfdánar svarta, en ekki til langferða.
Gökstad skipið var 23,33 m. stafna á milli, en 5,25 m. á breidd. Frá kili til borðstokks um mitt skipið var 1,95 m., en hæðin úr sjó 1,10 m., svo það risti 0,85 m. Til gamans hafa menn reiknað þvngd þess og var hún talin 20,2 smálestir, en burðarmagnið 31,78 smálestir. Talið er, að það sé byggt um miðja 9. öld eða um svipað leyti og Flóki fór til Íslands.
Bæði þessi skip höfðu seglbúnað og hafði Osebergskipið 15 árar, en Gökstadskipið 16 árar á borð (sextánsessa). Gökstadskipið var fullkomið bafskip. Var gerð nákvæm eftirlíking af því, og sigldu nokkrir vaskir, ungir Norðmenn því vestur yfir haf og upp Fljót beilags Lárentíusar og alla leið til Chicago árið 1892.
Gauksstaðaskipið.
Skip Flóka hefur líkast til verið knörr og ekki stór. Það munu ekki hafa fundizt neinar leifar eftir knerri, sem hægt væri að nota til að gera sér grein fyrir byggingu þeirra og stærð eða stærðarhlutföllum. Lag norsku skipanna er svo fagurt, að menn skyldu ætla, að slík gagnsemis fegurð geti varla skapazt nema við vinnugleði margra kynslóða.
Þó bendir allt til þess, að ekki hafi verið gerð seglskip fyrr en á 8. öld. Til þess tíma voru skipin seglalaus, enda höfðu þau botnfjöl en ekki kjöl, en hún gat ekki borið upp mastur og það átak, er skipið skreið fullum seglum. Sumir halda því, að knerrir hafi haft þrjár árar hvoru megin við framstafn. En hvernig sem það hefur verið, hefur skip Flóka verið sterkara og viðameira en langskipið, þó það væri minna.
Kaupskipin voru kölluð knörr eða birðingur.
Knörrinn Skuldelev I er stærsta skipið á Víkingaskipasafninu í Hróarskeldu. Það er yfir 16m langt og um 5m breitt með yfir 20 tonna lestarrými.
Knerrir voru víst lítið frábrugðnir langskipum, en smærri. Byrðingar voru styttri og breiðari og höfðu meira burðarmagn. Þeir voru því notaðir til strandsiglinga, enda þótt sögurnar minnist oft á, að þeir hafi komið til Íslands. Líklega hefur verið lítill munur á langskipum og öðrum skipum, því „þat var upphaf enna heiðnu laga, at menn skyldu eigi hafa höfuðskip í hafi, en ef þeir hefði, þá skyldu þeir af taka höfuð, áðr þeir kæmu í landsýn, ok sigla eigi at landi með gapandi höfðum eða gínandi trjónum, svá at landsvættir fælist við“, segir í Landnámu um Úlfljótslög.
Er hér greinilega landvarnarákvæði, því óspektarmenn, sem komu með ófriði til landsins, vildu að sjálfsögðu fæla landvætti, en um leið vöruðu þeir landsbúa við, að ills væri von af þeim, og að þar færu ekki menn, er virtu lög landsins.
Ormen Friske.
Flóki mun hafa komið á knerri til Íslands og ekki mjög stórum. Áhöfn á knerri mun venjulega hafa verið 15—30 manns í Íslandsferðum. Ekki eru nafngreindir nema 4 af skipsmönnum og Flóki sá fimmti, en þeir munu hafa verið fleiri.
Ormen Friske, hið sænska víkingaskip, sem fórst við Hélgoland árið 1949, var 24 m. langt, 5,5 m. breitt og risti 1 m. Það var talið hafa vegið 12 smálestir, að því er blöðin sögðu.
Virðist því fjarri sanni að hugsa sér, að knörr Flóka hafi vegið minna en 8 smálestir að þyngd og mun þó hafa verið meira. En hvernig hann ætti að geta komið svo þungu skipi í naustina með 15—30 mönnum, er ekki skiljanlegt.
Það má teljast líklegt, að Flóki hafi haft bát aftan í skipi sínu (eftirbát) eða innanborðs. Er þess sérstaklega getið um Garðar, að hann hafi skotið út báti. Mátti þá nota bátinn til fiskveiða, en leggja skipinu í skjól.
Íslendingur í Víkingaheimum. Skipið er byggt á málum Ásubergsskipsins.
Það var þó hægara sagt en gert, að leggja skipi þarna við Vatnsfjörð, sem er hyldjúpur, því legufæri voru þá næsta ótrygg. Akkeri voru lítið betri en stjórar, og var reynt að nota trjástofn með mörgum greinum í hvirfingu, er mynduðu fleina þess. Var síðan bundið grjót við legginn. En ekki hrifu slík akkeri vel og voru varla notandi við millilandaskip nema stutta stund inni í víkum.
Hvað sem Flóki hugðist fyrir, varð hann að gæta skips síns, koma því á land og sjá um, að ekkert yrði að því, en það þýddi, að hann gat ekki notað það til róðra, enda hlaut það að vera óþjált til slíkra smáferða. Er jafnvel ólíklegt, að hann hafi notað eftirbátinn til fiskveiða, hafi hann verið til, því ekki mundi hann hafa tekið alla skipshöfnina, og þeir sem höfðu landlegur, þá getað aflað heyja.
Vatnsfjörður í Djúpinu – tóftir.
Ber hér allt að sama brunni: Flóki hefur ekki haft vetursetu í Vatnsfirði á Barðaströnd. Það er auðvelt að rekja slóð hans fyrir Snœfellsjökul, en það gengi kraftaverki næst, ef hægt hefði verið að varðveita nákvœmlega ferðasögu hans við Vestfirði, því þar
er hver fjörðurinn öðrum líkur.
Liggur það því nærri að láta sér detta í hug að villt hafi verið á þessum tveim Vatnsfjörðum og skulu því hér athugaðir möguleikar á því, að Flóki hafi haft vetrarsetu að Vatnsfirði við Ísafjarðardjúp.
Þar sem ekki virðist hafa verið samfelld byggð í Vatnsfirði á Barðaströnd, er Vatnsfjörður við Djúp landnámsjörð. Þar nam Snæbjörn, bróðir Helga magra land, en síðan hefur það verið höfuðból og prestssetur fram á þennan dag. Kannast allir Íslendingar við ábúendur Vatnsfjarðar, svo sem Þorbjörgu digru, dóttur Ólafs pá, Þorvald Snorrason, Vatnsfjarðar-Kristínu og Björn Jórsalafara.
Á Vestfjarðarhálsi innst í Ísafjarðardjúpi.
Svo einkennilega vill til, að oft er getið um mikil vorharðindi einmitt í sambandi við Vatnsfjörð. „En brátt varð með harðindum til fengið búsins, sem lengi hafði siðr verit til í Vatnsfirði“, segir í Sturlungu, og enn segir: „Þar var hörð vist, því at vár var illt, en vetr allgóðr. Fjórtán hestar dóu í Æðey uppstigningardag, meðan menn váru at mat. Til landauðnar horfði í Ísafirði, áðr fiskr gekk upp á Kvíarmið.“
Fiskur hefur ætíð gengið langt inn á Djúpið, þó að áraskipti séu að því. Er þó lítill vafi, að hann hefur verið þar á landnámsöld. Vatnið, sem fjörðurinn dregur nafn af, er allmikið lón. Heitir það nú Sveinhúsavatn. Í það rennur á, er Þúfnaá heitir, en smálækir eru að auki, svo hafnarskilyrði sýnast í bezta lagi. Veiðiskapur er bæði í lóninu og ánni, en hlíðar grónar og voru þar miklir skógar áður, shr. frásögn í Grettlu um það, að Grettir leyndist í skóginum. Er þar sumarfagurt og álitlegt og ekki ósennilegt, að þeim, er siglir með Snæfjallaströnd, virðist naumast ástæða til að leita lengur, er honum býðst vetrarseta, þar sem skógur er og grösugt, fiskur bæði í sjó og vatni og fuglar, en að auki betri skilyrði til að koma skipi á land, en hann hafði séð ella við Vestfirði.
Íslandskort 1545.
Ekki er nokkur vafi á því, að Drangajökull hefur minnkað eins og aðrir jöklar á Íslandi. Á korti Bjarnar Gunnlaugssonar, er styðst við mælingar gerðar 1806—1809, virðist jökullinn ná suður undir Ingólfsfjörð og svipað virðist á korti eftir Knopf frá 1733. Örnefnin bera einnig vott um, að jökullinn hafi minnkað. Snæfjall, Snæfjallaheiði og Snæfjallaströnd eru nú ekki svo snævi þakin, að þessi nöfn geti talizt réttnefni. Suðurmörk Snæfjallastrandar er Kaldalón. Það er aðeins 1.5 km. breitt, en með snarbröttum hlíðum. Fyrir sunnan það er mikið fjall og hátt, er heitir Skjaldfannarfjall. Lýsir nafn þess betur fannhjálmi íslenzkra fjalla en nokkurt annað nafn, ef jöklarnir eru taldir rennslið frá fannbreiðunni. Þó er ekki ólíklegt, að fjallið hafi heitið Skjaldfönn áður eins og bærinn, sem stendur undir því, en nú, þegar sem enginn snjór er eftir í því, hafi hafi verið bætt við nafnið.
Kaldalón – Drangjökull fjær.
Ef maður hugsar sér að fjallið hafi verið snævi þakið og Snæfjallaströndin öll, hlýtur jökullinn að hafa verið svo mikill, að skriðjökull hafi gengið niður í lónið og myndað jaka af jökulsporðinum í vorleysingum. Á uppdrætti Þórðar biskups Þorlákssonar frá 1668 er Drangajökull nefndur Lónjöklar og virðist þá sem hann hafi dregið nafn af Kaldalóni.
Hafi Flóki siglt inn Ísafjarðardjúpið, hefur hann hlotið að sjá Kaldalón, sem var ólíkt öllu, sem hann hafði séð áður. Þá hefur hann séð fjörð „fullan af hafísum“, og gat naumast lýst þeirri sýn á annan hátt, hvort sem jöklar voru þar á floti eða mynduðu jökulhamra. En Kaldalón er í hánorður frá Vatnsfirði.
Víkingaskip.
Á öllu Íslandi er naumast um að ræða nema Kaldalón og Leirufjörð, sem hefðu getað fyllzt af ís, svo að sá ís kæmi ekki af hafi, en um Leirufjörð er ekki að ræða í þessu sambandi. Virðist allt þetta styðja þá skoðun, að Hrafna-Flóki hafi komizt norður í Ísafjarðardjúp og haft vetrarsetu í Vatnsfirði. Þurfti hann þá ekki að ganga á hátt fjall til að sjá fjörðinn, eins og höfundur Landnámu varð að segja til að skýra það, hvernig hann gat séð fjörð fullan af hafísum. Hafi hann heyrt jöklabrak og dynki í vorIeysingum, er líklegt, að hann hafi gengið á næstu fjöll til að forvitnast um, hvaðan þau háreysti komu, og kemur allt þetta furðuvel heim við frásögn Landnámu, enda þótt fólk gæti ekki fest örnefni á réttan stað, þegar enginn var til að geyma þau eftir brottför þeirra.
Kaldalón.
Bendir margt til þess, að frásögnin um Flóka hafi geymzt svo óbrengluð, að við getum bent á, að hann muni hafa gengið á Vatnsfjarðarháls og þar gefið landinu nafn. Hefur þá ekkert brenglazt í frásögninni í 350 ár, nema hvað höfundur Landnámu staðfærir Vatnsfjörð við Barðaströnd í stað Ísafjarðardjúps, en frásögnin öll getur staðizt og fær gildi þegar sá litli misskilningur hans er leiðréttur.
Frá innanverður Ísafjarðardjúpi.
Fornmenn létu sér nægja að gefa þeim stað nafn, sem þeir sáu, enda er hlutlaus hugsun nýtilkomin. Hefur Flóki því líklega ætlað að gefa vesturkjálkanum einum nafnið Ísland, enda átti hann honum grátt að gjalda. En þeir, sem komu til landsins „austan at Horni“ og sáu jökulglampann löngu áður en þeir sáu landið, færðu nafnið yfir á landið allt eins og nafnið á Reykjanesi var fært yfir á hinn stóra skaga.
Nafnið Ísland er því gott nafn og réttnefni á því eina landi í Norðurálfu, þar sem jöklar lýsa vegfarendum, og getum við verið ánægðir með það.
Ef Grænland hefði fundizt á undan Íslandi, hefði það sjálfsagt fengið nafn af jöklum sínum. Nú skipaðist ekki svo, þar sem landnemarnir komu að austan. Er Eiríkur rauði sigldi frá Íslandi og suður með Grænlandi, voru firðir þar ekki byggilegir.
Eystribyggð – byggðasvæði Eiríks rauða. Hann byggðis ér bú innst í Eiríksfirði.
Er hann kom suður fyrir Hvarf, fann hann firði og dali með birkikjarri og grængresi. Nefndi hann það hérað sitt Grænland, „því at hann lét þat men mjök mundu fýsa þangat, ef landit héti vel“.
Það nafn færðist síðan yfir á hið mikla land, sem hann aldrei sá nema lítið af. Hins vegar virðist það hafa verið réttnefni vegna þess hve gróður þar stakk í stúf við gróðurleysi á öðrum stöðum landsins.
Ísland hefði því aldrei getað fengið nafnið Grænland, því það hefði ekkert gildi haft fyrir sæfarendur, er komu frá Norðurálfu, þar sem öll lönd eru græn. Það nafn er því óskiljanlegt nema fyrir þá, sem séð hafa Ísland og skilið nafngift þess.“ – Helgi P. Briem.
Heimild:
-Samvinnan, 10. tbl. 01.10.1951, Um nafngift Íslands – Hafði Hrafna-Flóki vetursetur í Vatnsfirði í Ísafjarðardjúpi, en ekki á Barðaströnd?, Helgi Þ. Briem, bls. 4-6 og 26-28.
Í Vatnsfirði við Ísafjarðardjúp.
Sel og selstöður leggjast af
Í Fjallkonunni 1890 er m.a. fjallað um „Lax og selr„. Um selin segir:
Brunnastaðasel.
„Selstöður eru, nú orðið, því nær ekkert notaðar hjá því sem var á fyrri öldum. Eins og enn er ástatt með jarðræktina hér á landi, má það óefað teljast afturför í landbúnaðinum, að hafa ekki í seli, þar sem svo stendur á, að gott er um selstöður enn heimaland rýrt. Fyrst er nú það, að málnytan verði meiri og betri í seljunum og skepnurnar þó oftast feitari og holdþéttari enn heima; og í öðru lagi „hvílast“ heimalöndin svo að beitin verði drýgri og betri á þeim haust og vetur; enn fjallabeitin, sem ekki næst í nema um miðhluta sumarsins, vinnst betur upp enn ella. Sauðum (gömlum) er nú víða farið svo að fækka, að það léttir mikið á afréttarlöndunum á sumrin, og er því fremur ástæða til að nota gæði þeirra sem mest má verða á annan hátt, þenna stutta tíma sem þau bjóðast.
Gjásel í Vogaheiði – samvinnuselstaða.
Líklega er það aðalástæðan fyrir mörgum, að nota ekki selstöður, að það sé of kostnaðarsamt með fólkshald, áhöld og hesta til selflutnings, fyrir ekki fleiri málnytupening enn á flestum búum er. Enn þessi ástæða hyrfi ef menn kæmu sér saman um félagsskap í þessu sem fleiru. Ef 3 bændur, sem eiga um 50 ær, legðu saman í sel, og legðu til einn mann hver (2 í selið, 1 til flutninga), og annan tilkostnað eins að hlutfalli, mundi það til lengdar verða miklu kostnaðarminna enn heimagæsla víðast hvar, því heima þyrftu þeir sinn smalann hver, auk allra annara tafa við málnytuhirðinguna, þó ekki væri búist við neinum mismun að öðru leyti. Selfólkið getur líka oft haft einhver smávegis aukastörf, ef tími er til, t.d. safnað fjallagrösum m.fl.
Snorrastaðasel við Háabjalla – kúasel.
Kýr ætti að hafa í seli eigi síðar enn ær. Í þéttbýlum sveitum eru kýr oft til mestu vandræða; þær vaða yfir tún, engjar og sáðgarða, og valda oft miklum usla og töfum. Eru því aldrei látnar í friði, enn hraktar með hundum milli bæjanna, til mikils hnekkis fyrir gagnsmunina af þeim. Þar sem svo á stendur, væri sjálfsagt betra að hafa þær í félagsskap í seli, að minsta kosti flestallar, þó haldið væri eftir heima einni eða svo á búi.
Þessi atriði eru þess verð, að þau séu athuguð.“
Í Frey 1962 er skrifað um „Mjólkurneyslu„: Íslendinga:
„Samhliða vexti þorpa, kauptúna og kaupstaða, hefur á dyrnar knúð þörfin á því að laga sig eftir aðstœðum og útvega mjólk til neyzlu, í líkum mæli og gerzt hefur um allar aldir Íslandsbyggðar, en allt frá landnámsöld til vorra daga hefur mjólkin verið snar þáttur í nœringu þjóðarinnar.
Skáli Ingólfs í Skálafelli, fornleif með vísan í Landnámu. Þarna ku Ingólfur hafa haft geldneyti í seli og ræktað korn á Gullakri.
Á fyrstu öldum byggðarinnar er líklegt, að kýrnar hafi verið aðal málnytupeningur og sagnir eru af því og ábyggilegar heimildir, að stórbú voru eigi fátíð og nautahjarðir stórar.
Síðar hefur sauðfé fjölgað og af selstöðum, þar sem kýr voru mjaltaðar, eru til margar sögur og ábyggilegar. Langt er síðan selstöður lögðust niður hér á landi, og aðeins eru nokkrir áratugir siðan fráfœrur lögðust niður, en með þeim hvarf neyzla sauðamjólkur með öllu, nema ef einhverjir neyta enn sauðaþykknis á haustnóttum.
Nú er það kúamjólkin, sem er eina nœring þjóðarinnar af mjólkurtagl. Þegar þjóðin bjó öll í sveitum var fyrirhafnarlitið að koma mjólkinni frá framleiðslustað til neyzlustaðar. Hvert heimili var hvort tveggja, nema þegar þurrabúðarfólk átti í hlut eða fátœklingar með eina kú, sem auðvitað var þá geld tíma úr árinu, en þeir, sem svo illa voru settir að eiga ekki mjólkandi kýr, voru upp á annarra náð komnir eða urðu að líða skort annars, einkum í harðindum. Kýrin var „fóstra mannkynsins“ og það er hún raunar að vissu marki þann dag í dag á okkar landi.“
Lesbók Morgunblaðsins 1951 rifjar upp konungsbréf frá árinu 1754 er kveður á um „Viðhald selja„:
Hlöðunessel – frá fornu fari.
„Á 18. öld þegar einokun, fjárkúgun og ill stjórn hafði drepið allan dug úr Íslendingum og landið var auk þess í kaldakoli af harðindum og fjárfelli og fólkið hrundi niður úr hungri, hugkvæmdist dönsku stjórninni að bæta úr þessu. Var gefið út konungsbrjef 24. febr. 1754 er fyrirskipaði bændum að hafa í seli, að minsta kosti tveggja mánaði tíma, frá því er átta vikur væri af sumri til tvímánaðar. Lagaboð þetta varð auðvitað ekki að neinu gagni.“
Heimildir:
-Fjallkonan, 31. tbl. 14.10.1890, Lax og selr, bls. 122-123.
-Freyr, 5. tbl. 01.03.1962, Mjólkurneysla, bls. 5.
-Lesbók Morgunblaðsins, 39. tbl. 07.10.1951, Selstöður, bls. 452.
Straumsselsstígur austari/Fornaselsstígur/Gjáselsstígur.
Þrjátíu ára skógrækt við Rósaselstjarnir
Í Víkurfréttum 2018 er fjallað um „Þrjátíu ára skógrækt við Rósaselstjarnir“ ofan Keflavíkur. Auk þess sem „Rósaselstjarnir“ eru ranglega stafsettar, eiga að vera „Róselstjarnir„, er skógræktinni hrósað í hástert, þrátt fyrir eyðilegginguna á fornminjunum sem þar eru, og hvergi er minnst á, hvorki hina fornu „Hvalsnesgötu“ né á „Róselin“ tvö við vötnin. Selin frá Hólmi við þau nefndust Rósel.
Hvalsnesleið fyrir skógrækt.
„Í ár eru liðin þrjátíu ár síðan hafin var skógrækt við Rósaselstjarnir. Það er svæði sem er ofan byggðarinnar í Keflavík. Svæðið var innan sveitarfélagsmarka Sveitarfélagsins Garðs og tilheyrir nú sameinuðu sveitarfélagi Garðs og Sandgerðis. Svæðið hefur hins vegar í áratugi verið vinsælt útivistarsvæði hjá Keflvíkingum og verið leynd perla sem lengi var innan flugvallargirðingar. Fólk læddist yfir eða undir girðinguna til að fara á skauta á frosnum tjörnunum.
Árið 1988 hóf Rotaryklúbbur Keflavíkur að gróðursetja við Rósaselstjarnir. Þá var svæðið enn innan girðingar og vaktað af Varnarliðinu og því þurfti leyfi frá Varnarliðinu til að fara á svæðið til gróðursetningar.
Konráð Lúðvíksson.
Konráð Lúðvíksson læknir hefur tekið þátt í gróðursetningunni í öll þessi ár, enda með græna fingur og áhugasamur um uppgræðslu á svæðinu. Í samtali við Víkurfréttir sagði Konráð að fyrsta verkið fyrir 30 árum hafi verið að fara með vörubíl í Heiðmörk ofan Reykjavíkur og sækja þangað lúpínu sem hafi verð sett niður við Rósaselstjarnir. Hún hafi verið grunnurinn að því sem þarna er í dag og myndað bæði jarðveg og skjól.
Rotarymenn úr Keflavík hafa árlega gróðursett 300 trjáplöntur á svæðinu og því hafa verið sett niður 9000 tré af klúbbnum þessa þrjá áratugi.
Fleiri hafa komið að gróðursetningu á svæðinu. Þannig hefur Oddfellowreglan komið að gróðursetningu við tjarnirnar, einnig Vímulaus æska og Lionessur. Þá er Fjölbrautaskóli Suðurnesja með svæði við tjarnirnar í fóstri og Vigdís Finnbogadóttir, þáverandi forseti, setti niður plöntur við Rósaselstjarnir og þar er lundur í hennar nafni.
Hvalsnesleiðin forna – með tilkomu skógræktarinnar.
Eftir að malbikaður göngu- og hjólreiðastígur var lagður frá Eyjabyggðinni í Keflavík og að Flugstöð Leifs Eiríkssonar er útivistarsvæðið við Rósaselstjarnir orðið mun aðgengilegra. Áður hafi þarna bara verið hálfgerður jeppaslóði en nú sé auðveldara að koma aðföngum að svæðinu og hugmyndir eru uppi um frekari uppbyggingu við tjarnirnar. Áhugi sé fyrir því að leggja stíg kringum tjarnirnar.
Eins og áður segir er svæðið innan sveitarfélagsmarka nýs sameinaðs sveitarfélags Garðs og Sandgerðis þó svo það liggi aðeins nokkuð hundruð metra frá efstu byggð í Keflavík.
Rósel vestara við Róselstjarnir.
Konráð rifjar upp að þegar menn sýndu svæðinu fyrst áhuga til skógræktar fyrir 30 árum, þá hafi heyrst áhyggjuraddir utan úr Garði að þarna væru Keflvíkingar hugsanlega að sölsa undir sig þetta svæði. Konráð segir af og frá að Rósaselstjarnir séu einkamál Keflvíkinga, þetta sé áhugavert útivistarsvæði og náttúruperla fyrir alla. Rotaryfélagar hafi aðeins gert svæðið verðmætara sem útivistarsvæði með gróðursetningu síðustu þrjá áratugi.
Konráð segir að gróðursetningin á svæðinu hafi tekist vel. Þar eru hæstu tré í dag á sjötta metra og svæðið hafi tekið miklum framförum á síðustu árum með breyttu veðurfari og betri vaxtarskilyrðum. Fyrstu trjáplönturnar á svæðinu hafi verið Tröllavíðir en nú sé meiri fjölbreytni.
Rósel 2020 – umlukið trjárækt.
Eins og kemur fram hér að framan þá eru Rotaryklúbbur Keflavíkur og Fjölbrautaskóli Suðurnesja einu aðilarnir sem séu að setja niður trjáplöntur við Rósaselstjarnir. Konráð hvetur fleiri aðila til að koma að verkefninu og taka svæði við tjarnirnar í fóstur ef svo má segja. Það sé skemmtileg dagstund að taka þátt í gróðursetningu og gera sér svo glaðan dag á eftir. Þannig hafi Rotaryfólk gefið sér góðan klukkutíma í að gróðursetja og svo var slegið upp grillveislu og fólk gerði sér glaðan dag.“
Þegar FERLIRsfélagar voru á göngu um Hvalsnesgötu ofan Keflavíkur árið 2015, austan Róselsvatna, vakti athygli þeirra fólk, sem var að planta trjám í þá fornu götu. Þegar það var spurt hverju gengdi svaraði það að þarna í gróningum væri svo gott skjól fyrir plönturnar.
Þegar því var bent á að „gróningarnir“ væru forn gata á milli Keflavíkur og Hvalsness og þar með taldir til fornleifa, virtist það koma af fjöllum – sem þó eru engin á Suðurnesjum.
Heimild:
-Víkurfréttir, 24. tbl. 14.06.2018, Þrjátíu ára skógrækt við Rósaselstjarnir – hæsta tré á sjötta metra, bls. 12.
Róselsvötn.
Herdísarvíkurgata – skilti
Við Herdísarvíkurgötu á Deildarhálsi, hina fornu leið milli Herdísavíkur vestan Selvogs og Krýsuvíkur, er skilti Náttúruverndarstofnunar og Minjastofunar Íslands. Á skiltinu má lesa eftirfarandi:
Herdísarvíkurgata – skilti.
„Herdísarvíkurgata liggur milli bæjanna Herdísarvíkur og Krýsuvíkur. Hún er að einhverju leiti vörðuð og sést á nokkrum stöðum að hún er grafin í hraunið eftir fætur manna og hesta sem notað hafa götun[a] í gegnum tíðina. Leiðin hlykkjast í gegnum hraun og meðfram hlíðum fjalla og á einstaka stað er hún rofin vegna nútíma vegaframkvæmda. Gamlar götur finnast víða og lágu þær á milli bæja, kirkjustaða, verbúða, verslunarstaða eða landshluta.
Mikilvægt er að ganga ofan í förunum til að viðhalda þeim svo ekki grói yfir þau. Þessar götur og vörður eru friðaðar fornleifar.“
Kortið á skiltinu er af Herforingjaráðskortinu frá 1910. Vegur frá Hafnarfirði til Krýsuvíkur var lagður 1937 að Kleifarvatni. Árið 1945 var hann kominn í Krýsuvík og hringtengingu frá Hafnarfirði að Herdísarvík og áfram austur var lokið árið 1949. Árin 1946 og ’47 var síðan lagður akfær vegur milli Ölfus og Grindavíkur. Sá vegur hefur að nokkru leyti legið í farvegi þess vegar er hinn nýi Suðurstandarvegur var opnaður árið 2012.
Herdísarvíkurgata 1910 – Herforingaráðskort.
Afdrifarík eldgos – Hraun á Reykjanesskaga runnin eftir landnám
Í Íslenskum söguatlas er lítillega getið um „Afdrifarík eldgos runnin eftir landnám“ á Reykjanesskaga:
Áður óþekkt eldgos sem uppgötvað hefur verið á síðustu árum eru Reykjaneseldar. Þeir virðast hafa verið á árabilinu 1210/1211 til 1240. Þá urðu eldgos bæði neðansjávar undan Reykjanesi og á landi með nokkurra ára millibili.
Eldey.
Í fyrsta eldgosinu (1210/1211) myndaðist Eldey. Öflugustu goshrinurnar virðast hafa verið 1226/1227 og 1231. Árið 1226 varð mikið öskugos við Reykjanestána og er öskulagið sem þá myndaðist nefnt Miðaldalag. Í kjölfar öskugossins runnu sex hraun á utanverðum Reykjanesskaga. Þau eru vestri Yngra Stampahraun, Tjaldstaðagjárhraun, Klofningahraun, Eldvarpahraun, Illahraun og Arnarseturshraun. Goshrinan hófst vestast og færðist með tímanum til austurs. Þannig er Yngra Stampahraunið elst en Arnarseturshraun yngst. Öll hraunin hafa lagst ofan á Miðaldalagið nýfallið. Hraunin hafa að líkindum lagt í auðn svæði sem búið hefur verið á enda greina munnmæli svo frá að Staður í Grindavík hafi áður verið í miðri sveit en er nú á sveitarenda.
Karlinn á Reykjanesi – afurð Nýeyjar?.
Mesta eldgos sem orðið hefur eftir að land byggðist og skóp helsta ösklagið á þessum slóðum myndaðist 1226 er nefnt Miðaldalagið. Það kom úr gíg sem leifar sjást enn af við Reykjanestána. Drangur sem stendur þar skammt undan landi og heitir Karl mun vera hluti af gígnum. Askan dreifðist til norðausturs yfir allan Reykjanesskagann, austur í Flóa og upp í Borgarfjörð. Í annálum er þess getið að þetta ár hafi eldur verið uppi i sjónum undan Reykjanesi og myrkur verið um miðjan dag. Sandvetur var veturinn 1226-27. Aftur varð allmikið öskugos að líkindum á sömu slóðum sumarið 1231.
Miðaldalagið hefur komið að góðum notum við aldursgreiningar á hraunum og fornum mannvistarleifum á Reykjanesskaga.“
Heimild:
-Íslenskur söguatlas, bls. 48-49.
Í Suðurkoti í kringum aldarmótin 1900
Í Morgunblaðinu árið 1991 er minningargrein um Þórdísi Símonardóttur í Suðurkoti á Vatnsleysuströnd. Minningar afkomenda hennar lýsa vel stöðu kvenna sem og gefandi mannlífinu á Ströndinni um og í kringum aldarmótin 1900:
Þórdís Símonardóttir (1894-1991).
„Þórdís Símonardóttir fæddist árið 1894 að Götu í Holtum, dóttir hjónanna Gróu Guðmundsdóttur og Símonar Símonarsonar. Systkini Þórdísar voru átta, sex bræður og tvær systur. Ung að aldri fluttist hún með foreldrum sínum suður á Miðnes og síðan á Vatnsleysuströnd þar sem hún bjó alla tíð síðan. Giftist hún afa mínum, Kristjáni Hannessyni, átján ára gömul og bjó hún með honum lengst af í Suðurkoti á Vatnsleysuströnd. Eignuðust þau átta börn.
Það var gott að geta farið til ömmu, yfir í Suðurkotið, í frímínútum þegar ég var í Brunnastaðaskólanum. Hún átti alltaf eitthvað í svanginn, góð ráð, plástra og í raun hvað eina sem á þurfti að halda. Á seinni árum barnaskólans fór ég að fara oftar til ömmu og gista hjá henni nótt og nótt. Það var svo sannarlega ekki bara af skyldurækni, vegna þess að hún var orðin gömul og ein í húsinu, heldur miklu frekar vegna þess að ég hafði ómælt gaman af. Það fór ekki illa um mig þegar hún bar mér heitt súkkulaði í „beddann“ á sunnudögum eða þegar hún klóraði mér og sagði mér jafnframt sögur úr Biblíunni eða frá fyrri árum.
Suðurkotsskóli (Brunnastaðaskóli). Suðurkotsskóli var byggður 1872.
Árið 1938 breytir Suðurkotsskóli um nafn og heitir eftir það Brunnastaðaskóli.
Það hefur verið góður skóli fyrir mig sem krakka að heyra hve margt hafði breyst á hennar löngu ævi, og oft hefur verið þröngt í búi hjá henni blessaðri, sem upplifði tvær heimsstyrjaldir og þær geysilegu breytingar sem orðið hafa á íslensku þjóðlífi á ævi hennar.
En svo fór þó að hún gat ekki lengur verið í Suðurkoti og flutti hún sig því um set í Vogana til okkar. Alltaf fylgdi góða skapið henni og var hún oft skondin og snögg í tilsvörum. Henni fannst það óþarfa uppátæki þegar ég tók upp á því að fara til náms í Þýskalandi og spurði hún mig oft, með stríðnissvip, hvort ég hefði nokkuð rekist á hann Hitler. Alltaf þekkti hún mig og gat gert að gamni sínu þegar ég heimsótti hana.
Eins var það, þegar krakkarnir meiddu sig í skólanum, þá var alltaf farið til hennar Dísu á Hól og hún látin gera að sárunum. Eftir að afi dó flutti ég niður til ömmu. Ég man þegar hún vakti mig í fyrsta skipti eldsnemma á páskadagsmorgun til að sýna mér, hvernig sólin kæmi dansandi upp frá Keili. Hún sagði að sólin dansaði alltaf þennan morgun til að fagna upprisu frelsarans.
Hún var ekki rík af veraldlegum auði, en þeim mun ríkari af andlegum, sem við afkomendur hennar fengum svo sannarlega að kynnast. Ég mun líka seint gleyma því þegar hún kenndi mér að verka grásleppur, í Norðurkotinu, þegar ég strákguttinn tók upp á því að vilja framleiða signar grásleppur eftir að hafa sníkt þær af grásleppukörlunum í hverfinu. Það var líka ómæld elja sem einkenndi hana. Við munum örugglega mörg eftir henni þar sem hún studdi sig við hækjuna og bakaði flatkökur á gömlu eldavélinni sinni.
Brunnastaðaskóli var þinghús hreppsins á þeim tíma, og allar samkomur og skemmtanir fóru þar fram. Segja má að menningarstraumar hreppsins hafi legið í gegnum Suðurkotshlaðið og kom þá oft í ömmu hlut að sjá um veitingar fyrir þá embættismenn sem þinguðu i skólanum. Oft var því mikið að gera og margt um manninn í Suðurkoti. Það voru margar flatkökurnar sem hún bakaði á gömlu olíueldavélinni sinni, því að flatkökurnar hennar Dísu voru bestar af öllum.
Upp frá því vöknuðum við amma alltaf saman þennan morgun og horfðum á þessa stórkostlegu sjón.
Suðurkotshúsið núverandi var byggt 1930.
Það var alltaf fastur siður hjá okkur að draga mannakorn sem svo eru kölluð áður en við fórum að sofa á kvöldin. Þá drógum við til skiptis upp úr kassanum og hún las svo þær ritningargreinar, sem við hittum á. Oft fengust þar beinlínis svör við því sem við vorum að hugsa um þá stundina. Alltaf talaði hún amma lengi við Guð persónulega upphátt á hvetju kvöldi áður en hún lagðist til svefns og eins áður en hún klæddist á morgnana. Lengi rak hún sunnudagaskóla með ömmu í Austurkoti og systrunum Maríu og Margréti.
Það var stór barnahópur sem þangað kom. Mikið var sungið og lesið þessar sunnudagsstundir og öllum þótti gaman. Alltaf gátum við systkinin komið til hennar ömmu með áhyggjur okkar og vandamál, því að hún hlustaði alltaf og gaf góð ráð. Svo voru líka þær stundir þar sem var hlegið og gert að gamni sínu, því að amma var mjög létt í skapi og gat hlegið mikið.
Bieringstangi – uppdráttur ÓSÁ. Grund er efst á uppdrættinum.
Þórdís og Kristján byrjuðu búskap á Grund. Það var lítill bær á Tanganum þ.e. Béringstanga. Þar fæddust fimm elstu börnin en 1922 var flutt inn í Suðurkot og byggður þar bær. Þar fæddust tvö börn til viðbótar. 1930 var byggt húsið sem enn stendur og þar fæddist yngsta barnið.
Það er stór hópur afkomenda þeirra Þórdísar og Kristjáns, alls 130 manns. Það er mikið starf sem þessi kona hefur innt af hendi á sinni löngu ævi, lengst af við engin þægindi í þröngum húsakynnum mörg fyrstu búskaparárin. Því það voru ekki eingöngu innistörf, það var verið í heyskap og farið í fjós. Það var alltaf góður andi á heimilinu, þau voru bæði létt í lund, ég man hvað hann Stjáni gat hlegið innilega.
Á Grund var það sem kallað var tómthús, þ.e. eingöngu búið með kindur. Sjálfsagt hafa þær ekki verið margar. Það var sjávarfangið sem þetta fólk lifði á, sem bjó í þessum litlu bæjum. Því alls staðar var róið. Það var ekki svo aumt kot að ekki væri til bátur.
Ég er stundum að hugsa um hvernig þetta fólk komst fyrir. Það var bókstaflega ekkert gólfpláss eins og í gamla bænum í Suðurkoti, en samt var eins og alltaf væri nóg pláss. Það var leikið sér þarna, inni gengið í kringum jólatré um jólin, sungið og spilað. Dísa og Stjáni, eins og ég kallaði þau alltaf, voru ákaflega létt í lund og þar sem foreldrar mínir bjuggu á hinum helmingi jarðarinnar var þarna mikill samgangur og við frændsystkinin lékum okkur saman. Það er margs að minnast frá mínum æskudögum í Brunnastaðahverfinu. Þá voru 11 bæir og sums staðar fjölmenn heimili, fólk rétti hvort öðru hjálparhönd ef með þurfti, þess er gott að minnast.
Í Suðurkoti var Þórdís búin að vera húsmóðir í rösk 60 ár. Kristján andaðist 10. nóvember 1961, eftir það var hún ein í sinni íbúð. En síðustu 8 árin var hún til heimilis hjá Hrefnu dóttur sinni í Vogum.“
Heimild:
Morgunblaðið, 77. tbl. 06.04.1991, Þórdís Símonardóttir, Minning, bls. 45.
Suðurkot og nágrenni – loftmynd 2024.
Suðurkotsskóli – Brunnastaðaskóli – Norðurkotsskóli – Vatnsleysuskóli – Kirkjuhvolsskóli
Í Faxa árið 1982 og í Víkurfréttum 2022 er m.a. fjallað um „Sögu skólana í Vatnsleysustrandarhreppi„:
„Í Vatnsleysustrandarhreppi hafa verið byggð mörg hús fyrir barnaskóla og grunnskóla og öll bera þau nafnið skóli. Fyrstan má nefna Thorkilliibarnaskólann, sem fékk fljótt nafnið Suðurkotsskóli. Það hús var stækkað úr 54 m2 í 82 m2 árið 1886 og endurbyggt á sama grunni 1907, án þess að nafnið breyttist. Í dag, 2025, stendur grunnur skólans einn eftir.
Suðurkotsskóli/Brunnastaðaskóli
Brunnastaðahverfi – túnakort 1919. Skólinn er merktur miðsvæðis t.v.
Suðurkotsskóli (Brunnastaðaskóli) var settur á laggirnar 1. október 1872. Hann var byggður á Suðurkotslandi í
Brunnastaðahverfi og átti þar hálflenduna. Tildrög að því að skólinn var byggður á Suðurkotslandi voru þau að uppboð var haldið á svokallaðri Brunnastaðatorfu og voru kaupendur þrír: Guðmundur Ívarsson sem keypti helming og Egill Hallgrímsson og Jón Breiðfjörð sinn fjórðung hvor. Hálflenduna gáfu þeir skólanum.
Séra Stefán Thorarensen prestur á Kálfatjörn var aðalhvatamaður að stofnun skólans. Hann stóð að samskotum til byggingar hans og einnig var haldin hlutavelta. Þó fór svo að samskotin nægðu ekki alveg og þá var tekið það ráð að fá lán úr svonefndum Thorcillissjóði, sem var stofnaður eftir lát Jóns Þorkelssonar fyrrum Skálholtsrektors 1759. Sjóðurinn hafði það markmið að kosta fræðslu fátækra og munaðarleysingja í átthögum Jóns. Brunnastaðaskóli hlaut árlegan styrk úr sjóðnum.
Suðurkot og nágrenni – loftmynd 2024.
Maðurinn sem byggði skólann hét Stefán og var hann kallaður snikkari, þá bóndi í Minni-Vogum, Vogum. Það var mikið verk og erfitt, kaupið var 2-3 krónur á dag. Verkið hófst í júní og lauk sama ár eða 1. október 1872. Allt timbur var aðkomið frá Reykjavík. Skólahúsið var hin myndarlegasta bygging í þá daga. Það var byggt úr timbri, 16 álnir á lengd og 14 álnir á breidd og var það loftbyggt. Í norðurenda þess á neðri hæð var kennt í stórri stofu. Fyrsti kennari skólans var Oddgeir Guðmundsen lengst af prestur í Vestmannaeyjum.
Skólaárið í Suðurkots/Brunnaststaðaskóla var flest árin fullir 6 mánuðir en sum árin styttra í hverfisskólunum, enda var farkennsla til sveita oft ekki nema 2 mánuðir á ári á hverjum stað – langt fram á 20. öld! Veturinn 1909 -‘10 var Haraldur Sigurðsson, stúdent, frá Sjónarhóli, eini kennarinn, kenndi 3 daga vikunnar í Suðurkoti (16 börnum) og 3 í Norðurkoti (19 börnum). Þetta hefur ekki verið auðvelt, Haraldur sagður heilsulítill, var með stúdentspróf og aðeins ráðinn þetta eina skólaár.
Skólinn var einskonar miðstöð sveitarinnar, þangað var t.d. sendur allur póstur svo börn gætu farið heim til sín með hann.
Næstu 4 skólaár voru 2 kennarar, einn á hvorum stað, og kennt 6 mánuði 6 daga vikunnar. Haustið 1918 var engin kennsla 14. nóv. – 11. des. meðan spænska veikin greisaði grimm. Það kom oftar fyrir að loka þurfti skólanum í nokkra daga vegna inflúensu.
Grunnur Suðurkotsskóla framst t.v. Brunnastaðir efri fjær.
Í bréfi Ögmundar Sigurðssonar prófdómara frá 1909 er Suðurkotsskóli nefndur Brunnastaðaskóli, enda er Suðurkot í Brunnastaðahverfi. Einhvern tíma nálægt 1930 tekur Brunnastaðaskólanafnið alveg yfir. Árið 1944 var byggt nýtt og stærra skólahús, um 50 m frá því eldra, og áfram talað um Brunnastaðaskóla. Það er nú íbúðarhúsið Skólatún.
Árið 1979 var var skólinn fluttur úr Brunnastaðahverfi í Voga, byggt þar nýtt 700 m2 skólahús sem síðan var tvöfaldað að stærð 1998 og aftur 2005. Það hús er byggt í túni höfuðbólsins Stóru-Voga og heitir því Stóru-Vogaskóli.
Á grunni Suðurkotsskóla (Brunnastaðaskóla) 2010.
En þar með er ekki öll nafna- og húsasagan sögð, því tvívegis var byggt annað minna skólahús í barnmörgu hverfi, fyrst Norðurkotsskóli í Kálfatjarnarhverfi 1903 og síðan Vatnsleysuskóli í samnefndu hverfi 1912. Það má lengi deila um hvort þetta sé allt sami skólinn eða hvort þetta séu 3, 4, eða 5 skólar!
ó að í Vatnsleysustrandarhreppi væru fjölmenn hverfi var hreppurinn í heild það strjálbýll að erfitt var að stefna öllum börnum á einn stað áður en skólaakstur kom til. Mörg börn þurftu að ganga í hálftíma, jafnvel klukkutíma í skólann, í vetrarveðrum! Börn úr fjarlægustu hverfunum þurftu annað hvort að búa í skólarisinu eða fá inni á nálægum bæjum. Njarðvíkingar gáfust fyrstir upp á því og stofnuðu eigin skóla, fyrst 1875. Síðar var tekin upp eins konar farkennsla í Kálfatjarnarhverfi, þaðan sem var um 40 mín. gangur í Brunnastaðahverfið. Kennt var í stofunni á Þórustöðum 1893 – 1900, síðan í Landakoti 1900 – 1903. Var til þess ráðinn annar kennari, Jón Gestur Breiðfjörð og síðan Magnús Jónsson, eftir að Jón Gestur tók við Suðurkotsskóla. Reyndar virðast oft hafa starfað tveir kennarar samtímis frá 1884 og ekki ljóst hvort báðir kenndu í skólahúsinu eða hvort annar gat hafa verið farkennari á einhverjum bæjum.
Þ
Norðurkotsskóli
En þetta þótti ekki fullnægjandi og árið 1903 var slegið lán hjá Thorkilliisjóði (öðru sinni) og ráðist í að byggja annað skólahús, í Norðurkoti í Kálfatjarnarhverfi, 25 m2, 9 x 7 álna bárujárnsklætt timburhús. Skólinn átti neðri hæðina, en í risinu var íbúð. Þar hófst kennsla um haustið í Norðurkotsskóla auk móðurskólans í Suðurkoti í Brunnastaðahverfi. Þann vetur kenndi Þórður
Erlendsson 28 börnum 7-14 ára í Suðurkoti og Sigurgeir Sigurðsson 19 börnum 8-14 ára í Norðurkoti.
Norðurkot er hjáleiga úr landi kirkjujarðarinnar Kálfatjarnar. Fyrir aldamótin 1900 bjuggu í Norðurkoti hjónin Erlendur Jónsson og kona hans, Oddný Magnúsdóttir. Árið 1903 var Norðurkot byggt upp eins og það er í dag. Það var skólanefnd og hreppurinn sem létu gera það og var húsið notað sem skólahús fyrir „Innstrendinga“. Húsið var úr timbri, ein hæð og portris. Barnakennsla var aflögð í Norðurkoti árið 1910 og snemma á árinu 1911 keypti Guðmundur í Landakoti Norðurkotið af hreppnum og leigði Birni þá allt húsið.
Það voru afkomendur Erlendar Magnússonar, bónda á Kálfatjörn, sem gáfu Minjafélagi Vatnsleysustrandarhrepps Norðurkotshúsið á síðasta ári og stóð félagið fyrir flutningi þess að Kálfatjörn með styrk frá Alþingi.
Var kennt í þessu nýja húsi í 7 ár, til vors 1910, og nemendafjöldinn allt upp í 20 – í 15 m2 skólastofu! Veturinn 1908-9 voru þar 12 stúlkur og 7 drengir, öll á eldra stigi, og Árni prestur kennari, kenndi m.a. song og leikfimi.
Minjafélag Vatnsleysustrandar bjargaði húsi Norðurkotsskóla 2008, flutti á nýjan grunn að Kálfatjörn, gerði vandlega upp og rekur þar lítið skólasafn og tekur á móti hópum.
Börnin í Kálfatjarnarhverfi uxu úr grasi og þetta vor var kennslu þar hætt, Norðurkotshúsið selt sem íbúðarhús. Samkv. kaupsamningi dags. 27.1.1911 selur skólanefndin „Guðmundi Guðmundssyni hreppstjóra á Landakoti þann hluta (neðri hlutann) úr íbúðarhúsinu í Norðurkoti við Þórustaði, sem er eign barnaskólans hér í hreppi og, sem notað hefur verið til barnakennslu nokkur undanfarin ár…“ Efri hæðin mun hafa verið íbúð – hugsanlega fyrir kennara – og liklega í einkaeigu, en 26. 10. 1910 er Haraldur Sigurðsson kennari krafinn bréflega um að fjarlægja þaðan hey!
Vatnsleysuskóli
Þá um haustið 1910 var hafin kennsla á Vatnsleysu, en þá voru þar barnmörg, fátæk heimili. Var steinsteypt þar lítið skólahús 1911 og kennt þar til 1914. Þar kenndi Kristmann Runólfsson frá Hlöðversnesi; og síðan Ingvar Gunnarsson frá Skjaldarkoti, en hann varð síðar kennari í Hafnarfirði. Einnig kenndu við skólann Guðmundur Magnússom frá Dysjum og Skúli Guðmundsson. Eftir áratugs hlé var kennt þar samfellt árin 1925–1943, en þá hófst skólaakstur og eftir það var öllum börnum kennt á einum stað, í Brunnastaðahverfi.
Viktoría Guðmundsdóttir sem var kennari og skólastjóri við Brunnastaðaskóla kenndi á Vatnsleysu í tvo mánuði og voru börnum í Brunnastaðaskóla sett fyrir verkefni á meðan. Í skóla þennan gengu börn frá Hvassahrauni, Stóru- og Minni-Vatnsleysu og Flekkuvík.
Rústir þessa skólahúss standa enn. Það mun hafa verið notað fyrir fjárhús á seinni árum en nýttist ekki til neins eftir að þak þess hrundi.
Kirkjuhvolsskóli
Kirkjuhvoll 2018.
Á árunum 1934-38 var kennt á þremur stöðum. Auk Vatnsleysuskóla og Brunnastaðaskóla var yngstu börnunum kennt í nýbyggðu félagsheimili, Kirkjuhvoli, og einnig kennd þar leikfimi – og kennt unglingum – vegna plássleysis í Brunnastaðaskóla, en aðeins er 10 mínútna gangur þar á milli. Kenndi Stefán Hallson þau ár til skiptis á Vatnsleysu og í Kirkjuhvoli, um 3 mánuði á hvorum stað. 1938 var kennaraíbúð í skólahúsinu breytt í kennslurými fyrir yngstu börnin.
Brunnastaðaskóli hinn nýrri
Byrjað var á grunninum að þeim skóla 1940 eða þar um bil. Smíðinni var lokið 1942. Jón G. Benediktsson þáverandi oddviti stjórnaði byggingu skólans.
Brunnastaðaskóli hinn nýrri.
Í skólanum eru þrjár kennslustofur og ein stofa til afnota fyrir kennara. Húsið kostaði lítiö og var enginn íburður í því, vegna þess hve knapþur fjárhagur hreþpsins var. Engir styrkir fengust til byggingar skólans frá ríkinu. Öll lán sem tekin voru til byggingarinnar voru lánuð til ársins 1942. Lán sem tekið var hjá Landsbanka Íslands nægði rétt til efniskaupa.
Engin borð, stólar eða aðrir hlutir voru nýtanlegir úr gamla skólanum og því þurfti að kaupa alla innanstokksmuni til skólans, svo og kennslutæki. Húsið var hlaðið úr steini og var það Trésmíðafélagið Akur úr Reykjavík sem framleiddi steininn. Seinna kom í ljós að húsið var hriplekt og var lekinn mestur í austurgafli hússins ofan við gluggana. Nokkrum árum síðar var sett plast eða álklæðning utan um allt húsið. Nú er þessi skóli aðallega notaður fyrir handavinnukennslu.“
Heimildir:
-Mest greinar í Faxa 1990 og skrif St. Thorarensen í Þjóðólf, einnig handskrifuð skjöl.
-Faxi, 4. tbl. 01.05.1982, Ágrip af skólasögu Vatnsleysustrandarhrepps 1872-1982, Sigurður Hallmann Ísleifsson, bls. 86-87.
-Mannlíf og mannvirki á Vatnsleysuströnd, Guðmundur Björgvin Jónsson, 1987.
Nemendur og kennari framan við Suðurkotsskóla (Brunnastaðaskóla).
Stóra-Knarrarnes – Þuríður og Ólafur
Á Vatnsleysuströnd er bærinn „Stóra-Knarrarnes„, merkilegur sem og líkt sem og margir aðrir á Ströndinni.
Stóra-Knarrarnes – loftmynd.
„Um 1913 fóru að búa í Stóra-Knarrarnesi hjónin Ólafur Pétursson frá Tumakoti í Vogum og kona hans, Þuríður Guðmundsdóttir frá Bræðraparti í Vogum. Þau eignuðust 14 börn, sem öll voru dugmikil og erfðu hina góðu eiginleika foreldranna.
Árið 1926 byggði Ólafur Stóra-Knarrarnes, sem nú stendur. Þótti mörgum það bjartsýni af honum að leggja út í svo fjárfrekar framkvæmdir og þurfa á sama tíma að sjá fyrir stórri fjölskyldu.
Stóra-Knarrarnes; tóftir gamla bæjarins.
Eftir að Gamla Stóra-Knarrarnes fór í eyði var framangreint íbúðarhús byggt. Eftir að nýtt hús, Austurbærinn, var byggður, var það jafnan nefnt Vesturbærinn.
Lengi var Stóra-Knarrarnes tvíbýli, þ.e. Vesturbær og Austurbær, en Austurbær er nú Stóra-Knarrarnes 2. Árið 1920 átti hreppurinn Stóra-Knarrarnes 2 og leigði Benjamín Halldórssyni og hans konu, Þuríði Hallgrímsdóttur. Árið 1929 keypti Benjamín jörðina af hreppnum og byggði þá nýtt hús, það sem nú stendur.
Stóra-Knarrarnes 2025.
Ekki hefur verið búið í Vesturbænum um langt skeið, en hann er nú að ganga í gegnum lífdaga. Löngum var við innganginn skjöldur með nöfnum og lífsdögum fyrstu ábúendanna, þeirra Þuríðar Guðmundsdóttur og Ólafs Péturssonar, en þegar húsið var klætt að utan hvarf skjöldurinn, illu heilli.
Þuríður Guðmundsdóttir (1891-1974).
Í Íslendingaþáttum Tímans árið 1974 fjallar Stefán Árnason m.a um Þuríði Guðmundsdóttir frá Stóra Knarrarnesi. Í sama blaði er minningargrein um Ólaf Pétursson. Fróðlegt er að lesa minningar Stefáns um Þuríði því þær lýsa vel aðstæðum kvenna á Vatnsleysuströndinni beggja vegna aldarmótanna 1900, sem verður að þykja athyglisvert í ljósi þess að jafnan hefur þeim verið lýst frá sjónarhóli karla þar sem áherslan er nánast eingöngu lögð á reynslu þeirra af sjósókn og búskap á hrjóstugri Strönd.
„Foreldrar Þuríðar voru Guðmundur Bjarnason og Elín Ingibjörg Þorláksdóttir, talin vinnuhjú í Minni-Vogum í Vatnsleysustrandarhreppi. Var Guðmundur afburða sjómaður og formaður á skipi Egils bónda í Minni-Vogum. Árið 1890 stofna þau Elín og Guðmundur sitt eigið heimili en vinna áfram hjá Agli bónda. Árið 1891 fæddist fyrsta barn þeirra hjóna, það, sem hér verður sagt frá, Þuríður fædd 17. aprl 1891, dáin 25. febrúar 1974.
Bræðrapartur í Vogum.
Árið 1896 flytja foreldrar Þuríðar að Bræðraparti, smábýli, er syðst stóð í Vogunum og búa þar alla sína tíð til 1928. Það ár deyr Guðmundur. Fjögur voru börn Elínar og Guðmundar: Þuríður, Guðbjörg og Bjarni, eitt barn misstu þau nýfætt. Öll voru börnin mikið manndóms fólk, vel uppalin og gædd óvenju mikilli háttvísi, að það var á orði haft og reglusemi og dugnaður fylgdist að.
Nú geri ég frávik á efninu. Við, sem förum í bíl suður veginn til Keflavíkur og lítum niður í Vogana í góðu veðri sjáum fallega byggð og viðsýni til allra átta. Gjörum okkur ljóst, að fyrir 80 árum var hér enginn vegur aðeins troðningur eftir hesta og menn.
Stóra-Knarrarnes – Vesturbær t.v. og Austurbær t.h.
Allir aðdrættir til heimilanna fóru sjóleiðina og það á opnum skipum. Ef eitthvað smátt vantaði var það sótt og borið á bakinu úr næsta kaupstað. En fólkið á Ströndinni, eins og það var kallað var gott og duglegt, lifði glatt við sitt og lét ekki erfiðleikana smækka sig. Árið 1908 varð breyting til hins betra. Þá komu vélbátar, 10 smálesta dekkbátar. Það gjörbreytti öllum flutningum. Þessir bátar voru með net á vetrarvertíð, en á vorin og sumrin mikið í vöruflutningum. Mest voru það Tumakotsbræður, sem voru í þessum flutningum og til gamans ætla ég að segja frá samtali gamals góðvinar míns, sem hefur unnið í einum af stærstu bönkum hér í Reykjavík. ,,Mig undraði oft, hvað Ólafur Pétursson frá Tumakoti í Vogum hafði mikil viðskipti við okkur og aldrei brást loforð hans. Þar fór bisnessmaður, sem Ólafur var”.
Knarrarnes – túnakort 1919. Hér má sjá bæði túnakort Stóru-Knarrarness og þess Minna…
Árið 1913 giftist Þuríður Ólafi Péturssyni frá Tumakoti og þar búa þau í eitt ár. Þröngt var fyrir tvö heimili og ungu hjónin dugmikil. Þau ráðast í að kaupa Stóra-Knarrarnes, sem var nokkuð stór jörð, mun betri og stórt tún. Ólafur vildi hafa sauðfé, þótti gaman að því og svo var hægt að hafa kýr líka. Í Knarrarnesi beið hjónanna mikið starf. Unga konan kunni góð skil á því, sem beið hennar.
Árin fljúga áfram. Árið 1922 átti ég langt tal við Knarrarnes-hjónin um daginn og veginn. Umtalsefnið snerist um, að húsrými hjá þeim væri orðið þröngt. Bæjarhús voru gömul þegar þau fluttu í Knarrarnes og nú hrörleg orðin og þröng. Fjölskyldan hafði stækkað ört, óumflýjanlegt að byggja að nýju. Kom þá sér vel, að ólafur var útvegunarmaður góður, en erfitt með efniskaup. Farið var að huga að byggingu, þótt hægt gengi fyrst. En árið 1928 er gamli Knarrarnesbærinn horfinn og allt fólkið er komið í nýtt hús, sem þá þótti stórt og fallegt. 
Árið 1933 fæðist 14. barn hjónanna. Á því sést, að ekki var vanþörf á að byggja yfir fólkið. Mér fannst alveg undravert að koma til hjónanna á Knarrarnesi og gleðin yfir öllu fjölskyldulífi aðdáunarverð. Ég hef oft hugsað um þetta. Ég vona, að enginn misskilji mig þótt ég segi: Húsmóðirin átti mestan þátt í þessu með sinni mildi og sínu góða geði, að heimilið var helgur og friðsæll staður. Ég þykist tala hér af kunnugleika. Þó bar af einn dagur í lífi þessarar fjölskyldu, sem ég gleymi aldrei. Árið 1947 var ég og konan mín, sem var systir ólafs, gestir í Knarrarnesi í tilefni fermingar yngsta barns hjónanna. Börnin voru 13 viðstödd, sum gift, öll fullvaxin, fermingarbarnið eins stórt og hin. Þetta var allt svo fallegt og myndarlegt, börnin og tengdabörnin. Þetta var dagur, sem aldrei gleymist. Hver skilar meiri auði til sinnar þjóðar en svona hjón.
Þuríður kom með heimanmund með sér í búið, sem öllu gulli er betra, gott uppeldi foreldra sinna, hógværð og prúða framkomu, sem af bar öðrum, enda mátti segja, að Þuríður væri hvort tveggja húsmóðirin og húsbóndinn og fór það vel. Ólafur vann utan heimilis síns oft og kom heim sem gestur. Hann treysti konu sinni vel, var viss um, að allt færi vel heima.
Stóra-Knarrarnes; gamli bærinn.
Elzta barn hjónanna var alið upp hjá afa og ömmu í Bræðraparti á meðan þau bjuggu, en eftir lát afa síns ólst það upp hjá móðursystur, Guðbjörgu. Það var kærleikur mikill með systrunum um kvöldið þessarar ánægjulegu hátíðar, og gestir voru að kveðja húsfrúna hægu, með sitt góða viðmót, sem henni var svo eðlilegt, þakklát við allt og alla. En bezt hefur hún þakkað guði sínum og herra fyrir allar gjafirnar og lífið, sem hún hefur fengið að njóta við hið mikla starf sitt. Þrjátíu og fjögur ár eru síðan hún byrjaði búskap. Var verið að ferma síðasta barnið þeirra, sem var það fjórtánda. Mikill dagur er liðinn. Þuríður hefur hugsað margt þetta kvöld, þegar kyrrð var komin og tímamót í ævi þessarar konu. Hvað bíður? Ólafur er farinn að þreytast. Hann vinnur mikið við heimilið. Börnin öll farin að vinna fyrir löngu, sum búin að stofna sín heimili, önnur vinna utan heimilisins, en eru hjá foreldrunum.
Stóra-Knarrarnes; brunnur.
Búskap er haldið áfram í Knarrarnesi, útihúsin byggð að nýju, fjós, heyhlaða og fjárhús, engin gömul hús eftir, sem voru þegar hjónin keyptu jörðina. En þrátt fyrir þessa velmegun, sem orðin var, var annað, sem breyttist. Glaði hljómurinn hljóðnaður. Börnin voru flest farin til sinna heimila. Svona er líf mannanna barna.
Nú var lúi og lasleiki farinn að gera vart við sig. Árið 1963 að hausti fóru hjónin til Hrefnu dóttur sinnar, sem eftirlét þeim húspláss. Þuríður þurfti á sjúkrahússvist að halda. Svo þau voru þar um veturinn. Um vorið 1964 fóru þau heim í Knarrarnes. Þá var Ólafur orðinn veill á heilsu, sem ágerðist fljótt. Svo varð hann að fara á sjúkrahús. Þetta leiddi hann til bana. Hann dó 11. október 1964.
Stóra-Knarrarnes 1959.
Nú er svo komið að í Knarrarnesi er Þuríður og sonur hennar orðin ein eins og verða vill. Var hún þar áfram þar til 1971 að hún fór til Reykjavikur á sjúkrahús i nokkrar vikur. Þegar Þuríður var orðin hress heimsótti ég hana og töluðum við um liðinn tíma. Var grunur hennar sá, að vera hennar í Knarrarnesi mundi ekki verða löng úr þessu. „Þú ert nú búin að vinna mikið ævistarf, Þuríður, ertu ekki ánægð með það?” Hún svaraði stillt að vanda: ,,Jú, víst er ég það. Guð hefur gefið mér mikið, góðan og duglegan maka, 14 elskuleg og góð börn og tengdabörn, 42 barnabörn og 14 barnabarnabörn, ég gæti ekki hugsað mér neitt betra, Þetta er allt svo elskulegt við mig og hjálpsamt. Ég get ekki lýst því með orðum. En það mótdræga var ekki meira en gengur og gerist í mannlegu lifi. Ef ég á að nefna eitthvað sérstakt er það sjóslysið mikla 12. marz 1928 í mannskaðaveðri, þegar Bjarni bóðir minn fórst með skipi sínu og allri skipshöfn sinni. Þá áttu margir um sárt að binda, og svo þegar við misstum drenginn okkar, hann ólaf, nýfermdan. Það var sárt. En guð gaf mér svo mikið.“
Minna-Knarrarnes 1962.
Það fór nú svo, að Þuríður fór ekki aftur heim af heilsufarsástæðum, var í húsi Hrefnu dóttur sinnar og leið vel, umvafin af góðleik fjölskyldu sinnar, fór í smáferðir sér til skemmtunar og hafði gaman af. Í miðjum ágúst gat Þuríður ekki verið ein án hjálpar, fór hún þá til dóttur sinnar, Hrefnu og manns hennar, Ólafs Björnssonar útgerðarmanns, Heiðarbrún 9 Keflavik, og var þar það sem eftir var lífdaga. Þuríður fékk þar svo góða hjúkrun og alla meðhöndiun, að ekki er hægt að lýsa því eða þakka eins og vert væri. Þrekið var búið en andleg skynjun ekki. Til marks um andlegt skyn er það, að síðasta dag, sem hún lifði, talaði hún við tengdason sinn, spurði um aflabrögð og hvort öllum liði vel. Það var hennar mesta gleði að öllum liði vel. Næsta morgun var komin breyting, endir var fyrirsjáanlegur. Nokkur börn hennar og tengdabörn voru við banabeð hennar. Ein dóttirin hélt i hönd móður sinnar. Þuríður lagði hönd á brjóst sér til merkis um sársauka. Lífsþráðurinn var slitinn. Góð kona er farin úr þessum heimi.“ – Stefán Árnason.
Lýsing Stefáns er fróðleg, ekki síst vegna lífssögu dæmigerðrar eiginkonu, móður og bústýru á Ströndinni á hennar tíma sem og óhjákvæmilegum lífslokum hverrar manneskju.
Ólafur Pétursson (1884-1964).
Ólafur Pétursson var fæddur í Tumakoti í Vogum, sonur hjónanna Péturs Andréssonar og Guðrúnar Eyjólfsdóttur. Ólst hann þar upp í hópi átta barna þeirra hjóna, bræðurnir voru fimm, systurnar þrjár. Ungt fólk getur varla trúað því, að hjón, sem bjuggu á lítilli jörð, hafi alið upp stóran hóp barna án styrks. Á þessum árum voru hin mestu harðindaár 1875 til 1902. Öll voru Tumakotsbörnin myndarlegt folk og afburða dugleg. Fjórir af bræðrunum ólu allan sinn aldur i Vatnsleysustrandarhreppi, Benedikt í Suðurkoti, Andrés í Nýjabæ, Eyjólfur í Tumakoti og Ólafur á Knarrarnesi.
Fimmti bróðirinn, Ingvar, flutist ungur til Hafnarfjarðar og giftist þar og stofnaði heimili. Hann fórst með kútter „Geir” árið 1912, er týndist í hafi með allri áhöfn. Systurnar, Petrina fluttist til Ameríku (Kanada) árið 1900 en Elísabet og Guðlaug fluttust til Reykjavikur og stofnuðu sín heimili þar.
Árið 1913 giftist Ólafur Pétursson Þuríði Guðmundsdóttur frá Bræðraparti í Vogum, mikilli myndar- og dugnaðarkonu. Eitt ár búa þau í Tumakoti, næsta ár festa þau kaup á jörðinni Stóra-Knarrarnesi og búa þar í fulla hálfa öld. Knarrarnes var mun betri bújörð.
Stóra-Knarrarnes; loftmynd.
Jörðin var nytjuð sem hægt var. Sjór stundaður á vetrarvertíð og alltaf þegar hægt var. Heimilisfólkinu fjölgaði ört. Ólafur var framsækinn og duglegur, sá að meira þurfti til en það, sem heima var hægt að hafa. Ólafur bjó ekki einn. Þuríður, þessi mikla dugnaðarkona, tók við allri stjórn á heimilinu. Ólafur leitaði til vinnu utan heimilis. Honum varð vel til með vinnu, þekkti marga vinnuveitendur, auk þess hörkuduglegur, en fast var sótt vinnan og stundum langt. Helztu staðir voru Vogar, Keflavík, Sandgerði, Grindavík og fleiri staðir.
Allt fór vel í Knarrarnesi, húsmóðirin sá fyrir því með hjálp barnanna, sem voru nú óðum að vaxa og komu ótrúlega fljótt til að létta undir með foreldrum sínum. Börn Knarrarneshjónanna urðu fjórtán, en þau urðu fyrir þeirri sorg að missa einn son sinn stuttu eftir fermingu. Það mun hafa orðið hjónunum þungt. En Ólafur og Þuríður báru ekki sorg sína á veg út. Þrettán börn lifa föður sinn, öll uppkomin, myndarlegt og duglegt fólk. Flest eru þau búin að stofna sín eigin heimili og vegnar vel, enda tengdabörnin sérstaklega góð og myndarleg.“
Heimildir:
-Mannvirki og mannlíf í Vatnsleysustrandarhreppi, Guðmundur Björgvin Jónsson 1987, bls. 287-289.
-Íslendingaþættir Tímans, 13. tbl. 25.05.1974, Þuríður Guðmundsdóttir frá Stóra Knarrarnesi, Stefán Árnason, bls. 8-9.
Stóra- og Minni-Knarrarnes – túnakort lagt yfir loftmynd.
Brynjúlfur Jónsson – Æfisaga mín
Brynjúlfur var frá Minna-Núpi í Gnúpverjahreppi, Árnessýslu, sonur hjónanna Jóns Brynjúlfssonar og Margrétar Jónsdóttur. Hann var elstur af sjö systkinum og ólst upp í fátækt. Brynjúlfur safnaði miklum fróðleik um Reykjanesskagann og miðlaði honum eftir getu.
Brynjúlfur Jónsson (1838–1914).
Brynjúlfur naut engrar skólagöngu fyrir utan að þegar hann var 17 ára var hann í hálfan mánuð hjá presti til að læra grunn í dönsku, reikningi og skrift. Sama ár fór hann á vetrarvertíð og var við útróðra á vetrum til þrítugs þrátt fyrir bága heilsu. Á vorin reri hann í Reykjavík og komst þar í kynni við ýmsa menntamenn sem útveguðu honum bækur, svo að hann gat lært dönsku og lesið sér til um málfræði, náttúrusögu, landafræði og margt annað sem hann hafði áhuga á.
Brynjúlfur hafði alla tíð verið heilsulítill en um þrítugt veiktist illa með tímanum þurfti hann að hætta allri erfiðisvinnu. Sjálfur kenndi hann um falli af hestbaki. Veikindin sjálf sá hann sem lán í óláni; þar sem hann mátti ekki stunda erfiðisvinnu fékk hann meiri tíma til að mennta sig eins og hann sagði sjálfur í ævisögu sinni: „Þá er veikindi mín voru að byrja og lengi síðan, áleit ég þau hina mestu ógæfu; en svo hefir guðleg forsjón hagað til, að þau urðu upphaf minna betri daga.“ Þegar Brynjúlfi batnaði hóf hann að kenna börnum á veturna til þess að sjá fyrir sér og fékk síðar launað starf hjá Fornleifafélaginu, en Sigurður Guðmundsson málari hafði vakið áhuga hans á fornleifum. Um leið hélt hann stöðugt áfram að lesa sér til og fræðast og tókst að verða vel læs á sænsku, þýsku og ensku auk dönskunnar.
Brynjólfur kvæntist ekki en eignaðist einn son, Dag Brynjúlfsson hreppstjóra í Gaulverjabæ.
Brynjúlfur Jónsson.
Í Lögbergi árið 1915 birtist grein; „Æfisga mín“ eftir Brynjúlf Jónsson. Þar segir m.a.:
„Einn af merkari rithöfundum í seinni tíð, á Íslandi, var Brynjólfur frá Minna-Núpi. Hann menntaði sig af bókum, án tilsagnar, og varð vel að sér, bæði í málfræði, fornfræði, guðfræ8i og heimspeki, sem bækur hans og ritgerðir votta. Æfisögu sína ritaði hann sjálfur, skömmu fyrir dauða sinn, og birtist hún í Skírni. Hún er svo yfirlætislaus og lík hinumm spaka öldungi, að oss þykir sennilegt, aö lesendur vorir hafi skemtun af að lesa hana.
Ég er fæddur aö Minna-Núpi 26. sept. 1838. Foreldrar mínir voru: Jón bóndi Brynjólfsson og kona hans Margrét Jónsdóttir, er lengi bjuggu á Minna-Núpi. Brynjólfur föðurfaðir minn bjó þar áður; hann var son Jóns Thorlaciusar bónda á Stóra-Núpi, Brynjólfssonar á Hlíðarenda, Þórðarsonar biskups. Móöir föður míns, síðari kona Brynjúlfs á Minna-Núpi, var Þóra Erlingsdóttir, Ólafssonar bónda í Syðra Langholti, Gíslasonar prests á Ólafsvöllum. Móðir Brynjólfs, afa míns, var Þórunn Halldórsdóttir biskups. Móðir Þóru, ömmu minnar, var Helga Jónsdóttir bónda á Ásólfsstöðum, Þorsteinssonar; Helgu átti síðar Jón bryti í Háholti, er þar bjó í sambýli viö Gottsvein gamla, sem getið er í Kambsránsögu.
Brynjúlfur Jónsson.
Faðir móður minnar var Jón hreppstjóri Einarsson á Baugstöðum. Einarssonar bónda þar, Jónssonar bónda á Eyrarbakka, Pálssonar. Móðir móður minnar var síðari kona Jóns hreppstjóra, Sezelja Ámundadóttir, “snikkara”, Jónssonar. Móðir Jóns hreppstjóra, kona Einars bónda, var Vilborg Bjanadóttir bónda á Baugstöðum, Brynjúlfssonar hins sterka, er bjó á Baugstöðum á dögum séra Eiríks á Vogsósum. Móðir Sesselju, ömmu minnar, var Sigríður Halldórsdótttir, Torfasonar frá Höfn í Borgarfirði. Má rekja þessar ættir langt fram og víða út, sem mörgum er kunnugt.
Ég ólst upp hjá foreldrum mínum og vandist sveitalífi og sveitavinnu. Meir var ég þó hneigður til bóka snemma, en hafði ekki tækifæri til að stunda bóknám. Foreldrar mínir voru eigi rík, en áttu 7 börn er úr æsku komust, og var ég þeira elztur. Þau höfðu ekki efni á að láta kenna mér, en þurftu mín við til vinnu, jafnóðum og ég fór að geta nokkuð unnið.
Brynjúlfur Jónsson.
Fremur var ég seinþroska og orkulítill frameftir árum, og var eigi traust að ég fengi að skilja það hjá jafnöldrum mínum að ég væri þeim eigi jafnsnjall að harðfeng né atorku, eða að þeir gerðu gys að bókfýst minni. Slíkt tók ég mér þá nærri, en fékk eigi að gert, með því heilsa mín var líka tæp fram að tvítugsaldri. En þá fór hún að styrkjast; og mun ég eigi hafa staðið öðrum mjög mikið að baki, meðan hún var nokkurnveginn góð.
Þegar ég var á 17. ári komu foreldrar mínir mér fyrir hálfsmánaðartíma hjá séra Jóni Högnasyni í Hrepphólum, til að læra skrift, reikning og byrjun í dönsku. Það var stuttur námstími, en þó átti ég hægra með að berjast á eigin spýtur eftir en áður. Þann vetur fór ég fyrst til sjávar; reri ég síðan út 13 vetrarvertíðir, flestar í Grindavík, og auk þess nokkrar vorvertíðir. Við útróðrana kyntist ég fleiri hliðum lífsins, fleiri mönnum og fleiri héröðum. Þetta get ég með sanni kallað mína fyrstu mentunar undirstöðu.
Þó hún væri á næsta lágu stigi, var hún þó betri en ekkert, því við þessar breytingar þroskaðist hugurinn betur en hann hefði gert, ef ég hefði ávallt setið kyrr heima. Vorróðra mína reri ég í Reykjavík, og komst þar í kynni viö mentaða menn, svo sem Dr. Jón Hjaltalín landlækni, Jón Pétursson yfirdómara, Jón Árnason bókavörð, Sigurð Guömundsson málara, Árna Thorsteinsson og Steingrím bróður hans, Arnljót Ólafsson og Gísla jarðyrkjumann bróður hans.
Portretmynd Daniels Bruun af Brynjúlfi Jónssyni.
Gísla hefði ég vel mátt telja fyrstan, því við hann kyntist ég fyrst, og hann kom mér beinlínis og óbeinlínis í kynni við flesta þeirra. Þetta varð mér að góðum notum; ég lærði talsvert af viðkynningunni við þessa menn, auk þess sem þeir gáfu mér ýmsar góðar bækur. Á þessum árum lærði ég að lesa dönsku, rita hreina íslenzku og skilja hinar málfræðilegu hugmyndir. Einnig fékk ég yfirlit yfir landafræði og náttúrusögu. Af grasafræði Odds Hjaltalíns lærði ég að þekkja flestar blómjurtir, sem ég sá; varði ég til þess mörgum sunnudögum á sumrin.
Jón Árnason kom mér á að skrifa upp þjóðsögur, þó lítið af því kæmist í safn hans, er þá var nær fullbúið.—
Sigurður málari vakti athygli mina á fornleifum; og fór ég þá að nota tækifæri, að skoða rústir í Þjórsárdal, og síðar ritaði ég um þær. Á þeim byrjaði ég þá; en lítið varð úr því flestu, því ég varð að verja tímanum til líkamlegrar vinnu, og gat því eigi tekið verulegum framförum í bóklegum efnum, meðan ég var bezt fallinn til þess.
Brynjúlfur Jónsson.
Vorið 1866 féll ég af hesti, kom niður á höfuðið og kenndi meiðsla í hálsinum og herðunum; þó bötnuðu þau bráðum aftur. En það sama sumar fékk ég þau einkennilegu veikindi, að þegar ég lét upp bagga eða reyndi á brjóstið, fékk ég óþolandi verkjarflog í höfuðið, og fannst mér sem það liði upp frá brjóstinu. Fyrst framan af leið verkjarflogið úr jafnóðum og áreynslan hætti; en af því ég hélt áfram aö reyna á mig, hættu þau að líða svo fljótt úr. Skúli læknir Thorarensen réöi mér þá til að hætta vinnu. En því ráði sá ég mér ekki fært að fylgja; og svo fór ég versnandi næstu árin. Taugar mínar tóku að veikjast. Komu nú fram fleiri einkenni; þegar ég talaði hátt fékk ég magnleysi í tunguræturnar; þegar ég sofnaði á kveldin, dró svo úr andardrættinum, að ég hrökk upp eins og mér lægi við köfnun. Raunar var þetta ekki á hverju kvöldi, en þó oft, og aldrei oftar en þrisvar sama kvöldið.
Um þessar mundir varð sveitungi minn einn yfirfallinn af brjóstveiki. Hann fór til séra Þorsteins sál. á Hálsi, var þar eitt sumar og kom aftur albata. Hann réð mér til að fara þangað líka, og svo fór ég norður vorið 1868. En ég komst ekki að hjá séra Þorsteini, og fór því til séra Magnúsar á Grenjaðarstað, sem fyrstur var “homöopath” hér á landi. Var ég þar um sumarið og brúkaði meðul hans. Batnaði mér þar svo, að aldrei síðan hefi ég kent floganna í höfðinu, magnleysis í tungurótum eða að drægi úr andardrættinum er ég sofnaði. Taugarnar styrktust og nokkuð, en eigi til hlítar á svo stuttum tíma. Þá er ég fór frá séra Magnúsi um haustið, varaði hann mig stranglega við erfiðisvinnu einkum útróðri, og við því að verða drukkinn. — Svo þótti mér sem sál mín þroskaðist við för mína norður og dvöl mína þar; einkum lærði ég ýmislegt er að mentun laut, af sonum séra Magnúsar, Birni og Sigfúsi, sem báðir voru mjög vel að sér.
Þá er ég var kominn heim aftur, dróst til hins sama fyrir mér með vinnuna, og ég reri nú næstu tvær vetrarvertíðarnar. Lasnaði þá heilsa mín óðum aftur og fékk taugaveiklunin yfirhönd. Kom hún einkum fram í höfuðsvima og magnleysi í öllum vöðvum: Þá er ég stóð kyrr eða gekk, átti ég bágt með að halda jafnvægi; alt sýndist á flugi fyrir augum mínum, og á vissri fjarlægð sýndist alt tvennt; ég þoldi ekki að horfa nema beint fram, allrasízt að lúta; ef ég t.a.m. las í bók, þurfti ég að halda henni jafnhátt andlitinu; en til þess urðu handleggirnir nú of þróttlitlir; aflvöðvar þeirra rýrnuðu smátt og smátt. Fór þetta svo í vöxt að á vertíðinni 1870 gafst ég upp um sumarmálin og var fluttur til Reykjavíkur. Má nærri geta, að sjómenska mín var orðin lítilfjörleg áður. En formaður minn, Sæmundur Jónsson frá Járngerðarstöðum, reyndist mér þá góður vinur og allir skipsmenn yfir höfuð.
Brynjúlfur teiknaði m.a. upp minjarnar í Húshólma.
Loks fluttu þeir mig ókeypis til Reykjavíkur. Þar tóku vinir mínir vel á móti mér, og var ég þar um vorið undir læknishendi Dr. Jóns Hjaltalíns og Dr. J. Jónassens. Lögðu þeir hina mestu alúð á að lækna mig og gáfu mér allan kostnaðinn. En þeir voru í óvissu um, af hverju þessi einkennilegi sjúkdómur stafaði, — svo sagði Dr. Hjaltalín mér sjálfur, — enda vildi mér ekki batna, og fór eg heim
Loks komst ég upp á að halda skriffærunum á lausu lofti. Og enn verð ég að skrifa á lausu lofti, þó ég þurfi nú ekki að halda skriffærunum jafnhátt og áður, þá þoli ég ekki enn að skrifa á borði. — Þó ég ætti bágt með að lesa, hætti ég því ekki alveg, með því líka að hugsunarlífið var óskert.
Og það var fyrst eftir 3 ár, að ég var fullviss um, að ég væri kominn á eindreginn bataveg. Og síðan hefir batinn haldið áfram, hægt en stöðugt, til þessa. Ég er að vísu veikur af mér enn: þoli enga verulega áreynslu, eigi að lesa nema með hvíldum og eigi að skrifa nema ég haldi skriffærunum nokkuð hátt á lofti; og yfir höfuð fer heilsa mín mjög “eftir veðri”. En batinn, sem ég hefi fengið, er svo mikill, að því hefði ég ekki trúað ef það hefði verið sagt fyrir, þá er ég var veikastur.
Síðan hefi ég haft atvinnu af barnakennslu á vetrum. Fyrst var það um nokkur ár, að ég kenndi á ýmsum stöðum, þar til Einar kaupmaður Jónsson á Eyrarbakka tók mig til að kenna syni sínum; var ég honum síðan áhangandi í marga vetur, og reyndist hann mér hinn bezti drengur. Frá honum réðst ég til Sigurðar sýslumanns Ólafssonar í Kaldaðanesi, en þaðan til Jóns óðalsbónda Sveinbjarnarsonar á Bíldsfelli. Hafa bæði þeir og yfir höfuð allir sem ég hefi verið hjá, sýnt mér hina mestu nærgætni og góðvild. — Á sumrum hefi ég ferðast meðal vina minna; hefir mér reynst það hin bezta hressing. Bæði hefir reið á þægilegum hesti ávalt haft styrkjandi áhrif á mig, og eigi síður góðvild sú og aðstoð, sem ég hefi hvarvetna átt að mæta. Þannig höföu menn mig með sér á Þingvallafund 1873, og á þjóðhátíðina þar 1874, og höfðu báðar þær ferðir góð áhrif á mig. Fleira mætti telja.
Þetta frjálsa og þægilega líf bæði sumar og vetur hefir eigi einasta styrkt heilsu mína og gert mér æfina skemmtilega: það hefir ennfremur gefið mér tækifæri til að fylgja betur eðli míns innra lífs, en áður var kostur á að stunda bókfræð og mentun yfir höfuð. Skamt hefi ég að vísu komist í samanburði við vel mentaða menn, og er það eðlilegt, þar eð ég byrjaði svo seint og hefi enn orðið að “spila á eigin spýtur” að mestu. En vanþakklátur væri ég þó við guð og menn, ef ég segði að ég væri engu mentaðri nú heldur en áður en ég veiktist. Auk dönsku og sænsku hefi eg lesið bækur á þýzku og léttri ensku; ég hefi gert mér ljósar ýmsar fræðigreinar, svo sem heimspeki, eðlisfræði, efnafræði, heimspekifræði og “homöopathiska” læknisfræði. Enginn skyldi þó ætla, að ég jafni mér við skólagengna menn í neinu þessu. Við ljóðagerð hafði ég fengist löngu áður en ég veiktist, en fyrst eftir það fékk ég réttan skilning á íslenzkri bragfræði.
Meðal þeirra vil ég nefna dr. Jón Þorkelsson rektor, dr. Björn M. Ólsen rektor, séra Eggert sál. Brien, séra Eirik Briem, séra Magnús Andrésson og þá frændur hans Helgasyni, Einar alþingismann Ásmundsson í Nesi, sem skrifaðist á við mig í mörg ár, en komst fyrst í kynni við mig fyrir tilstilli Ásmundar bónda Benediktssonar í Haga, frænda hans.
Þó ég væri þegar í æsku mest hneigður til bókar, var ég þó alls ekki frábitinn búsýslu. Þvert á móti hugsaði ég oft um þess konar efni. Þaö var hvorttveggja, að ég hafði aldrei neina von unt að komast í “hærri” stöðu, enda langaði mig mest til að verða bóndi, það er að segja: góður bóndi! Þá stöðu áleit ég frjálslegasta og eiginlegasta á næstu árum áður en ég veiktist, var ég á ýmsan hátt farinn að búa mig undir bóndastöðuna og hafði allfjörugan framtíðarhug í þá átt. Það ætlaði ég mér að verða jarðabótamaður eins og faðir minn eða fremur, og áleit mig nokkuð hagsýnan í þeim efnum. Líka vissi ég, að “það er ekki gott, að maðurinn sé einsamall”: Ég hafði þegar valið mér “meðhjálp”; en eigi vissu það aðrir menn. En svo veiktist ég, og þá slepti ég allri framtíðarhugsun, ég bjóst eigi við að verða langlífur, og allrasízt að verða sjálfbjarga. Því vildi ég eigi að stúlkan mín skyldi binda sig við ógæfu mína. Kom okkur saman um að hyggja hvort af öðru, og láta aldrei nokkurn mann vita neitt um það, er okkar hafði milli farið. Og þó ég kæmist á bataveg aftur, þá fékk ég aldrei neina von um búskap eða hjúskap.
Þó höfðu veikindin ekki svift mig ástarhæfileikum. Veturinn 1878 kenndi ég börnum í Vatnsdal í Fljótshlíð. Þar var þá vinnukona, er Guðrún hét, Gísladóttir, ættuð undan Eyjafjöllum; hún þjónaði mér og féll vel á með okkur. Um vorið fór hún að Núpi í Fljótshlíð til Högna hreppstjóra Ólafssonar. Þar fæddi hún sveinbarn veturinn eftir og kenndi mér en gekk við. Hann heitir Dagur. Var hann fyrst nokkar ár á Núpi með móður sinni, og reyndist Högni hreppstjóri okkur hið bezta. En er Dagur var á 6. ári tók Erlingur bóndi Ólafsson á Sámsstöðum hann ti! fósturs. Ólst hann síðan upp hjá honum og konu hans, Þuríði Jónsdóttur, fyrst á SámsstöSum og síðan í Árhrauni á Skeiðum. Reyndust þau honum sem beztu foreldrar, og Páll son þeirra, er tók við búi eftir föður sinn, sem bezti bróðir, og sama er að segja um öll þau systkin. (Eitt þeirra, Þorsteinn skáld og ritstjóri, var eigi alinn upp hjá foreldrum sínum.)
um sumarið. Ég hætti að geta klætt mig eða afklætt hjálparlaust, gat lítið lesið, en ekkert skrifað, því ég þoldi ekki að horfa niður á við.
Fékk ég mér ýmsar fræðibækur léðar, hvar sem þess var kostur. Magnús Andrésson, sem nú er prestur á Gilsbakka, var þá farinn að lesa “homöopathin”; hann var góður vinur minn; hann léði mér lækningabók á dönsku, og í henni fann ég sjúkdómslýsingu, sem virtist eiga við minn sjúkdóm, og bataskilyrði, sem stóð í mínu valdi; gætti ég þess síðan. Eftir það versnaði mér ekki. Jafnframt reyndi ég ýms ráð og meðul.
Séra Arnljótur hafði áður ráðlagt mér, að láta þvo mig úr köldu vatni á hverjum morgni. Það hafði ég ekki framkvæmt. En nú byrjaöi ég á því, og hélt því síðan um mörg ár. Þótti mér sem það styrkti mig. Vera má og, að meðöl hafi gert sitt til. En aldrei fann ég bráðan bata af neinu.
Þá er veikindi mín voru að byrja og lengi síðan, áleit ég þau hina mestu ógæfu; en svo hefir guðleg forsjón hagaö til, að þau urðu upphaf minna betri daga: Undir eins og mér var dálítið farið að batna, tóku menn að nota mig til barnakennslu, sem þá var vaknaður áhugi á.
Sá sem fyrstur notaði mig til þess var Sigurður hreppstjóri Magnússon á Kópsvatni. Hefi ég það fyrir satt, að séra Jóhann sál. Briem í Hruna, sóknarprestur hans, hafi bent honum á mig til þess; — en séra Jóhann sál. var mér kunnugur og hafði ég oft fengið bækur hjá honum.
Nokkur undanfarin sumur hefi ég ferðast um héruð til fornleifarannsókna í þjónustu foraleifafélagsins. Um efrihluta Árnessýslu, Rangárvallasýslu og Skaftafellssýslu (hina vestri 1893; um vesturhluta Húnavatnssýslu 1894; um Flóamanna,- Hrunamanna- og Biskupstungnaafrétt, svo og um Langavatnsdal o.v. 1895; um Mýra- Snæfellsnes- og Dalasýslur 1896. Frá árangri þeirra rannsókna hefi ég jafnóðum skýrt í Árbók fornleifafélagsins.
Sem skáldi jafna ég mér ekki við “stórskáld” eða “þjóðskáld” vor: ég veit að ég er í því sem einn “minstur postulanna.” Og það, sem ég hefi áfram komist, í hverju sem er, þakka ég engan veginn ástundun minni einni saman: Margir hafa veitt mér mikið í mentunarefnum bæði með leiðbeiningum og bendingum í ýmjum greinum og með því að lána mér og gefa góðar bækur.
Enn má telja Sigurð bóksala Kristjánsson, Guðmund bóksala Guðmundsson á Eyrarbakka og Friðrik bróSur hans. Marga fleiri mætti telja, en fremstan allra sóknarprest minn, séra Valdemar Briem, sem ég á meira að þakka en nokkrum manni öðrum, frá því er foreldra mína leið. Égg var lítið eitt kominn á bataveg þá er ég missti föður minn. Hann varð bráðkvaddur sunnudaginn 2. nóv. 1873, á heimleið frá kirkju og altarisgöngu. Var hann þá 70 ára gamall og orðinn mjög heilsutæpur. Hann hafði verið hinn mesti atorkumaSur, en hafði litlum kröftum á að skipa öðrum en eigin höndum. Voru því kraftar hans orðnir veiklaðir af lúa. Fáum dögum áður en hann dó, hafði hann fengið snögt verkjarflog fyrir brjóstið, eins og þar ætlaði eitthvað að springa, en leið frá aftur að því sinni. Grunaði hann að svo kynnt að fara sem fór, en talaði þó fátt um það. — Móðir mín bjó eftir hann næsta árið eftir lát hans, en brá svo búi. Fékk þá Jón bróðir minn jörðina Minna-Núp til ábúðar, og var móðir um stund hjá honum meðan hún lifði. Hún dó 29. marz 1879 og skorti þá 40 daga á 92 ára aldur. — Ég hefi ávallt átt lögheimili á Minna-Núpi, þó ég hafi oft dvalið mestan hluta ársins í öðrum stöðum.
Fé rennur niður Gnúpverjahreppinn 1946.
Man ég vel hve hræddur ég var við erfið kjör og ómilda dóma, þá er ég var slíkir aumingi, hafði eignast barn. En hér fór sem endranær, að guðsleg forsjón bætti úr fyrir mér. Ég hefi haft mikla ánægju af sveininum. Hann hefir komið sér vel, er talinn vel gáfaður, en þó meir hneigður til búsýslu. Þykir mér það og meira vert.
Það ætla ég, að ég sé trúhneigður af náttúru; en móðir mín innrætti mér líka trúrækni þegar ég var barn. Samt er ég enn meira hneigður fyrir að vita en trúa. Ég hefi átt við efasemdir að stríða, og ég hefi reynt að leita upp sönnun fyrir trúaratriðum. Tilraun til þess kom fram í kvæðinu “Skuggsjá og ráðgáta”, og í fleiri kvæðum mínum. Um þesskonar efni hefði ég verið fúsastur að rita, ef ég hefði verið fær um það.
En hitt hefir orðið ofan á, að það lítið, em eftir mig liggur ritað, er mest sögulegs efnis, ellegar um landsins gagn og nausynjar.“
Heimild:
-Lögberg, 11. tbl. 11.03 1915, Æfisga mín, Brynjúlfur Jónsson, bls 5.
Brynjúlfur Jónsson; minningarsteinn. Steinninn, sem er með höfðaletri, er staðsettur í Brynkabolla sem er skálarlaga laut í brekkunni ofan við bæinn.