Gils Guðmundsson skrifaði þrjár greinar í Sjómannablaðið Víkingur á árinu 1945 um „útgerðarsögu Sandgerðis„. Fyrsta greinin var um fortíðina; upphafið og önnur um þróun atvinnuhátta í bænum. Þriðja greinin fjallaði síðan um stöðu byggðarinnar og framtíðina. Hér birtist útdráttur úr fyrstu greininni.
Fortíðin
Sjómannablaðið Víkingur, 10. tbl. 1945.
Á Reykjanesskaga hefur allt frá fornu fari verið mikill fjöldi verstöðva, stórra og smárra. Hinar helztu þeirra voru Bieringstangi á Vatnsleysuströnd, Vogar, Njarðvíkur, Leira, Garður, Sandgerði, Stafnes, Hafnir og Grindavík. Frá öllum þessum stöðum og mörgum fleiri, leituðu menn út á mið Faraflóa og Suðurstrandarinnar.
Fiskimiðin reyndust að vísu misjafnlega gjöful, og brugðust stundum, en þegar öllu er á botninn hvolft, má það heita miklum vafa bundið, hvort nokkur annar landshluti hefur átt slíka auðlegð fyrir ströndum úti, sem þessi hrjóstrugi, eldbrunni og hraunrunni skagi, sem teygir hæl og tá út í Atlantshafið.
Neðan á „ilinni“ á Reykjanesskaga, en þó miklum mun nær tánni (Garðskaga) en hælum (Reykjanesi), er byggðarlag það, sem Miðnes heitir. Þar er Miðneshreppur. Skiptist hann í sjö hverfi, er sum hafa verið fjölbyggð mjög á fyrri tímum, meðan útræði opinna skipa var í fullum blóma. Hverfi þessi heita: Kirkjubólshverfi, Klapparhverfi, Sandgerðishverfi, Bæjaskershverfi, Fuglavíkurhverfi, Hvalsneshverfi og Stafneshverfi. Nálægt miðbiki þessa svæðis er Sandgerði, sem hefur á síðari árum orðið bækistöð mikils vélbátaflota, og telst nú í hópi stærstu útgerðarstöðva þessa lands.
Sandgerði – tóftir gamla Sandgerðisbæjarins.
Jörðin Sandgerði er snemma nefnd í skjölum. Einna fyrst mun hennar getið í skrá nokkurri um rekaskipti á Rosmhvalanesi, en sú skrá er talin vera frá því seint á Sturlungaöld, eða nálægt 1260—1270. Gömul munnmæli herma, að jörðin hafi upphaflega heitið Sáðgerði, af því að þar lágu kornakrar Gullbringu, sem sýslan er við kennd. Segja sagnir, að hún hafi gefið þræli sínum, Uppsa, jörð þá, er hann nefndi Uppsali. Uppsalir eru skammt ofan við Sandgerði. Voru þeir 20 hundruð að fornu mati, en Sandgerði 60 hundruð. Líklegt má telja, að saga þessi um þrælinn Uppsa, sé alþýðleg skýringartilraun á bæjarnafninu Uppsalir. Jarðarheitið Sáðgerði kemur hvergi fyrir í gömlum skjölum, og er það að öllum líkindum tilbúningur síðari tíma. Hitt mun rétt vera, að Sandgerði hefur fyrr á öldum verið grasgefnara miklu og frjósamara en síðar varð.
Sandgerði – örnefni.
Votta heimildir, að áður á tlmum hafi verið svo hátt stargresi milli Bæjaskerja og Sandgerðis, að fénaður sást ekki er hann var þar á beit. Síðar blés þetta svæði upp og gekk á það sjór, svo að þar urðu ýmist berar klappir eftir eða gróðurlaus foksandur. Til skamms tíma hafa sézt nokkur merki í Sandgerðislandi, sem bent geta til þess, að þar hafi akuryrkja verið stunduð í allríkum mæli fyrr á öldum. Séra Magnús Grímsson, prestur á Mosfelli, sem kunnur er vegna þess að hann var annar helzti upphafsmaður þjóðsagnasöfnunar hér á landi, kynnti sér fornmenjar á Reykjanesskaga, og skrifaði um þær merkilega grein. Hann ræðir þar nokkuð um Sandgerði, og kemst meðal annars svo að orði:
Sandgerði – loftmynd 2023.
„Suður af Flankastöðum við sjóinn eigi langt er bær, sem nú er kallað Sandgerði, en hét að sögn áður Sáðgerði. Þar eru tún fögur og allslétt. Mikið af túni þessu hefur í fyrndinni verið akrar, og sér þar glöggt fyrir skurðum, scm hafa skipt ökrunum í breiðar og langar reimar. Austan og norðanvert með akrinum liggur hóll eða brekka, sem hefur skýlt honum. Garðar sjást hér ei kringum akurinn eða um hann eins og á Skaganum. Tjörn ein er fyrir norðan bæinn, og sér til skurðar úr henni niður á akurinn. Hefur þar mátt hleypa vatni úr í allar rásirnar og af eða á akurinn eftir geðþekkni. Vestanvert við akurinn er túnið nokkuð hálendara. Þar eru þrír eða fjórir bollar eða lautir í röð, og mótar fyrir skurði á milli þeirra og fram úr þeim út í sjó.
Sandgerði – Landakot; loftmynd 2023.
Bollar þessir eru nærfellt kringlóttir, misstórir og eigi djúpir nú. Bolla þessa held ég vera mannaverk, og hafi þeir verið notaðir sem böð eða laugar, því að vel hefði mátt hleypa í þá vatni úr tjörninni og kann ske sjó, þó nú virðist það miður ætlandi. Má og vera að þeir hafi verið notaðir til einhvers við akurinn, t. a. m. til að láta vatn standa í (Vandbeholdere). Þeir eru nú grasi grónir innan. Engar sögur hafa menn nú um bolla þessa, en þeir eru svo frábrugnir öllum hlutum þar í nánd, að mér þótti þeir eftirtektarverðir. Þeir eru hér um bil 3 til 5 faðma í þvermæli“.
Sandgerði og nágrenni – herforingjaráðskort 1903; Rosmhvalanes.
Árið 1703, er Árni Magnússon og Páll Vídalín ferðuðust um Gullbringusýslu, lýstu þeir jörðinni Sandgerði allnákvæmlega, og er þá lýsingu að finna í jarðabók þeirra. Um þær mundir var eigandi og ábúandi Sandgerðis Vilhjálmur Jónsson lögréttumaður. Ekki hafði hann stórt bú á svo mikilli jörð. Kvikfénaður var talinn þessi: „Sjö kýr, ein kvíga tvævetur, ein kvíga veturgömul, einn kálfur, sextán ær, tólf sauðir veturgamlir, tveir tvævetrir, lömb tíu, tveir hestar“. Hlunnindi jarðarinnar voru ekki margvísleg, og bar þar útræðið langt af öðrum. Hlunnindum lýsir jarðabókin svo:
„Torfrista og stunga engin nema í sendinni jörð. Lyngrif nokkuð lítið. Eldiviðartak af fjöruþangi bæði lítið og erfitt. Sölvatekja fyrir heimamenn. Grasatekja nærri því engin. Eggver nokkuð lítið af kríu, en hefur áður betra verið. Rekavon nokkur.
Sandgerði – Hamarssund.
Heimiræði er árið í kring og ganga skip ábúandans eftir hentugleikum; áður hafa hér stundum gengið inntökuskip fyrir undirgift, sem ábúandinn eignaðist; mætti og enn vera ef fiskirí tekist. Lending er góð. Sjór og sandur brjóta nokkuð á túnin þó ekki til stórmeina enn nú. Vatnsból sæmilegt en bregst þó, en það mjög sjaldan“.
Árið 1703 fylgdu Sandgerði hvorki meira né minna en níu hjáleigur, er svo hétu: Bakkakot, Krókskot, Landakot. Tjarnarkot, Harðhaus (?), Gata, Stöðulkot, Bakkabúð og Helgakot. Tvær hinar síðastnefndu voru komnar í eyði, önnur fyrir meira en 10 árum, hin fyrir nær 30 árum.
Reykjanes og Miðnes – sjóslys.
Þessi mikli fjöldi af hjáleigum á ekki víðlendara né gróðurríkara svæði en Sandgerðishverfið er, talar skýru máli um það, að afkomumöguleikar fólksins hafa fyrst og fremst verið við sjóinn bundnir. Það var útræðið, sem gerði hjáleigumönnum kleift að haldast við á þessum stað. Ella hefði þar verið ólíft með öllu.
Árið 1839, þegar Sigurður B. Sívertsen, prestur á Útskálum, samdi sóknarlýsingu sína, taldi hann Sandgerði einhverja fallegustu jörðina þar um slóðir, kvað túnið grasgefið og í góðri rækt, en kvartaði undan því að sjór bryti þar upp á svo að til mikils tjóns horfði. Þá voru enn sex hjáleigur bvggðar frá Sandgerði og útræði mikið stundað.
Umhverfið
Í Sandgerði er lending góð. Þar er eitthvert hið bezta og tryggasta sund fyrir sunnan Skaga. Það heitir Hamarssund.
Sandgerði – erfið innsigling.
Sundið er fremur mjótt og blindsker á báða vegu, svo að voði er fyrir höndum ef nokkuð ber út af. Þarf því allmikla nákvæmni og kumiugleik til að taka sundið rétt, þegar illt er í sjóinn, enda er þá nauðsynlegt að kunna skil á straumaköstum þar. En sé rétt að farið, er sundið hættulaust í öllu skaplegu.
Sandgerðishöfn myndast af Bæjaskerseyri að sunnan og vestan, en Sandgerðis- og Flankastaðalandi að norðan og austan. Mynni víkurinnar snýr í norðurátt. Að sunnanverðu við sundið, sem siglt er um inn á höfnina, er skerig Bóla, en skerið Þorvaldur að norðanverðu. Sú frásaga er höfð í munnmælum, að bóndi einn hafi í fyrndinni búið á Flankastöðum og átt sonu, efnispilta hina mestu. Sóttu þeir sjó af kappi, og réru úr Sandgerðisvík. Einhverju sinni komu þeir úr róðri og lögðu á sundið.
Flankastaðahverfi – uppdráttur ÓSÁ.
Stórstraumsfjara var og bára mikil. Steytti skipið á hellu nokkurri í miðju sundinu, hvolfdi því og drukknuðu menn allir. Bónda féllst mjög um atvik þetta. Litlu síðar rann á hann hamremmi. Fór hann þá út með menn sína og tóku þeir að þreyta fangbrögð við helluna. Tókst þeim að reisa hana upp sunnan til við sundið, og er hún sker það hið mikla, sem nú kallast Bóla. Eftir þessar aðgerðir reyndist sundið nægilega djúpt hverju skipi.
Út af skerinu Bólu, sem eins konar framhald af Bæjaskerseyri, er rif eitt mikið, sem Bólutangarif heitir. Skagar það langt í sjó fram, og mega skip hvergi nærri koma, svo að þeim sé ekki grand búið. Eru dæmi þess, að fiskiskip og jafnvel kaupför hafi strandað á Bólutangarifi. Árið 1839 strandaði þar frönsk húkkorta frá Dunkirque. Menn komust af allir, en skip braut í spón.
Sveinbjörn Þórðarson
Sandgerði – bátar.
Litlu eftir miðja 19. öld, fluttist sá maður frá Hrauni í Grindavík og að Sandgerði, sem Sveinbjörn hét og var Þórðarson. Sveinbjörn var fæddur árið 1817. Snemma varð hann alkunnur maður um allan Reykjanesskaga fyrir fádæma dugnað, kapp og áræði. Svo var harðhugur Sveinbjarnar mikiil og sjósókn hans grimm, að flestum blöskraði, jafnvel þeim, sem ýmsu voru vanir og köllu ekki allt ömmu sína. Sveinbjörn var hverjum manni skjótráðari og ákafari, svo að óðagot hans varð stundum ærið hlátursefni.
Eftir að Sveinbjörn Þórðarson fluttist til Sandgerðis, rak hann þar gott bú og sinnti útræði af ofurkappi. Auðgaðist hann brátt að fé. Þá var það, að hann lét smíða lítinn þiljubát, sem Skarphéðinn var nefndur.
Sandgerði – steinbryggja og fiskhús.
Gerði hann bátinn út um skeið, aðallega til lúðu- og þorskveiða í Reykjanesröst og þar í kring. Var Sveinbjörn sjálfur formaður bátsins. En er hann hafði átt Skarphéðinn í fjögur ár eða þar um bil, rak bátinn upp í klappirnar norðan við Sandgerðisvík, í ofsaveðri á suðaustan, og brotnaði hann í spón. Þá varð Sveinbirni að orði, er hann sá bát sinn í braki og bútum: „Kári skal hefna Skarphéðins!“ Lét hann ekki sitja við orðin tóm, en hóf samstundis smíð á nýjum þiljubát, er hann nefndi Kára. Þann bát notaði Sveinbjörn til fiskveiða að sumarlagi, og mun hafa átt hann um alllangt skeið. Jón, sonur Sveinbjarnar, var formaður bátsins hin síðari ár. Var hann, eins og faðir hans, sjógarpur hinn mesti og tilheldinn. Stýrði hann áttæringi þeirra feðga á vetrum, og sat einatt fram í rauða myrkur, svo framarlega sem veður leyfði. Þá formenn, er það gerðu, kölluðu Sunnlendingar setuhunda.
Sandgerði – fjara, fiskhús og bryggja.
Það þóttust menn vita, að fráleitt hefðu viðtökurnar verið blíðar hjá Sveinbirni gamla, hefði sonur hans lagt það í vana sinn að koma fyrr að landi en karli þótti hóf að vera. Var sagt, að Sveinbjörn ýtti helzt til of undir syni sína að róa, stundum jafnvel út í nálega ófæru.
Var hann einatt óður og uppvægur, æddi um hús öll og tautaði, unz Jón stóðst ekki lengur mátið, kallaði á Einar bróður sinn og aðra menn sína og ýtti á flot. Hægðist karli þá í bili. En þegar þeir voru komnir út fyrir sundið, umsnerist Sveinbjörn á nýjan leik og sagði að þeir væru helvítis flón, þessir strákar sínir, að æða út í vitlaust veður. Gat hann síðan naumast á heilum sér tekið alla þú stund sem synir hans voru á sjónum, og hægðist ekki fyrr en þeir voru komnir heilu og höldnu í land.
Sandgerði – trébryggja og geymsluhús.
Einhverju sinni er veður var ískyggilegt, höfðu þeir bræður, Jón og Einar, róið í skemmra lagi. Var ekki laust við að þess sæist vottur, er aflinn var athugaður, að þar hefði skotizt þaraþyrslingur innan um. Sveinbirni gamla þótti slælega að verið, en hafði þó venju fremur fá orð um að sinni. Næstu nótt var enn hið verstaveðurútlit, og ákváðu þeir bræður að sitja heima og róa hvergi. Að morgni, þegar Sveinbjörn gamli kom á fætur, sér hann að veður er allgott, en verður þess var, að synir hans hafa ekki róið. Verður hann nú ofsareiður, veður inn til þeirra, og sváfu báðir. Segir Sveinbjörn þá með þjósti miklum: „Ykkur hefði verið nær að fara út í þara og sofa þar!“ Strax og karli rann reiðin, sá hann eftir orðum sínum, og var það oft síðan, er synir hans voru á sjó í vondu veðri, að hann minntist ónotalega þessara ummæla.
Hér fer á eftir frásögn um fyrirbæri nokkuð, sem kunnugir menn fullyrða að hafi orðið í Sandgerði. Hafa sumir sett það í samband við Jón Sveinbjörnsson og drukknun hans. Aðrir telja, að þar sé ekkert samband á milli.
Höfuðskeljar
Fyrir allmörgum árum bar svo við, að höfuðkúpur tvær rak á land í Sandgerði. Einhverjir tóku þær úr fjörunni og báru upp til húsa. Enginn vissi nein deili á höfuðkúpum þessum, en það þótti sýnt, að þær voru jarðneskar leifar sjódrukknaðra manna. Benti margt til þess, að þær væru nokkuð gamlar og hefðu velkst lengi í sjó. Lítt var um höfuðkúpur þessar hirt í fyrstu, og ekki voru þær færðar til greftrunar eða veittur neinn sá umbúnaður, sem hæfa þykir leifum dauðra manna. Lágu höfuðkúpurnar innan um allskonar skran í vörugeymsluhúsi og þoldu misjafna meðferð. Var loks svo komið, að flestir höfðu gleymt fundi þessum, og vissu fáir hvar höfuðkúpurnar voru niður komnar.
Hauskúpa.
Þá urðu þau atvik er nokkuð var frá liðið, að berdreymir menn tóku að láta illa í svefni og þóttust verða ýmissa hluta varir. Hinir aðrir, er ekkert dreymdi, höfðu slíkt allt í flimtingum, kváðu lítt mark takandi á þess konar rugli og hindurvitnum. Þrátt fyrir öll slík ummæli, tók það nú að verða æ tíðara, að draumvísir menn yrðu þess áskynja, að til þeirra kæmu halir tveir, er báðu þess, að eigi væri hraklega með höfuðbein sín farið. Báðu þeir þess einatt með mörgum fögrum orðum, að þeim væri komið í einhvern þann stað, þar sem þeir gætu verið í friði og rnættu horfa út á sjóinn. Létu þeir svo um mælt, að ekki myndi bátur farast eða slys verða á Hamarssundi, meðan þeir fengju að líta fram á hafið. Ágerðust draumfarir þessar smám saman, og var erindi hinna látnu sæfara einatt hið sama. Báðu þeir stöðugt um að fá að horfa út á sundið.
Nokkuð bar á því um skeið, að hinir framliðnu létu sér ekki nægja að vitja manna í draumi. Urðu ýmsir varir við eitt og annað þótt vakandi væru. Mergjaðasta draugasagan, $em við hauskúpurnar er tengd, hefur verið sögð á þessa leið:
Það var einhverju sinni, að sjómenn nokkrir áttu leið um húsið, þar sem hauskúpurnar lágu. Með var í förinni ungur maður, ærslafenginn nokkuð og djarfmæltur. Gekk hann þar að, sem höfuðkúpurnar voru, þreif til þeirra ómjúklega og manaði eigendur beina þessara til að birtast sér í vöku eða svefni, ef þeir væru ekki alls vesælli. Að því búnu varpaði hann frá sér höfuðskeljunum og gekk burtu hlæjandi.
Frá Sandgerði fyrrum.
Hið sama kvöld var veður ekki gott og réru engir. Gekk sjómaður þessi til náða ásamt félögum sínum. Svaf hann á efri hæð í tvílyftu húsi, og var svo til hagað, að svefnskálar sjómanna opnuðust allir að sameiginlegum gangi, sem lá eftir endilöngu húsinu.
Leið nú af kvöldið, og bar ekkert til tíðinda. Um miðnæturskeið, er flestir voru sofnaðir, varð maður einn, er í fremsta svefnskálanum hvíldi, var við það, að hurðin opnaðist og inn var gengið í skálann. Sér hann að inn koma karlmenn tveir, og er annar stórvaxinn mjög. Verður honum bilt við og leggja ónot um hann allan, en hvergi má hann sig hræra. Ganga komumenn inn skálann og lúta að hinni fremstu rekkju, svo sem leiti þeir einhvers. Hljóðlaust hverfa þeir þaðan og halda áfram ferð sinni frá einni hvílu til annarar. Er þeir höfðu farið um allan skálann, hurfu þeir út jafnhljóðlega og þeir komu.
Fáar mínútur liðu. Heyrðist þá vein rnikið og svo ámátlegt, að það vakti af værum blundi alla þá, er á svefnloftunum sváfu. Hrukku menn upp með andfælum, kveiktu ljós í skyndi og tóku að leita orsaka þessa fyrirbæris. Reyndust hljóðin koma frá hvílu sjómanns þess, sem fyrr um daginn hafði gamnað sér við höfuðkúpurnar. Var hann kominn hálfur fram á rekkjustokkinn og hékk höfuðið fram af. Hafði hann andþrengsli svo mikil, að lá við köfnun, og allur var hann orðinn blár og afmyndaður ásýndum.
Fóru félagar hans að stumra yfir honum og kom þar brátt, að honum hægðist nokkuð. Leið þetta smám saman frá. Þegar hann hafði að mestu leyti náð sér, var hann spurður um orsakir til þessa atviks. Kvaðst hann hafa verið sofnaður sem aðrir í skálanum. Þótti honum þá sem maður kæmi inn í skálann og gengi að rekkju sinni. Var hann reiður mjög, og mælti á þá leið, að nú skyldi hefnt hæðnisorða þeirra, sem fallið hefðu um daginn, og annara mótgerða við sig. Við sýn þessa og orð komumanns, dró allan mátt úr sjómanninum. Fann hann að hinn óboðni gestur beygði sig niður að rekkjunni. Þóttist hann þá skynja óglöggt í myrkrinu, að ekki væri hér holdi klædd vera á ferð, heldur beinagrind ein.
Sandgerði – nokkur húsa h.f. Miðness.
Í þeim svifum læsti beinagrindin berum kjúkunum um kverkar honum og herti að sem fastast. Tókst honum með erfiðismunum miklum að gefa frá sér óp það, er vakti hina sjómennina. Þegar er ljósinu var brugðið upp, hvarf hinn óboðni gestur.
Sjómaður þessi hafði ekki kunnað að hræðast, en mátti nú ekki einn sofa og vildi helzt láta yfir sér loga ljós á hverri nóttu. Ella þótti honum sem beinagrindin sækti að sér og sæti um að kyrkja sig.
Nokkru eftir að atburður þessi gerðist, urðu eigendaskipti að fiskveiðistöð þeirri, sem vörugeymsluhús það tilheyrði, sem höfuðkúpurnar voru í. Þegar hinn nýji eigandi hafði kynnt sér alla málavöxtu, lagði hann svo fyrir, að höfuðkúpurnar skyldu teknar úr vörugeymslunni.
Sandgerði – byggingar.
Var síðan smíðaður utan um þær kassi eða stokkur, með gleri á þeirri hliðinni, sem fram vissi. Kassa þessum var síðan valinn staður í aðalglugga verzlunarinnar. Þaðan blasti við höfnin, svo að nú var öllu réttlæti fullnægt.
Svo virðist og, sem eigendur höfuðskeljanna yndu nú betur hlutskipti sínu en áður, því að mjög dró úr öllum draumum og tók fyrir flest það, sem menn höfðu viljað reimleika kalla.
Fyrir þrem eða fjórum árum var kassinn með höfuðskeljunum tekinn úr búðarglugganum og honum valinn staður þar sem minna ber á. Eru kúpurnar enn í kassa sínum í húsi einu frammi við sjó. Verða þær að horfa í gegnum héðan vegginn, en virðast una því hið bezta.
Dönsk útgerðartilraun
Lauritz Ditlev Lauritzen (1859-1935).
Árið 1906 hófust miklar umræður í dönskum blöðum um auðæfi hafsins við strendur Íslands. Gekk þar maður undir manns hönd til að sannfæra Dani um það, að fátt væri gróðavænlegra og líklegra til skjótrar auðsöfnunar, en að nytja vel þær gullnámur, sem íslenzku fiskimiðin væru. Var rætt um það fram og aftur, að það væri Dönum meira en meðalskömm, hversu stórfeldir möguleikar lægju ónotaðir, meðan ekki væri hafizt handa um mikla útgerð á íslandi. Þyrfti nú að gera gangskör að því, sögðu blöðin, að kom upp miklum Íslandsflota, og reisa á hentugum stöðum fiskveiðistöðvar í stórum stíl.
Blaðaskrif þessi komu allmikilli hreyfingu á málið, og urðu þess valdandi, að fjármálamenn ýmsir tóku að kynna sér þennan möguleika. Í fremstu röð þeirra manna, sem horfðu hingað rannsóknaraugum, var D. Lauritzen, konsúll í Esbjerg. Hann var enginn byrjandi á sviði útgerðarmála, hafði rekið mikla fiskútgerð í Danmörku, og var öllum þeim hnútum kunnugur. Lauritzen beitti sér nú fyrir stofnun öflugs félags, er reka skyldi fiskveiðar við ísland og í Norðursjó, bæði á vélskipum og gufuskipum.
Sandgerði – bryggja og viti.
Sumarið 1907 vann Lauritzen að félagsstofnuninni, en lét þó ekki þar við sitja. Þegar á því ári sendi hann út hingað nokkur skip, er stunduðu fiskveiðar fyrir Vestur- og Norðurlandi. Veiðin gekk mjög illa, svo að stórtjón varð á útgerðinni. Var það ekki glæsilég byrjun, en þó lét Lauritzen þetta hvergi á sig festa.
Lauritzen konsúll vildi kynnast sem flestu, er til sjávarútvegs heyrði og að gagni mætti koma við fiskveiðar frá Íslandi. Ferðaðist hann hingað í því skyni, — var með í konungsförinni 1907, — og gerði sér þá ljóst, að fyrsta skilyrðið til góðs árangurs var að ráða vel hæfan og þaulkunnugan Íslending í þjónustu félagsins. Fyrir valinu varð Matthías Þórðarson, skipstjóri frá Móum á Kjalarnesi. Skyldi hann gerast framkvæmdastjóri félagsins á Íslandi þegar er það væri formlega stofnað, og annast vélbátarekstur allan, er þar yrði.
Sandgerði – nýr viti í smíðum.
Haustið 1907 var smiðshöggið rekið á félagsstofnunina. Langstærstu hluthafarnir voru D. Lauritzen, konsúll í Esbjerg og J. Balslev, stórkaupmaður í Kaupmannahöfn. Auk þess voru ýmsir minni hluthafar, þar á meðal nokkrir Íslendingar. Hlutaféð var ákveðið 300 þús. kr., en mátti auka það að vild upp í 1/2 millj. kr. Skyldi félagið hafa aðalbækistöð í Kaupmannahöfn. Í stjóm þess voru kjörnir eftirtaldir menn: D. Lauritzen, konsúll í Esbjerg, formaður og meðstjórnendur Joh. Balslev, stórkaupmaður, J. Krabbe, yfirréttarmálafærzlumaður og C. Trolle, sjóliðsforingi, allir í Kaupmannahöfn og Ágúst Flygenring, kaupmaður í Hafnarfirði.
Sandgerði – fiskaðgerðarhús Haraldar Böðvarssonar.
Eitthvert fyrsta verkefnið, sem Lauritzen, konsúll varð að leysa af höndum, var að kynna sér það sem rækilegast, hvar skilyrði til útgerðar væru einna vænlegust við strendur landsins. Ætlunin var sú, að reka vélbátaútgerð í stórum stíl, en auk þessi átti að stunda veiðar á togurum og línugufuskipum. Þá var og til þess hugsað, að notfæra sér síldarmiðin fyrir Norðurlandi. Ýmsir staðir komu til athugunar.
Eftir nokkra könnun var ákveðið að Sandgerði í Miðneshreppi yrði fyrir valinu sem fiskveiðistöð fyrir vélbáta, er stunda áttu þorskveiðar með línu bæði vor og sumar. Það var talið af kunnugum, að skilyrði væru einhver hin beztu, sem hugsast gæti. Þá mun það og hafa ráðið nokkru um val staðarins, að þar var íshús þeirra Hjálmarsson frá Mjóafirði, og stóð nú autt. Var því engum erfiðleikum bundið að fá það keypt fyrir lítið fé. Samningar tókust einnig greiðlega við eiganda jarðarinnar, Einar Sveinbjörnsson. Var síðan hafizt handa um framkvæmdir.
Þessu næst var Hafnarfjörður valinn að bækistöð fyrir botnvörpuútgerðina, en Siglufjörður sem síldarstöð.
Sandgerði – fiskaðgerð.
Aðalstjórnandi þessa nýja fiskveiðifélags var ráðinn J. Balslev, og hafði hann skrifstofur sínar í Kaupmannahöfn. Auk hans gengu í þjónustu félagsins þrír framkvæmdastjórar. Einn þeirra, Adamsen að nafni, skyldi hafa aðalstjórn á útveginum í Esbjerg, en þar átti að vera ein deild félagsins. Annar, S. Goos, hafði aðalumsjónina hér á landi, og annaðist reikningsfærzlu. Hann bjó í Hafnarfirði. Hinn þriðji, Matthías Þórðarson, átti að hafa umsjón með vélbátaútgerðinni í Sandgerði, eins og fyrr segir.
Innarlega við Sandgerðisvík að austanverðu, út frá Sandgerðistúninu, liggur hólmi nokkur, umflæddur á flóði. Nefnist hólmi þessi Hamar, enda eru þar víða berar klappir. Á hólma þessum lét hið nýja útgerðarfélag reisa hús allstór. Voru það bæði fiskhús, salthús og bækistöð til að beita í línu fiskibátanna. Framan við Hamarinn var gerð steinbryggja, 10 fet á hæð og 75 álnir á lengd. Öll var bryggja þessi steypt og hlaðin úr höggnu grjóti. Var grjótið höggvið úr klettum þeim, sem næstir voru.
Sandgerði – hús og trébryggja.
Þá var gerð trébryggja frá landi og niður á Hamarinn. Var lengd hennar um 70 álnir. Fiskhúsið á Hamrinum þótti myndarleg smíð. Það var 35 álnir á lengd og 16 álnir á breidd. „Bólverk“ allstórt eða fiskaðgerðarsvæði var steypt fyrir framan húsið. Breidd þess var 10 álnir.
Þá var ennfremur reist stórt hús, — eða öllu heldur tvö hús sambygð —, fyrir ofan Hamarinn. Var annað húsið íbúðarhús fyrir verkafólk, skrifstofur og eldhús, en í hinum hlutanum var verzlun og vörugeymsla.
Allar þessar byggingar voru reistar að fyrirsögn Matthíasar Þórðarsonar og undir umsjón hans. Tók verkið skamman tíma og var að mestu leyti lokið á fimm mánuðum. Mannvirki þessi öll munu ekki hafa kostað nema um 50 þús. kr.
Bágborin sjómennska
Sandgerði – Nelly við bryggju.
Um miðjan marzmánuð 1908, kom fyrsta skipið frá félagi þessu til að fiska hér við land. Var það togari er „Britta“ hét. Á togara þessum voru að mestu leyti íslenzkir hásetar, en skipstjóri og stýrimaður danskir. Ráðinn var íslenzkur fiskiskipstjóri, og fór „Britta“ síðan út á veiðar. Litlu síðar kom annað skip félagsins, línuveiðarinn „Nelly“. Á „Nelly“ voru skipverjar allir Norðmenn. Bæði voru skip þessi gömul og illa löguð til fiskveiða hér við land. Afli reyndist nauðatregur, og mun félagið hafa orðið fyrir allmiklum skaða á þessari útgerð.
Frá því um miðjan júlímánuð og þar til í septemberbyrjun, stunduðu „Britta“ og ,,Nelly“ síldveiðar frá Siglufirði. Afli var góður, en síldin seldist fyrir smánarverð. Fór því svo, að síldarleiðangurinn svaraði naumast kostnaði.
Sandgerði – síldarsöltun.
Í byrjun maímánaðar komu fyrstu Danirnir, sem fiska áttu frá Sandgerði, og höfðu með sér tvo opna vélbáta. Um miðjan mánuðinn komu tólf vélbátar frá Esbjerg, 15—20 smálestir að stærð. Áttu þeir einnig að stunda línuveiðar frá Sandgerði. Bátar þessir voru allt tvístöfnungar, vel smíðaðir og góðir í sjó að leggja, en vélarnar reyndust gersamlega ófullnægjandi. Var það hvort tveggja, að þær voru of litlar og illa gerðar, svo að bilanir máttu heita daglegt brauð. Lágu sumir bátarnir stöðugt vélvana og í algerum ólestri. Var og ekki hlaupið að því að fá viðgerð í fljótu bragði, og mátti einu gilda hvort stórt var eða smátt, sem úr lagi hafði gengið. Þurfti að leita með hvað eina til Reykjavíkur, en það reyndist tafsamt og kostnaðarmikið.
Sandgerðisgata.
Væri það lítilræði, sem bilað hafði, var einatt til þess gripið að senda röskan mann gagngert með hinn brákaða hlut til Reykjavíkur, en það var hvorki meira né minna en fullur tólf stunda gangur. Mátti því ekki slæpast ef komast átti á einum degi hvora leið, sízt þegar bera þurfti allþunga pinkla, sem oftast var.
Skipverjar á þessum józku bátum voru allir danskir. Aðeins var ráðinn einn íslenzkur leiðsögumaður eða fiskiskipstjóri, sem átti að,,lóðsa“ allann flotann á fiskimiðin. Í landi voru 40—50 íslenzkar stúlkur, sem beittu línuna, 4—5 stúlkur við hvern bát. Útgerðinn gekk mjög skrykkj ótt, og mátti raunar segja að á flestum bátunum færi allt í handaskolum. Voru það ekki nema opnu bátarnir tveir, sem komust upp á lag með að fiska svo að nokkru næmi. Þar voru aðeins þrír menn á sjónum, tveir Danir og einn Íslendingur á hvorum. Allir fiskuðu bátarnir með línu. Bar margt til þess, hversu lélegur árangur varð af tilraun þessari. Þess er fyrr getið, hve lélegar vélar bátanna voru.
Síldarnet.
Mátti heita að tveir þeirra lægju rígbundnir við bryggju allt sumarið, og komust ekki út fyrir höfnina án þess að allt endaði með ósköpum og skelfingu. Þá voru yfimennirnir algerlega ókunnugir öllum staðháttum hér við land, og höfðu ekki hugmynd um hvernig hentast væri að bera sig til við línuveiðar á Íslandsmiðum.
Enn kom það til, að veiðar þessar voru reyndar að sumarlagi, en þá er jafnan minnstur fiskur í Faxaflóa og út af Reykjanesi. Loks er þess að geta, að hinir dönsku sjómenn reyndust heldur illa. Voru þeir daufir og áhugalausir um sjósókn, en drukku bæði oft og mikið. Sá var fastur siður þeirra, að róa aldrei á laugardögum.
Sandgerði – við línudráttinn.
Vildi það við brenna hjá sumum a. m. k., að þeir fleygðu línunni örgrunnt á leirinn á föstudagskvöldum, til að vera kamnir í land um hádegi á laugardögum; þá stokkuðu þeir upp línuna og fóru í betri brækurnar. Síðan var efnt til dansleiks í beitingaskúrunum á laugardagskvöldum. Þangað komu að sjálfsögðu beitingastúlkurnar og auk þeirra allmikið meyjaval úr nágrenninu. Drykkjuskapur var mikill og enginn skortur á áfenginu. Var sá siður hafður, að blikkfata, full af brennivíni, stóð á hentugum stað, nálægt því sem dansinn var troðinn, og spilkoma eða bolli hjá fötunni. Fékk sér þar hver sem vildi, og var sótt í skjóluna eftir þörfum, líkt og þegar farið er til brunns eftir vatni.
Oft var ,,ástand“ mikið um helgar, og þótti einna hentugast form þess að fara í „eggjaleit“ upp um heiði, en þar verptu fáeinar kríur. Alla sunnudaga slæptust Danir í landi og gerðu ekki handarvik. Síðan beittu þeir á mánudögum og réru þá loks um kvöldið. Þótti Íslendingum þetta helzt til mikið gauf og slóðaskapur, enda voru þeir meiri og harðvítugri sjósókn vanir.
Að lokinni sumarvertíðinni 1908, fór Lauritzen, konsúll að kynna sér það, hvernig félaginu hafði reitt af. Kom þá í ljós það, sem raunar var áður vitað, að stórtap hafði orðið á allri útgerðinni. Urðu þetta slík vonbrigði fyrir eigendur og stjórnendur félagsins, að þeir ákváðu að hætta allri útgerð við Ísland og selja fasteignir þær, sem félagið átti þar. Varð þetta til þess, að löngun Dana til að ráðast í útgerðarbrask á Íslandi rénaði stórum.
(Í annarri grein verður sagt frá útgerð Matthíasar Þórðarsonar, Lofts Loftssonar og Haraldar Böðvarssonar).
Heimild:
-Sjómannablaðið Víkingur, 8. tbl. 01.08.1945, Útgerðarstaðir og verstöðvar – Sandgerði, Gils Guðmundsson, bls. 172-179.
Fiskimið á Íslandi fyrrum.
Brynjúlfur Jónsson – Æfisaga mín
Brynjúlfur var frá Minna-Núpi í Gnúpverjahreppi, Árnessýslu, sonur hjónanna Jóns Brynjúlfssonar og Margrétar Jónsdóttur. Hann var elstur af sjö systkinum og ólst upp í fátækt. Brynjúlfur safnaði miklum fróðleik um Reykjanesskagann og miðlaði honum eftir getu.
Brynjúlfur Jónsson (1838–1914).
Brynjúlfur naut engrar skólagöngu fyrir utan að þegar hann var 17 ára var hann í hálfan mánuð hjá presti til að læra grunn í dönsku, reikningi og skrift. Sama ár fór hann á vetrarvertíð og var við útróðra á vetrum til þrítugs þrátt fyrir bága heilsu. Á vorin reri hann í Reykjavík og komst þar í kynni við ýmsa menntamenn sem útveguðu honum bækur, svo að hann gat lært dönsku og lesið sér til um málfræði, náttúrusögu, landafræði og margt annað sem hann hafði áhuga á.
Brynjúlfur hafði alla tíð verið heilsulítill en um þrítugt veiktist illa með tímanum þurfti hann að hætta allri erfiðisvinnu. Sjálfur kenndi hann um falli af hestbaki. Veikindin sjálf sá hann sem lán í óláni; þar sem hann mátti ekki stunda erfiðisvinnu fékk hann meiri tíma til að mennta sig eins og hann sagði sjálfur í ævisögu sinni: „Þá er veikindi mín voru að byrja og lengi síðan, áleit ég þau hina mestu ógæfu; en svo hefir guðleg forsjón hagað til, að þau urðu upphaf minna betri daga.“ Þegar Brynjúlfi batnaði hóf hann að kenna börnum á veturna til þess að sjá fyrir sér og fékk síðar launað starf hjá Fornleifafélaginu, en Sigurður Guðmundsson málari hafði vakið áhuga hans á fornleifum. Um leið hélt hann stöðugt áfram að lesa sér til og fræðast og tókst að verða vel læs á sænsku, þýsku og ensku auk dönskunnar.
Brynjólfur kvæntist ekki en eignaðist einn son, Dag Brynjúlfsson hreppstjóra í Gaulverjabæ.
Brynjúlfur Jónsson.
Í Lögbergi árið 1915 birtist grein; „Æfisga mín“ eftir Brynjúlf Jónsson. Þar segir m.a.:
„Einn af merkari rithöfundum í seinni tíð, á Íslandi, var Brynjólfur frá Minna-Núpi. Hann menntaði sig af bókum, án tilsagnar, og varð vel að sér, bæði í málfræði, fornfræði, guðfræ8i og heimspeki, sem bækur hans og ritgerðir votta. Æfisögu sína ritaði hann sjálfur, skömmu fyrir dauða sinn, og birtist hún í Skírni. Hún er svo yfirlætislaus og lík hinumm spaka öldungi, að oss þykir sennilegt, aö lesendur vorir hafi skemtun af að lesa hana.
Ég er fæddur aö Minna-Núpi 26. sept. 1838. Foreldrar mínir voru: Jón bóndi Brynjólfsson og kona hans Margrét Jónsdóttir, er lengi bjuggu á Minna-Núpi. Brynjólfur föðurfaðir minn bjó þar áður; hann var son Jóns Thorlaciusar bónda á Stóra-Núpi, Brynjólfssonar á Hlíðarenda, Þórðarsonar biskups. Móöir föður míns, síðari kona Brynjúlfs á Minna-Núpi, var Þóra Erlingsdóttir, Ólafssonar bónda í Syðra Langholti, Gíslasonar prests á Ólafsvöllum. Móðir Brynjólfs, afa míns, var Þórunn Halldórsdóttir biskups. Móðir Þóru, ömmu minnar, var Helga Jónsdóttir bónda á Ásólfsstöðum, Þorsteinssonar; Helgu átti síðar Jón bryti í Háholti, er þar bjó í sambýli viö Gottsvein gamla, sem getið er í Kambsránsögu.
Brynjúlfur Jónsson.
Faðir móður minnar var Jón hreppstjóri Einarsson á Baugstöðum. Einarssonar bónda þar, Jónssonar bónda á Eyrarbakka, Pálssonar. Móðir móður minnar var síðari kona Jóns hreppstjóra, Sezelja Ámundadóttir, “snikkara”, Jónssonar. Móðir Jóns hreppstjóra, kona Einars bónda, var Vilborg Bjanadóttir bónda á Baugstöðum, Brynjúlfssonar hins sterka, er bjó á Baugstöðum á dögum séra Eiríks á Vogsósum. Móðir Sesselju, ömmu minnar, var Sigríður Halldórsdótttir, Torfasonar frá Höfn í Borgarfirði. Má rekja þessar ættir langt fram og víða út, sem mörgum er kunnugt.
Ég ólst upp hjá foreldrum mínum og vandist sveitalífi og sveitavinnu. Meir var ég þó hneigður til bóka snemma, en hafði ekki tækifæri til að stunda bóknám. Foreldrar mínir voru eigi rík, en áttu 7 börn er úr æsku komust, og var ég þeira elztur. Þau höfðu ekki efni á að láta kenna mér, en þurftu mín við til vinnu, jafnóðum og ég fór að geta nokkuð unnið.
Brynjúlfur Jónsson.
Fremur var ég seinþroska og orkulítill frameftir árum, og var eigi traust að ég fengi að skilja það hjá jafnöldrum mínum að ég væri þeim eigi jafnsnjall að harðfeng né atorku, eða að þeir gerðu gys að bókfýst minni. Slíkt tók ég mér þá nærri, en fékk eigi að gert, með því heilsa mín var líka tæp fram að tvítugsaldri. En þá fór hún að styrkjast; og mun ég eigi hafa staðið öðrum mjög mikið að baki, meðan hún var nokkurnveginn góð.
Þegar ég var á 17. ári komu foreldrar mínir mér fyrir hálfsmánaðartíma hjá séra Jóni Högnasyni í Hrepphólum, til að læra skrift, reikning og byrjun í dönsku. Það var stuttur námstími, en þó átti ég hægra með að berjast á eigin spýtur eftir en áður. Þann vetur fór ég fyrst til sjávar; reri ég síðan út 13 vetrarvertíðir, flestar í Grindavík, og auk þess nokkrar vorvertíðir. Við útróðrana kyntist ég fleiri hliðum lífsins, fleiri mönnum og fleiri héröðum. Þetta get ég með sanni kallað mína fyrstu mentunar undirstöðu.
Þó hún væri á næsta lágu stigi, var hún þó betri en ekkert, því við þessar breytingar þroskaðist hugurinn betur en hann hefði gert, ef ég hefði ávallt setið kyrr heima. Vorróðra mína reri ég í Reykjavík, og komst þar í kynni viö mentaða menn, svo sem Dr. Jón Hjaltalín landlækni, Jón Pétursson yfirdómara, Jón Árnason bókavörð, Sigurð Guömundsson málara, Árna Thorsteinsson og Steingrím bróður hans, Arnljót Ólafsson og Gísla jarðyrkjumann bróður hans.
Portretmynd Daniels Bruun af Brynjúlfi Jónssyni.
Gísla hefði ég vel mátt telja fyrstan, því við hann kyntist ég fyrst, og hann kom mér beinlínis og óbeinlínis í kynni við flesta þeirra. Þetta varð mér að góðum notum; ég lærði talsvert af viðkynningunni við þessa menn, auk þess sem þeir gáfu mér ýmsar góðar bækur. Á þessum árum lærði ég að lesa dönsku, rita hreina íslenzku og skilja hinar málfræðilegu hugmyndir. Einnig fékk ég yfirlit yfir landafræði og náttúrusögu. Af grasafræði Odds Hjaltalíns lærði ég að þekkja flestar blómjurtir, sem ég sá; varði ég til þess mörgum sunnudögum á sumrin.
Jón Árnason kom mér á að skrifa upp þjóðsögur, þó lítið af því kæmist í safn hans, er þá var nær fullbúið.—
Sigurður málari vakti athygli mina á fornleifum; og fór ég þá að nota tækifæri, að skoða rústir í Þjórsárdal, og síðar ritaði ég um þær. Á þeim byrjaði ég þá; en lítið varð úr því flestu, því ég varð að verja tímanum til líkamlegrar vinnu, og gat því eigi tekið verulegum framförum í bóklegum efnum, meðan ég var bezt fallinn til þess.
Brynjúlfur Jónsson.
Vorið 1866 féll ég af hesti, kom niður á höfuðið og kenndi meiðsla í hálsinum og herðunum; þó bötnuðu þau bráðum aftur. En það sama sumar fékk ég þau einkennilegu veikindi, að þegar ég lét upp bagga eða reyndi á brjóstið, fékk ég óþolandi verkjarflog í höfuðið, og fannst mér sem það liði upp frá brjóstinu. Fyrst framan af leið verkjarflogið úr jafnóðum og áreynslan hætti; en af því ég hélt áfram aö reyna á mig, hættu þau að líða svo fljótt úr. Skúli læknir Thorarensen réöi mér þá til að hætta vinnu. En því ráði sá ég mér ekki fært að fylgja; og svo fór ég versnandi næstu árin. Taugar mínar tóku að veikjast. Komu nú fram fleiri einkenni; þegar ég talaði hátt fékk ég magnleysi í tunguræturnar; þegar ég sofnaði á kveldin, dró svo úr andardrættinum, að ég hrökk upp eins og mér lægi við köfnun. Raunar var þetta ekki á hverju kvöldi, en þó oft, og aldrei oftar en þrisvar sama kvöldið.
Um þessar mundir varð sveitungi minn einn yfirfallinn af brjóstveiki. Hann fór til séra Þorsteins sál. á Hálsi, var þar eitt sumar og kom aftur albata. Hann réð mér til að fara þangað líka, og svo fór ég norður vorið 1868. En ég komst ekki að hjá séra Þorsteini, og fór því til séra Magnúsar á Grenjaðarstað, sem fyrstur var “homöopath” hér á landi. Var ég þar um sumarið og brúkaði meðul hans. Batnaði mér þar svo, að aldrei síðan hefi ég kent floganna í höfðinu, magnleysis í tungurótum eða að drægi úr andardrættinum er ég sofnaði. Taugarnar styrktust og nokkuð, en eigi til hlítar á svo stuttum tíma. Þá er ég fór frá séra Magnúsi um haustið, varaði hann mig stranglega við erfiðisvinnu einkum útróðri, og við því að verða drukkinn. — Svo þótti mér sem sál mín þroskaðist við för mína norður og dvöl mína þar; einkum lærði ég ýmislegt er að mentun laut, af sonum séra Magnúsar, Birni og Sigfúsi, sem báðir voru mjög vel að sér.
Þá er ég var kominn heim aftur, dróst til hins sama fyrir mér með vinnuna, og ég reri nú næstu tvær vetrarvertíðarnar. Lasnaði þá heilsa mín óðum aftur og fékk taugaveiklunin yfirhönd. Kom hún einkum fram í höfuðsvima og magnleysi í öllum vöðvum: Þá er ég stóð kyrr eða gekk, átti ég bágt með að halda jafnvægi; alt sýndist á flugi fyrir augum mínum, og á vissri fjarlægð sýndist alt tvennt; ég þoldi ekki að horfa nema beint fram, allrasízt að lúta; ef ég t.a.m. las í bók, þurfti ég að halda henni jafnhátt andlitinu; en til þess urðu handleggirnir nú of þróttlitlir; aflvöðvar þeirra rýrnuðu smátt og smátt. Fór þetta svo í vöxt að á vertíðinni 1870 gafst ég upp um sumarmálin og var fluttur til Reykjavíkur. Má nærri geta, að sjómenska mín var orðin lítilfjörleg áður. En formaður minn, Sæmundur Jónsson frá Járngerðarstöðum, reyndist mér þá góður vinur og allir skipsmenn yfir höfuð.
Brynjúlfur teiknaði m.a. upp minjarnar í Húshólma.
Loks fluttu þeir mig ókeypis til Reykjavíkur. Þar tóku vinir mínir vel á móti mér, og var ég þar um vorið undir læknishendi Dr. Jóns Hjaltalíns og Dr. J. Jónassens. Lögðu þeir hina mestu alúð á að lækna mig og gáfu mér allan kostnaðinn. En þeir voru í óvissu um, af hverju þessi einkennilegi sjúkdómur stafaði, — svo sagði Dr. Hjaltalín mér sjálfur, — enda vildi mér ekki batna, og fór eg heim
Loks komst ég upp á að halda skriffærunum á lausu lofti. Og enn verð ég að skrifa á lausu lofti, þó ég þurfi nú ekki að halda skriffærunum jafnhátt og áður, þá þoli ég ekki enn að skrifa á borði. — Þó ég ætti bágt með að lesa, hætti ég því ekki alveg, með því líka að hugsunarlífið var óskert.
Og það var fyrst eftir 3 ár, að ég var fullviss um, að ég væri kominn á eindreginn bataveg. Og síðan hefir batinn haldið áfram, hægt en stöðugt, til þessa. Ég er að vísu veikur af mér enn: þoli enga verulega áreynslu, eigi að lesa nema með hvíldum og eigi að skrifa nema ég haldi skriffærunum nokkuð hátt á lofti; og yfir höfuð fer heilsa mín mjög “eftir veðri”. En batinn, sem ég hefi fengið, er svo mikill, að því hefði ég ekki trúað ef það hefði verið sagt fyrir, þá er ég var veikastur.
Síðan hefi ég haft atvinnu af barnakennslu á vetrum. Fyrst var það um nokkur ár, að ég kenndi á ýmsum stöðum, þar til Einar kaupmaður Jónsson á Eyrarbakka tók mig til að kenna syni sínum; var ég honum síðan áhangandi í marga vetur, og reyndist hann mér hinn bezti drengur. Frá honum réðst ég til Sigurðar sýslumanns Ólafssonar í Kaldaðanesi, en þaðan til Jóns óðalsbónda Sveinbjarnarsonar á Bíldsfelli. Hafa bæði þeir og yfir höfuð allir sem ég hefi verið hjá, sýnt mér hina mestu nærgætni og góðvild. — Á sumrum hefi ég ferðast meðal vina minna; hefir mér reynst það hin bezta hressing. Bæði hefir reið á þægilegum hesti ávalt haft styrkjandi áhrif á mig, og eigi síður góðvild sú og aðstoð, sem ég hefi hvarvetna átt að mæta. Þannig höföu menn mig með sér á Þingvallafund 1873, og á þjóðhátíðina þar 1874, og höfðu báðar þær ferðir góð áhrif á mig. Fleira mætti telja.
Þetta frjálsa og þægilega líf bæði sumar og vetur hefir eigi einasta styrkt heilsu mína og gert mér æfina skemmtilega: það hefir ennfremur gefið mér tækifæri til að fylgja betur eðli míns innra lífs, en áður var kostur á að stunda bókfræð og mentun yfir höfuð. Skamt hefi ég að vísu komist í samanburði við vel mentaða menn, og er það eðlilegt, þar eð ég byrjaði svo seint og hefi enn orðið að “spila á eigin spýtur” að mestu. En vanþakklátur væri ég þó við guð og menn, ef ég segði að ég væri engu mentaðri nú heldur en áður en ég veiktist. Auk dönsku og sænsku hefi eg lesið bækur á þýzku og léttri ensku; ég hefi gert mér ljósar ýmsar fræðigreinar, svo sem heimspeki, eðlisfræði, efnafræði, heimspekifræði og “homöopathiska” læknisfræði. Enginn skyldi þó ætla, að ég jafni mér við skólagengna menn í neinu þessu. Við ljóðagerð hafði ég fengist löngu áður en ég veiktist, en fyrst eftir það fékk ég réttan skilning á íslenzkri bragfræði.
Meðal þeirra vil ég nefna dr. Jón Þorkelsson rektor, dr. Björn M. Ólsen rektor, séra Eggert sál. Brien, séra Eirik Briem, séra Magnús Andrésson og þá frændur hans Helgasyni, Einar alþingismann Ásmundsson í Nesi, sem skrifaðist á við mig í mörg ár, en komst fyrst í kynni við mig fyrir tilstilli Ásmundar bónda Benediktssonar í Haga, frænda hans.
Þó ég væri þegar í æsku mest hneigður til bókar, var ég þó alls ekki frábitinn búsýslu. Þvert á móti hugsaði ég oft um þess konar efni. Þaö var hvorttveggja, að ég hafði aldrei neina von unt að komast í “hærri” stöðu, enda langaði mig mest til að verða bóndi, það er að segja: góður bóndi! Þá stöðu áleit ég frjálslegasta og eiginlegasta á næstu árum áður en ég veiktist, var ég á ýmsan hátt farinn að búa mig undir bóndastöðuna og hafði allfjörugan framtíðarhug í þá átt. Það ætlaði ég mér að verða jarðabótamaður eins og faðir minn eða fremur, og áleit mig nokkuð hagsýnan í þeim efnum. Líka vissi ég, að “það er ekki gott, að maðurinn sé einsamall”: Ég hafði þegar valið mér “meðhjálp”; en eigi vissu það aðrir menn. En svo veiktist ég, og þá slepti ég allri framtíðarhugsun, ég bjóst eigi við að verða langlífur, og allrasízt að verða sjálfbjarga. Því vildi ég eigi að stúlkan mín skyldi binda sig við ógæfu mína. Kom okkur saman um að hyggja hvort af öðru, og láta aldrei nokkurn mann vita neitt um það, er okkar hafði milli farið. Og þó ég kæmist á bataveg aftur, þá fékk ég aldrei neina von um búskap eða hjúskap.
Þó höfðu veikindin ekki svift mig ástarhæfileikum. Veturinn 1878 kenndi ég börnum í Vatnsdal í Fljótshlíð. Þar var þá vinnukona, er Guðrún hét, Gísladóttir, ættuð undan Eyjafjöllum; hún þjónaði mér og féll vel á með okkur. Um vorið fór hún að Núpi í Fljótshlíð til Högna hreppstjóra Ólafssonar. Þar fæddi hún sveinbarn veturinn eftir og kenndi mér en gekk við. Hann heitir Dagur. Var hann fyrst nokkar ár á Núpi með móður sinni, og reyndist Högni hreppstjóri okkur hið bezta. En er Dagur var á 6. ári tók Erlingur bóndi Ólafsson á Sámsstöðum hann ti! fósturs. Ólst hann síðan upp hjá honum og konu hans, Þuríði Jónsdóttur, fyrst á SámsstöSum og síðan í Árhrauni á Skeiðum. Reyndust þau honum sem beztu foreldrar, og Páll son þeirra, er tók við búi eftir föður sinn, sem bezti bróðir, og sama er að segja um öll þau systkin. (Eitt þeirra, Þorsteinn skáld og ritstjóri, var eigi alinn upp hjá foreldrum sínum.)
um sumarið. Ég hætti að geta klætt mig eða afklætt hjálparlaust, gat lítið lesið, en ekkert skrifað, því ég þoldi ekki að horfa niður á við.
Fékk ég mér ýmsar fræðibækur léðar, hvar sem þess var kostur. Magnús Andrésson, sem nú er prestur á Gilsbakka, var þá farinn að lesa “homöopathin”; hann var góður vinur minn; hann léði mér lækningabók á dönsku, og í henni fann ég sjúkdómslýsingu, sem virtist eiga við minn sjúkdóm, og bataskilyrði, sem stóð í mínu valdi; gætti ég þess síðan. Eftir það versnaði mér ekki. Jafnframt reyndi ég ýms ráð og meðul.
Séra Arnljótur hafði áður ráðlagt mér, að láta þvo mig úr köldu vatni á hverjum morgni. Það hafði ég ekki framkvæmt. En nú byrjaöi ég á því, og hélt því síðan um mörg ár. Þótti mér sem það styrkti mig. Vera má og, að meðöl hafi gert sitt til. En aldrei fann ég bráðan bata af neinu.
Þá er veikindi mín voru að byrja og lengi síðan, áleit ég þau hina mestu ógæfu; en svo hefir guðleg forsjón hagaö til, að þau urðu upphaf minna betri daga: Undir eins og mér var dálítið farið að batna, tóku menn að nota mig til barnakennslu, sem þá var vaknaður áhugi á.
Sá sem fyrstur notaði mig til þess var Sigurður hreppstjóri Magnússon á Kópsvatni. Hefi ég það fyrir satt, að séra Jóhann sál. Briem í Hruna, sóknarprestur hans, hafi bent honum á mig til þess; — en séra Jóhann sál. var mér kunnugur og hafði ég oft fengið bækur hjá honum.
Nokkur undanfarin sumur hefi ég ferðast um héruð til fornleifarannsókna í þjónustu foraleifafélagsins. Um efrihluta Árnessýslu, Rangárvallasýslu og Skaftafellssýslu (hina vestri 1893; um vesturhluta Húnavatnssýslu 1894; um Flóamanna,- Hrunamanna- og Biskupstungnaafrétt, svo og um Langavatnsdal o.v. 1895; um Mýra- Snæfellsnes- og Dalasýslur 1896. Frá árangri þeirra rannsókna hefi ég jafnóðum skýrt í Árbók fornleifafélagsins.
Sem skáldi jafna ég mér ekki við “stórskáld” eða “þjóðskáld” vor: ég veit að ég er í því sem einn “minstur postulanna.” Og það, sem ég hefi áfram komist, í hverju sem er, þakka ég engan veginn ástundun minni einni saman: Margir hafa veitt mér mikið í mentunarefnum bæði með leiðbeiningum og bendingum í ýmjum greinum og með því að lána mér og gefa góðar bækur.
Enn má telja Sigurð bóksala Kristjánsson, Guðmund bóksala Guðmundsson á Eyrarbakka og Friðrik bróSur hans. Marga fleiri mætti telja, en fremstan allra sóknarprest minn, séra Valdemar Briem, sem ég á meira að þakka en nokkrum manni öðrum, frá því er foreldra mína leið. Égg var lítið eitt kominn á bataveg þá er ég missti föður minn. Hann varð bráðkvaddur sunnudaginn 2. nóv. 1873, á heimleið frá kirkju og altarisgöngu. Var hann þá 70 ára gamall og orðinn mjög heilsutæpur. Hann hafði verið hinn mesti atorkumaSur, en hafði litlum kröftum á að skipa öðrum en eigin höndum. Voru því kraftar hans orðnir veiklaðir af lúa. Fáum dögum áður en hann dó, hafði hann fengið snögt verkjarflog fyrir brjóstið, eins og þar ætlaði eitthvað að springa, en leið frá aftur að því sinni. Grunaði hann að svo kynnt að fara sem fór, en talaði þó fátt um það. — Móðir mín bjó eftir hann næsta árið eftir lát hans, en brá svo búi. Fékk þá Jón bróðir minn jörðina Minna-Núp til ábúðar, og var móðir um stund hjá honum meðan hún lifði. Hún dó 29. marz 1879 og skorti þá 40 daga á 92 ára aldur. — Ég hefi ávallt átt lögheimili á Minna-Núpi, þó ég hafi oft dvalið mestan hluta ársins í öðrum stöðum.
Fé rennur niður Gnúpverjahreppinn 1946.
Man ég vel hve hræddur ég var við erfið kjör og ómilda dóma, þá er ég var slíkir aumingi, hafði eignast barn. En hér fór sem endranær, að guðsleg forsjón bætti úr fyrir mér. Ég hefi haft mikla ánægju af sveininum. Hann hefir komið sér vel, er talinn vel gáfaður, en þó meir hneigður til búsýslu. Þykir mér það og meira vert.
Það ætla ég, að ég sé trúhneigður af náttúru; en móðir mín innrætti mér líka trúrækni þegar ég var barn. Samt er ég enn meira hneigður fyrir að vita en trúa. Ég hefi átt við efasemdir að stríða, og ég hefi reynt að leita upp sönnun fyrir trúaratriðum. Tilraun til þess kom fram í kvæðinu “Skuggsjá og ráðgáta”, og í fleiri kvæðum mínum. Um þesskonar efni hefði ég verið fúsastur að rita, ef ég hefði verið fær um það.
En hitt hefir orðið ofan á, að það lítið, em eftir mig liggur ritað, er mest sögulegs efnis, ellegar um landsins gagn og nausynjar.“
Heimild:
-Lögberg, 11. tbl. 11.03 1915, Æfisga mín, Brynjúlfur Jónsson, bls 5.
Brynjúlfur Jónsson; minningarsteinn. Steinninn, sem er með höfðaletri, er staðsettur í Brynkabolla sem er skálarlaga laut í brekkunni ofan við bæinn.
Krýsuvík – Magnús Ólafsson; minningarorð
Í Morgunblaðinu 1950 eru minningarorð Ólafs Þorvaldssonar um Magnús Ólafsson, síðasta ábúandans í Krýsuvík er lést 10. okt. sama ár:
Magnús Ólafsson (1872-1950).
„Í dag verður jarðsunginn frá þjóðkirkju Hafnarfjarðar, Magnús Ólafsson í Krýsuvík, en svo var hann oftast nefndur.
Fæddur var Magnús 9. sept. 1872, að Óttarsstöðum í Garðahreppi. Foreldrar hans voru Guðný Jónsdóttir frá Lambhaga í Mosfellssveit og Ólafur Magnússon frá Eyðikoti í Garðahreppi.
Þegar Magnús var 3 ára, varð faðir hans fyrir slysaskoti úr byssu og dró það skot hann til dauða eftir tæp tvö ár. Var Ólafur þá farinn að búa að Lónakoti. Þegar hann dó eftir 20 mánaða veikindi, voru efnin gengin til þurrðar, en fjögur börn í ómegð.
Á þeim tímum lá ekki nema eitt fyrir heimilum, sem svona var ástatt um, þau voru „tekin upp“, börnunum tvístrað til vandalausra — og þegar best ljet, væri móðirin hraust, gat hún máski einhvers staðar komið sjer niður með eitt barn. Þannig varð saga Lónakotsheimilisins, við fráfall Ólafs.
Lónakotsbærinn.
Magnúsi, sem þá var fimm ára, var komið fyrir í Hafnarfirði, hjá hjónunum Kolfinnu og Sigurði Halldórssyni í Kolfinnubæ, og mátti Magnús víst teljast heppinn með fósturforeldrana, þrátt fyrir fátækt þeirra. Með þessum hjónum ólst Magnús upp til 15 ára aldurs. Þá fór hann til Krýsuvíkur, og var þar í vinnu mennsku í 26 ár, nokkur ár í Stóra-Nýjabæ, en flest árin á heimajörðinni, þ.á.m. hjá Árna sýslumanni Gíslasyni.
Jónsbúð á Krýsuvíkurheiði þar sem Magnús dvaldist við fjárgæslu.
Öll þessi ár hafði Magnús fjárgæslu á hendi, og varð brátt orðlagður fjármaður. Á sumrin, meðan fje gekk frjálst, stundaði hann venjuleg heimilisstörf, og var heyskapurinn þar fyriferðarmestur, enda var hann heyskaparmaður í besta lagi, svo og húsagerð og smíðar, því að hagur var hann vel.
Magnús giftist 1917, eftirlifandi konu sinni, Þóru Þorvarðardóttur, bónda að Jófríðarstöðum, hinni ágætustu konu. Þeim varð 5 barna auðið, og eru 4 þeirra á lífi, öll hin mannvænlegustu, eitt barn þeirra dó í æsku. Eitt barn átti Magnús áður en hann giftist, og er það nú gift kona í Hafnarfirði.
Þóra Þorvarðardóttir ( 1884-1957).
Eftir giftinguna hóf Magnús búskap að Suðurkoti í Krýsuvík, þótt til húsa væri á heimajörðinni, þar eð Suðurkotið var þá húsalaust. Þannig bjó Magnús í 28 ár, eða þar til að hann var fluttur veikur frá Krýsuvík í nóv. 1945. Tíu síðustu árin var hann aleinn í Krýsuvíkurhverfinu, utan þann tíma, sem kona hans og börn voru tíma og tíma hjá honum á sumrin, og svo það, sem synir hans, einkum sá elsti, Ólafur, fór til hans við og við á veturna. Þótt atvikin höguðu því svo, að ekki gætu þau hjónin ávallt notið samvistar, var hjónaband þeirra hið ástúðlegasta.
Eftir að börnin komust á skólaaldur, var ekki um annað að gera en að konan færi með þau þangað, sem skólavist var að fá, og lá því leið móðurinnar með börnin til Hafnarfjarðar. Annað var það og, sem gerði veru þar upp frá, fyrir konu með ungbörn, óbærilega, en það voru hin ljelegu og síhrörnandi húsakynni, sem enginn fjekkst til að bæta úr, þar eð jörðin var þá í höndum manna ýmist innlendra eða erlendra, sem ekkert vildu fyrir hana nje ábúendurna gera. Mjer er það kunnugt, að sársaukalaus var ekki þessi flutningur Þóru og barnanna, frá ástríkum föður og maka. Einkum var þeim vera Magnúsar þar upp frá mikið áhyggjuefni, eftir að þau voru flutt þaðan og hann orðinn einn eftir.
Krýsuvíkurtorfan – kort (ÓSÁ).
Jeg hygg að Magnús hafi oft hugsað eins og segir í þjóðsögunni: ,Mjer er um og ó‘. Hann átti konu og börn við sjó, sem hann hefði helst kosið að vera „.
Já, — en hann átti líka börn á landi, það voru skepnur hans, einkum þó kindurnar. Þetta voru líka börn hans, því að dýravinur var hann mikill. Svo er annað, sem vert er að minnast, það var hin órofa tryggð, sem hann var fyrir löngu búinn að taka við Krýsuvíkina, svo að honum fannst hann ekki geta, meðan kraftar entust, lifað annars staðar, nema verða sjer og sinum til angurs og byrði, og til þess gat hann ekki hugsað.
Hjer var það vandamál, sem fjöldinn ekki skildi, hann varð því einn að ráða fram úr því. Í Krýsuvík gat hann lifað og starfað fyrir konu og börn, betur en á nokkrum öðrum stað. Um líðan sjálfs sín hugsaði hann minna.
Líf hans var helgað konu og börnum þótt í fjarlægð væru. — Tvo síðustu áratugina hefur atvinna við sjó og búnaðarhættir til sveita breyst svo, að segja má, að sá umbreytingatími gangi Krýsuvíkina af sjer á fáum árum. Þar þótti ekki lengur lífvænlegt, og allir flúðu þaðan, nema Magnús, hann sat á meðan sætt var — og næstum því lengur.
Ólafur Þorvaldsson (1884-1972).
Allir, sem þekktu Magnús, vissu að hann var góður fjármaður, og mikill vinnumaður, — en hann var meira. Hann var greindur í besta lagi, lesinn og fróður, meira en margan grunaði, enda átti hann nokkuð góðra bóka, þótt ekki lægju þær á glámbekk daglega. Hann gat verið skemmtinn og gamansamur í hæfilegum fjelagsskap, einkum þó við börn og unglinga. Svo prúður var hann í orðum, að ekki minnist jeg þess að hafa heyrt blótsyrði hrjóta honum af vörum. —
Þannig var hann í allri umgengni alltaf sami rólegi og æðrulausi maðurinn, afskiftalaus um annarra hagi, og talaði ógjarnam um sína. Slíkum mönnum er gott að kynnast.
Magnús dó á Hafnarfjarðarspítala 10. okt. síðastliðinn, eftir tveggja mánaða dvöl þar, en hafði hinn tímann (frá því í nóv. 1945) legið heima.
Um ævi Magnúsar, þótt fábreytt virtist fljótt á litið, mætti margt segja. Saga hans verður ekki sögð hjer í þessari stuttu kveðju.
Krýsuvíkurkirkja 1936. Fyrir utan kirkjuna standa þrír menn og einn drengur. Annar frá vinstri er Magnús Ólafsson einsetumaður í Krýsuvík. Kirkjan var afhelguð árið 1929 og þess vegna nýtt sem íbúðarhús þegar myndin var tekin – Ásgeir L. Jónsson.
Árni Óla rithöfundur segir frá Magnúsi í bók sinni, „Landið er fagurt og frítt“, í kafla, sem hann nefnir: „Einbúi í Krýsuvík“. Segir þar meðal annars orðrjett: „Magnús er orðvar maður og dulur á sína hagi. Og það er ekki fyrir ókunnugan mann að fá hann til að leysa ofan af skjóðunni. En margt gæti hann sagt urn 50 ára dvöl sína þarna í Krýsuvík, og þær byltingar, sem þar hafa orðið í fásinninu. Mig fýsti þó mest að fræðast um hann sjálfan og lífskjör hans, sem eflaust eru efni í heila skáldsögu.“ Þannig skrifar Árni Óla 1941. Karlinn „Einbúi í Krýsuvík“ sýnir, að Árni hefur skilið Magnús betur en margur annar, og er þetta betur skrifað en óskrifað.
Magnús Ólafsson í Krýsuvík.
Ekki er ólíklegt að mikil einurð um áratugi, t.d. við fjárgæslu og yfirstöðu, um eða yfir 50 vetur, svo og margra ára einlífi mestan hluta ársins mörg hin síðustu ár hans í Krýsuvík, hafi orðið til þess, að nokkur skel hafi myndast um lund hans og líf, sem að fjöldanum sneri, — en undir sló glatt og trútt hjarta, stór og viðkvæm lund, en drengileg. — Tilfinningum hans, ást og umhyggju fyrir elskaðri konu hans og börnum reyni jeg ekki að lýsa hjer. Það er öllum kunnugt, sem þar til þekktu nokkuð.
Fleiri voru það en hans nánustu, sem vissu um hans höfðings lund og heiðarleik. Jeg, sem þessar línur skrifa, var lengi búinn að þekkja Magnús, og vissi fyrir löngu hver maður hann vár, en best fann jeg það í handtaki hans jegar jeg kvaddi hann síðasta sinn heilbrigðan á Krýsuvíkurhlaði, sá það í augum hans og heyrði á rödd hans.
Við hjónin vorum þá að leggja heim úr sumarfríi, því þriðja, sem við höfðum eytt undir þaki Magnúsar í Krýsuvík, sem við ávallt minnumst með hlýju og þökk.
Krýsuvíkurkirkja 1953.
Magnús gerði sjer aldrei far um að sýnast, hvorki fyrir mjer nje öðrum. Fyndist Magnúsi, sem einhver hefði sjer greiða gert, var hann ekki í rónni fyrr en hann hafði á einhvern hátt yfirborgað þann greiðá. Hann gat engan látið eiga hjá sjer, jafnvel ekki þótt vinur hans væri. Hjer máttu engin mótmæli, ef hin stóra og viðkvæma sál hans skyldi ósærð. —
Gestrisni hans við gesti og gangandi er svo kímin, að ekki þarf hjer um að ræða, enda of langt mál fyrir stutta blaðagr., en þess mun margur minnast nú, þegar fráfall hans berst þeim til eyrna.
Krýsuvík um 1950.
— Á fjárlögum 1945 veitti Alþingi, eftir einróma samþykkt fjárveitinganefndar, eitt þúsund krónur sem viðurkenningu fyrir aðhlynningu og hjálpsemi við gesti, sem til Krýsuvíkur komu, — en þá hafði hann, eins og segir í brjefi til fjárveitinganefndar, „verið aleinn í hinni fornu Krýsuvíkursókn í 10 ár, og haft þar opinn bæ, á þessum afskekkta, en oft heimsótta stað af innlendu og erlendu fólki.“
Nú hefur þú, vinur, gengið hina síðustu göngu hjerna megin elfunnar miklu. Ferjumaðurinn hefur sótt þig að bakkanum, þar sem þú varst búinn að bíða örþreyttur en æðrulaus í 5 ár.
Litlahraun – beitarhús frá Krýsuvíkurbænum frá fyrri tíð.
Hvað þú hefur hugsað öll þessi ár, er okkur að mestu hulið, en þegar kunnugir komu til þín og töluðu við þig, duldist þeim ekki að löngum muni hugur þinn hafa dvalið í Krýsuvík, og þá einkum við þau verk, sem þjer voru hugleiknust alla ævi, fjárgæsluna. —
Þrátt fyrir ástúðlegustu umönnun konu og barna, skyldi engan undra þótt sú bið hafi verið orðin þjer ærið löng; en þú varst eftir því, sem jeg best veit, sami rólyndi maðurinn, sem þú ávallt varst, meðan þú gekkst heill til skógar.
Krýsuvík og Krýsuvíkurkirkja 1950.
Á einverustundum orna mjer enn minningar frá okkar fyrri fundum, hvort heldur þeir urðu á heimíli þínu, eða þegar fundum bar saman, þá við hagræddum fje okkar í vetrarharðindum í högum úti. Ekki gafst þá alltaf mikið tóm til samræðna, þar eð báðir áttum langt heim að sækja, — annar í austur, hinn í vestur.
Oft gekkst þú á veg með mjer, þegar leið mín lá um Krýsuvík, og spjölluðum við þá um okkar hugðarefni. Í dag fylgi jeg þjer hljóður, úr þínu hlaði, síðasta spölinn, og þakka þjer fyrir alla samveruna.
Jeg tel að nú sje genginn síðasti Krýsvíkingurinn, þ.e.a.s. sá maðurinn, sem nú um langan aldur mun hafa dvalið þár lengst, og yfirgaf síðastur staðinn.
Góða ferð yfir til fyrirheitna landsins; þar munu bíða þín verkefni trúverðugrar sálar.“ – Ólafur Þorvaldsson frá Herdísarvík.
Heimild:
-Morgunblaðið 21.10.1950, Magnús Ólafsson, minning, bls. 10.
Krýsuvík um 1945.
Útgerðarstöðvar og verstöðvar; Sandgerði – Gils Guðmundsson II
Gils Guðmundsson skrifaði þrjár greinar í Sjómannablaðið Víkingur á árinu 1945 um „útgerðarsögu Sandgerðis„. Fyrsta greinin var um fortíðina; upphafið og önnur um þróun atvinnuhátta í bænum. Þriðja greinin fjallaði síðan um stöðu byggðarinnar og framtíðina. Hér birtist útdráttur úr annari greininni.
Tímabil Mattíasar Þórðarsonar
Gils Guðmundsson (1914-2005).
Þegar danska útgerðarfélagið lagði upp laupana, átti Einar Sveinbjörnsson bóndi í Sandgerði forkaupsrétt að fiskveiðistöð þess. Hafði hann ekki tök á að kaupa, eða kærði sig ekki um það. Varð það úr, að Pétur J. Thorsteinsson, útgerðarmaður frá Bíldudal keypti stöðina af hinu danska útgerðarfélagi, en seldi brátt helminginn Matthíasi Þórðarsyni, sem verið hafði útgerðarstjórinn. Ráku þeir stöðina í sameiningu árið 1909, en vorið 1910 keypti Matthías hinn helminginn af Pétri, og átti þá stöðina alla. Rak hann síðan útgerð frá Sandgerði um fjögurra ára skeið.
Matthías Þórðarson er fæddur árið 1872, á Móum á Kjalarnesi. Hann er sonur Þórðar hreppstjóra Runólfssonar og Ástríðar Jochumsdóttur. Matthías tók skipstjórapróf árið 1890, og var skipstjóri í nokkur ár. Árið 1899 gerðist hann leiðsögumaður strandvarna- og mælingaskipanna dönsku hér við land, og hafði þann starfa á hendi til ársins 1907.
Matthías Þórðarson (1872-1959).
Matthías hafði mikinn áhuga á framfaramálum útvegsins. Sá hann það glögglega, að eitthvert bezta vopnið í baráttunni fyrir þróun og eflingu þessa mikilvæga atvinnuvegar var gott og vekjandi málgagn. Árið 1905 hófst hann því handa af eigin atorku, og byrjaði útgáfu fiskveiðiritsins ,,Ægis“, er kom út mánaðarlega. Gaf Matthías Ægi út í fjögur ár og annaðist ritstjórn hans að öllu leyti. Þá hætti Ægir að koma út um sinn. Var það einkum vegna þess, að Matthías hafði mörgu öðru að sinna, og gat ekki í því snúizt að halda úti blaðinu, en enginn þess um kominn að grípa merkið á lofti. Síðar var Ægir vakinn til nýs lífs, eins og kunnugt er, eftir að Fiskifélag Íslands var stofnað. Hefur Fiskifélagið gefið ritið út síðan.
Þegar er Matthías Þórðarson hafði keypt útgerðarstöðina í Sandgerði tók hann að leita þeirra leiða, er hann áleit vænlegastar til góðs og farsæls árangurs. Hann var sannfærður um það, að Sandgerði var kjörinn staður til vélbátaútgerðar, ef rétt væri á haldið.
Ægir, 1. tbl. 1945.
Lét hann svo um mælt í blaði sínu, Ægi, er hann skýrði frá því að hin danska útgerðartilraun hafði farið út um þúfur, að þrátt fyrir allt hafi staðurinn verið ,,mjög vel valinn, hvað snertir sjósókn og hægt að ná til fiskjar, . . . og mun því tíminn bezt leiða það í ljós, að hér verður framtíðar fiskistöð Suðurlands“.
Matthías sá þegar, að Sandgerði var fyrst og fremst til þess kjörið, að þaðan væri róið á vetrarvertíð. Til þess þurfti góða og sterka báta, sem hægt væri að bjóða annað og meira en blíðu sumarsins. Lét Matthías nú smíða þrjá vélbáta í Reykjavík. Hétu þeir Óðinn, Þór og Freyr. Þá leigði hann viðlegurúm aðkomubátum, og tók ákveðið gjald fyrir. Einnig hóf hann verzlunarrekstur í Sandgerði.
Matthías var svo hepinn að fá góða aflamenn á báta sína. Gekk þeim fremur vel að fiska, og var viðgangur útgerðarstöðvarinnar hægur og jafn þau árin, sem Matthías veitti henni forstöðu. Meginhluti alls þess starfsliðs, sem til þurfti bæði á sjó og landi, var aðkomufólk, því að enn voru menn ekki farnir að setjast að í Sandgerði til stöðugrar dvalar.
Sandgerði – við línudráttinn.
Þótt aflinn í Sandgerði væri dágóður þessi árin, var aðstaða að ýmsu leyti erfið og kostnaður reyndist mikill við bátana. Bryggjan var ákaflega stutt, miðað við þörfina. Bátarnir komust ekki að henni nema á flóði. Þá varð að fleygja fiskinum upp á bryggjuhausinn og bera hann síðan í kassabörum upp í fiskkassana. Sumir höfðu til þess hjólbörur. Síðar komu handvagnar og þóttu þeir miklir kostagripir.
Á þessum árum urðu menn að bera salt allt á bakinu. Þegar saltskip komu, urðu þau að liggja úti á höfn, en síðan var saltið sótt um borð á árabátum. Frá árabátunum var hver einasti saltpoki síðan borinn á bakinu og komið í hús.
Þá var ekki smáræðis staut við fiskverkunina. Allan fisk burfti að bera og draga fram og til baka, milli húsa til vöskunar, söltunar og geymslu, út á kamb til þurrkunar, heim í hús aftur o.s.frv. Einn þeirra manna, sem átti í þessu stauti árum saman, hefur lýst því á þá leið, að í raun og veru hafi allt lífið veriö einlægur burður og dráttur, sí og æ, aftur og fram.
Sandgeðri – fiskur á bryggjunni.
Stúlkur unnu mjög mikið að störfum þessum, og var ekki talið ofverkið þeirra að bera jafnvel hundrað punda pokana á bakinu klukkustundum saman. Oft var það við uppskipun, að nauðsyn bar til að vaða. Vöknuðu þá margir, og það jafnvel allt upp til miðs. Einatt slampaðist kvenfólkið með karlmönnunum við slíkt vos, og þótti engum mikið.
Matthíasi Þórðarsyni mun ekki hafa fundizt útgerðarstöðin bera sig nógu vel. Ákvað hann því að selja, og snúa sér að öðrum verkefnum. Urðu eigendaskipti að Sandgerði árið 1913. Eftir að Matthías hvarf frá Sandgerði, gerðist hann ráðsmaður hjá Fiskifélagi Íslands, en hann hafði átt góðan hlut að stofnun þess. Starfi þessu hjá Fiskifélaginu gegndi Matthías þó ekki nema eitt ár. Árið 1914 fluttist hann til Danmerkur og hefur átt þar heima síðan.
Þýðing úr skrifum Matthíasar í „Nordisk Havfiskeri Tidskrift“ í Ægi 1927.
Matthías hefur fengizt mikið við ritstörf. Hann stofnaði og gaf út ritið „Nordisk Havfiskeri Tidsskrift“, er út kom árin 1926—1932, og þótti fróðlegt. Síðan árið 1935 hefur hann gefið út „Aarbog for Fiskeri“, sem einnig hefur aflað sér nokkurra vinsælda. Tvær stórar bækur hefur hann samið. Hin fyrri, „Havets Rigdomme“ er skrifuð á dönsku og kom út árið 1927. Síðari bókin er „Síldarsaga Íslands“, sem út var gefin árið 1930. Matthías er fróður mjög um fiskveiðamálefni og allvel ritfær.
Loftur Loftsson
Sjómaður í vinnufatnaði þess tíma.
Segja má, að nýr kafli hefjist í sögu Sandgerðis þegar Akurnesingar „uppgötvuðu“ staðinn og komu þangað með dugnað sinn, tæki og verkkunnáttu.
Menn þeir, sem keyptu útgerðarstöðina af Matthíasi Þórðarsyni voru félagamir Loftur Loftsson og Þórður Ásmundsson á Akranesi. Þeir höfðu stofnað verzlun í sameiningu árið 1908, og hugðust nú að færa út kvíarnar. Varð það hlutskipti Lofts að sjá um rekstur Sandgerðisstöðvarinnar, en Þórður stjórnaði fyrirtæki þeirra félaga á Akranesi. Síðar gerðist Loftur einn eigandi stöðvarinnar í Sandgerði. Rak hann þar útgerð samfleytt í 22 ár.
Loftur Loftsson er fæddur á Akranesi árið 1884, sonur Lofts Jónssonar sjómanns þar og konu hans, Valgerðar Eyjólfsdóttur verkamanns í Reykjavík Pálssonar. Loftur hóf verzlunarstörf á unga aldri, en stofnaði sem áður segir verzlun á Akranesi, árið 1908 með Þórði Ásmundssyni. Áttu þeir verzlunina þar og Sandgerðisútgerðina í sameiningu til 1918, en þá slitu þeir sameigninni, og tók Loftur að öllu leyti við fyrirtækinu í Sandgerði. Loftur hefur jafnan verið búsettur í Reykjavík síðan útgerð hans hófst í Sandgerði. Kvæntur er hann Ingveldi Ólafsdóttur læknis í Þjórsártúni Ísleifssonar.
Loftur loftsson (1884-1960).
Þegar Loftur hóf útgerðina í Sandgerði, keypti hann báta þá er Matthías Þórðarson hafði átt, Óðinn, Þór og Frey. Brátt tók hann að færa meira út kvíarnar og bætti við sig ýmsum bátum. Hétu þeir Ingólfur, Björgvin, Svanur II og Hera. Voru þessir bátar stærri miklu en áður hafði tíðkazt að gera út frá Sandgerði, eða um og yfir 30 smálestir. Þeir voru og svonefndir útilegubátar, komu ekki tilhafnar á hverjum degi, en beittu og gerðu að fiskinum um borð.
Strax og Loftur kom til Sandgerðis, fjölgaði þar einnig aðkomubátum, sem keyptu sér viðleguleyfi og aðstöðu til róðra á vertíðinni. Í fyrstu voru bátar þessir einkum frá Akranesi, en brátt kom þar, að til Sandgerðis streymdu bátar víðs vegar að. Má óhætt segja, að með komu Lofts hófst mikið athafnalíf í Sandgerði.
Stækkaði Loftur allmikið hús þau sem fyrir voru, þar á meðal íshúsið. Rak hann stöðina af dugnaði og myndarskap. Margir höfðu góða atvinnu í landi á vertíðinni, auk þess sem sjómenn báru oftast mikið úr býtum, þegar miðað er við það sem annars staðar var. Fiskvinna var mikil að sumrinu. Kvenfólk kom fjölmargt úr Garði, af Miðnesi og víðar að, vaskaði fiskinn og þurrkaði hann. Síldveiðar voru hins vegar sáralítið stundaðar í Faxaflóa á þessum árum, og var mikil beitusíld fengin frá Norðurlandi.
Haraldur Böðvarsson
Haraldur Böðvarsson (1889-1967).
Þegar er Loftur hafði dvalizt árlangt í Sandgerði og gert þaðan út eina vertíð, þótti sýnt, að þar væru ágæt skilyrði til vélbátaúrgerðar. Einkum var þessi skoðun ofarlega í hugum manna á Akranesi, því að þaðan var Loftur og þar var, af eðlilegum ástæðum, einna mest talað um framkvæmdir hans.
Á Akranesi óx upp um þessar mundir mannval mikið svo sem síðar hefur komið greinilega í ljós. Einna fremstur í þeim hópi er sá maðurinn, sem um langan aldur hefur borið höfuð og herðar yfir aðra atvinnurekendur á Akranesi, og þótt víðar væri leitað. Sá hinn sami maður var og um nær þrjá tugi ára annar helzti máttarstólpinn í Sandgerði, og átti meginþáttin í því, ásamt Lofti Loftssyni, að gera þann stað að einu stærsta útgerðarþorpi landsins. Maðurinn var Haraldar Böðvarsson.
Haraldur Böðvarsson er fæddur árið 1889 á Akranesi. Foreldrar hans voru Böðvar kaupmaður Þorvaldsson og kona hans Helga Guðbrandsdóttir bónda í Hvítadal Sturlusonar. Haraldur sá það glögglega, þegar er hann kynntist Sandgerði, að þar var um mikinn framtíðarstað að ræða. Þetta hið sama ár, 1914, leigði hann allstóra lóðaspildu af landi Einars bónda Sveinbjörnssonar í Sandgerði, og hóf þegar að reisa þar nýja útgerðarstöð frá grunni. Naut hann við þetta hjálpar föður síns og tókst með framsýni mikilli og dugnaði að sigra allar torfærur. Lét hann smíða állstór verzlunar- og
vörugeymsluhús, salthús, sjóbúðir og bræðsluskúr.
Sandgerði – trébryggja og geymsluhús.
Næsta ár lét Haraldur gera bryggju og íshús. Hélt hann svo áfram að fjölga byggingum eða stækka þær, sem fyrir voru, unz upp hafði risið mikil þyrping húsa, og taka mátti til fastrar viðlegu um 20 báta á stöðina. Voru byggingar flestar af miklum myndarskap gerðar, eftir því sem þá var talið hæfa; að langmestu leyti úr steini og vel vandaðar.
Jafnhliða þessum framkvæmdum í Sandgerði, hélt Haraldur áfram að auka bátaflota sinn.
Sá var jafnan háttur Haraldar Böðvarssorar, að hann hafði báta sína í Sandgerði blómann úr vetrarvertíðinni, en flutti þá til Akraness og gerði út þaðan er honum þótti það vænlegra til árangurs eða hentugra. Auk sinna eigin báta, hafði hann á sínum snærum í Sandgerði mikinn hóp viðlegubáta víðs vegar að af landinu. Voru þeir jöfnum höndum af Akranesi, úr Hafnarfirði, Reykjavík, Vestmannaeyjum, Ísafirði eða Eyrarbakka.
Sandgerði – höfnin.
Bátar þessir fengu allar sínar nauðsynjar hjá verzluninni. Hún keypti aftur af þeim fiskafurðirnar og lét í té svefnskála fyrir skipverja, beitingaskúra, fiskaðgerðasvæði og þar frarn eftir götunum. Þá var og mikill fjöldi svonefndra útilegubáta, sem sóttist eftir að skjótast inn á Sandgerðishöfn. Gerðu þeir oft og einatt samninga við annan hvorn útgerðarmanninn á staðnum, Harald eða Loft, um að fá hjá þeim kost, veiðarfæri, salt og beitu, en seldu þeim aftur lifrina úr fiskinum eða lýsið. Voru oft mikil viðskipti við þessa báta, enda komu þeir sömu oft ár eftir ár. Mátti stundum sjá vænan hóp vélbáta liggja á Sandgerðishöfn, þegar gerði frátök og útileguskipin leituðu í var.
Hafði nú hróður Sandgerðis sem útgerðarstöðvar vaxið svo mjög, að bátaeigendur víða um land gerðust æ ákafari að fá þar viðlegu fyrir fleytur sínar.
Sandgerði – frá útgerð Haraldar Böðvarssonar.
Þessi mikli vöxtur vélbátaútgerðar frá Sandgerði hafði þau áhrif, að róðrar á opnum bátum lögðust að mestu niður í Garði og á Miðnesi, en netaveiðar höfðu löngum verið mjög mikið stundaðar í Garðsjó og víðar. Garðmenn hófu nú að koma sér upp vélbátum til viðlegu í Sandgerði, því að hafnleysi bannar þeim heimaróðra á öllum meiri háttar fleytum. Frumherji Garðmanna í þessum efnum mun hafa verið Þorsteinn bóndi og útgerðarmaður Gíslason á Meiðastöðum. Síðan kom Guðmundur Þórðarson í Gerðum og þá hver af öðrum.
Þegar flestir voru vélbátarnir í Sandgerði, munu hafa hafzt þar við nálega 40 landróðrabátar, — um 20 frá hvorri útgerðarstöð, — en auk þess hafði þar bækistöð mikill fjöldi útilegubáta, og munu þeir jafnvel hafa komizt upp í 80 eða meira.
Enn frá Haraldi Böðvarssyni
Sandgerði – tóftir gamla Sandgerðisbæjarins.
Árið 1916 keyptu þeir Haraldur Böðvarsson og Loftur Loftsson í sameiningu jörðina Sandgerði, af Einari Sveinbjörnssyni, og skiptu henni á milli sín. Einar fluttist til Reykjavíkur og átti þar heima til banadægurs.
Árið 1920 keypti Haraldur Böðvarsson hjáleiguna Tjarnarkot, og sameinaði þá landspildu aðaljörðinni. Við það varð olnbogarými meira og aðstaða betri til hvers konar framkvæmda. Rak Haraldur útgerðina í Sandgerði alla stund af fyrirhyggju og dugnaði, enda græddist honum þorp nokkurt í Sandgerði, utan um útgerð þá, sem þaðan var rekin. Þó hefur sá háttur jafnan haldizt, að mikill hluti þess liðsafla, sem starfar í Sandgerði á vertíðinni er aðkominn.
Haraldur Böðvarsson er kvæntur Ingunni Sveinsdóttur frá Mörk. Þau giftust árið 1915, og settust þá að í Reykjavík. Þar bjuggu þau til ársins 1924, að þau fluttu búferlum til Akraness. Hafa þau átt heima á Akranesi síðan.
Aflagarpar
Sandgerði í gamla daga.
Útgerðarmenn í Sandgerði voru svo lánsamir, að þangað völdust ýmsir dugandi og aflasælir formenn, þegar á hinum fyrri árum vélbátaútgerðarinnar. Sýndu þeir og sönnuðu það svo glögglega, að ekki varð um villzt, hversu auðug fiskimið þau voru, sem róið varð til frá Sandgerði. Eiga margir þessir garpar það fyllilega skilið, að minningu þeirra sé á lofti haldið. Og þótt varla tjái að þylja nöfnin tóm, verður nokkurra þeirra hér lítið eitt getið.
Kristjón Pálsson var höfðings- og dugnaðarmaður, og einhver hin mesta aflakló, sem um getur. Hann hafði um skeið forystu fyrir öðrum skipstjórum er reru frá Sandgerði. Fyrstur manna suður þar hætti hann algerlega við þorskanot og veiddi eingöngu á línu alla vertíðina.
Sandgerði – fiskaðgerð.
Áður hafði það verið föst og ófrávíkjanleg regla, að allir köstuðu frá sér línunni og tóku upp þorskanet þegar sílið (loðnan) kom, en það var oftast í marzmánuði. Höfðu menn þá trú, að ekki þýddi hið minnsta að leggja línu eftir að loðnan var komin. Kristján sýndi fram á að þessi skoðun var röng. Hélt hann áfram línuveiðum þó að loðna kæmi, og fiskaði allra manna bezt. Tóku þá flestir þann hátt eftir honum, og lagðist netaveiði að verulegu leyti niður hjá Sandgerðisbátunum. Bátur sá, er Kristjón stýrði, hét Njáll. Áttu þeir hann í sameiningu Kristjón og Loftur Loftsson. Njáll fórst 11. febrúar 1922, og drukknaði Kristjón þar ásamt hásetum sínum öllum. Þetta var í afskaplegu útsynningsroki, og skeði slysið lítið eitt innan við Garðsskaga. Annar vélbátur, Björg að nafni, hafði orðið að mestu leyti samhliða Njáli, og var að lensa inn fyrir Skaga eins og hann. Sáu skipverjar á Björgu að upp reis ofsaleg holskefla, stærri öllum öðrum. Lenti Björg í útjaðri brotsins og var mjög hætt komin, en Njáll var í miðju hvolfi þessarar himinglæfu og stakkst á endann þráðbeint niður í djúpið. Kristjón var enn ungur maður er hann fórst, og þótti að honum rnikill mannskaði, sem og skipverjum hans.
Sjúkraskýlið
Sandgerði – sjúkraskýli RKÍ.
„Margt skeður á sæ“, segir gamalt máltæki, og hefur það löngum þótt sanni nær. Eitthvað svipað má eflaust segja um þá staði, þar sem athafnalíf allt er með miklum hraða og stendur ekki með miklum blóma nema skamman tíma á ári hverju, þar sem fjöldi manna safnast saman úr ýmsum áttum, leggur á sig vos og vökur til að grípa gullið meðan það gefst, og verður oft að búa við misjafna aðbúð fjarri heimilum sínum. Ef til vill er óvíða meiri þörf á einhverri aðhlynningu og hjálp í viðlögum en einmitt þeim stöðum, þar sem þessu líkt stendur á.
Í Sandgerði hefur aldrei læknir setið. Hefur því orðið að leita til Keflavíkur eða Grindavíkur þegar til læknis þurfti að grípa. Reyndist það oft mjög bagalegt, meðan ekki var hægt að fá gert skaplega við skurð á hendi eða graftarbólu á hálsi án þess að standa í læknisvitjun eða ferðalögum undir læknishendur. Þá var það ákafiega illt, að sitja ráðalítill uppi ef maður veiktist skyndilega. Var sjaldan hlaupið á að koma sjúklingi fyrirvaralaust í sjúkrahús, enda langan veg að fara, en á hinn bóginn engin leið að annast fárveika menn í litlum og loftillum svefnskálum, þar sem fjöldi sjómanna hafðist við og gekk um á öllum tímum sólarhringsins.
Sandgerði – byggingar.
Það var því hið þarfasta verk, er Rauði Kross Íslands hófst handa árið 1937 og reisti í Sandgerði ágætt sjúkraskýli. Það er að vísu ekki stórt, en bætir þó prýðilega úr brýnni þörf. Í húsinu eru tvær vel búnar sjúkrastofur, og geta legið þar fjórir sjúklingar í einu. Ef nauðsyn krefur, er hægt að taka við nokkru fleiri sjúklingum um stundarsakir.
Veturinn 1939—1940 var sjúkraskýlið endurbætt allmikið. Þar var þá einnig komið upp finnsku baði. Hafði tekizt að festa kaup á baðofni og fá hann afhentan fáum dögum áður en styrjöldin hófst. Hefur bað þetta verið mikið notað síðan, og þykir sjómönnum það hið mesta þing. Þá eru og venjuleg steypiböð í húsinu.
Sandgerði – bátar við bryggju.
Á hverri vertíð hefur Rauði Krossinn ráðið vel mennta hjúkrunarkonu til að annast rekstur Sjúkraskýlisins, en læknir frá Keflavík hefur eftirlit með sjúklingum og framkvæmir meiri háttar aðgerðir. Nýtur starfsemi þessi mjög mikilla vinsælda, enda hefur hún bætt úr brýnni þörf. Áður en Sjúkraskýlið var reist höfðu hjúkrunarkonur frá Rauða krossinum starfað um langt skeið á vertíð hverri í Sandgerði.
(Í þriðju og síðastu greininni, 01.12.1945, um Sandgerði er fjallað um uppbyggingu bæjarins og framtíð hans. Hún birtist í næsta blaði).
Heimild:
-Sjómannablaðið Víkingur, 9. tbl. 01.09.1945, Útgerðarstöðvar og verstöðvar, Sandgerði, Gils Guðmundsson, bls. 207-213.
Sandgerði – aflinn kominn á land.
Útgerðarstöðvar og verstöðvar; Sandgerði – Gils Guðmundsson I
Gils Guðmundsson skrifaði þrjár greinar í Sjómannablaðið Víkingur á árinu 1945 um „útgerðarsögu Sandgerðis„. Fyrsta greinin var um fortíðina; upphafið og önnur um þróun atvinnuhátta í bænum. Þriðja greinin fjallaði síðan um stöðu byggðarinnar og framtíðina. Hér birtist útdráttur úr fyrstu greininni.
Fortíðin
Sjómannablaðið Víkingur, 10. tbl. 1945.
Á Reykjanesskaga hefur allt frá fornu fari verið mikill fjöldi verstöðva, stórra og smárra. Hinar helztu þeirra voru Bieringstangi á Vatnsleysuströnd, Vogar, Njarðvíkur, Leira, Garður, Sandgerði, Stafnes, Hafnir og Grindavík. Frá öllum þessum stöðum og mörgum fleiri, leituðu menn út á mið Faraflóa og Suðurstrandarinnar.
Fiskimiðin reyndust að vísu misjafnlega gjöful, og brugðust stundum, en þegar öllu er á botninn hvolft, má það heita miklum vafa bundið, hvort nokkur annar landshluti hefur átt slíka auðlegð fyrir ströndum úti, sem þessi hrjóstrugi, eldbrunni og hraunrunni skagi, sem teygir hæl og tá út í Atlantshafið.
Neðan á „ilinni“ á Reykjanesskaga, en þó miklum mun nær tánni (Garðskaga) en hælum (Reykjanesi), er byggðarlag það, sem Miðnes heitir. Þar er Miðneshreppur. Skiptist hann í sjö hverfi, er sum hafa verið fjölbyggð mjög á fyrri tímum, meðan útræði opinna skipa var í fullum blóma. Hverfi þessi heita: Kirkjubólshverfi, Klapparhverfi, Sandgerðishverfi, Bæjaskershverfi, Fuglavíkurhverfi, Hvalsneshverfi og Stafneshverfi. Nálægt miðbiki þessa svæðis er Sandgerði, sem hefur á síðari árum orðið bækistöð mikils vélbátaflota, og telst nú í hópi stærstu útgerðarstöðva þessa lands.
Sandgerði – tóftir gamla Sandgerðisbæjarins.
Jörðin Sandgerði er snemma nefnd í skjölum. Einna fyrst mun hennar getið í skrá nokkurri um rekaskipti á Rosmhvalanesi, en sú skrá er talin vera frá því seint á Sturlungaöld, eða nálægt 1260—1270. Gömul munnmæli herma, að jörðin hafi upphaflega heitið Sáðgerði, af því að þar lágu kornakrar Gullbringu, sem sýslan er við kennd. Segja sagnir, að hún hafi gefið þræli sínum, Uppsa, jörð þá, er hann nefndi Uppsali. Uppsalir eru skammt ofan við Sandgerði. Voru þeir 20 hundruð að fornu mati, en Sandgerði 60 hundruð. Líklegt má telja, að saga þessi um þrælinn Uppsa, sé alþýðleg skýringartilraun á bæjarnafninu Uppsalir. Jarðarheitið Sáðgerði kemur hvergi fyrir í gömlum skjölum, og er það að öllum líkindum tilbúningur síðari tíma. Hitt mun rétt vera, að Sandgerði hefur fyrr á öldum verið grasgefnara miklu og frjósamara en síðar varð.
Sandgerði – örnefni.
Votta heimildir, að áður á tlmum hafi verið svo hátt stargresi milli Bæjaskerja og Sandgerðis, að fénaður sást ekki er hann var þar á beit. Síðar blés þetta svæði upp og gekk á það sjór, svo að þar urðu ýmist berar klappir eftir eða gróðurlaus foksandur. Til skamms tíma hafa sézt nokkur merki í Sandgerðislandi, sem bent geta til þess, að þar hafi akuryrkja verið stunduð í allríkum mæli fyrr á öldum. Séra Magnús Grímsson, prestur á Mosfelli, sem kunnur er vegna þess að hann var annar helzti upphafsmaður þjóðsagnasöfnunar hér á landi, kynnti sér fornmenjar á Reykjanesskaga, og skrifaði um þær merkilega grein. Hann ræðir þar nokkuð um Sandgerði, og kemst meðal annars svo að orði:
Sandgerði – loftmynd 2023.
„Suður af Flankastöðum við sjóinn eigi langt er bær, sem nú er kallað Sandgerði, en hét að sögn áður Sáðgerði. Þar eru tún fögur og allslétt. Mikið af túni þessu hefur í fyrndinni verið akrar, og sér þar glöggt fyrir skurðum, scm hafa skipt ökrunum í breiðar og langar reimar. Austan og norðanvert með akrinum liggur hóll eða brekka, sem hefur skýlt honum. Garðar sjást hér ei kringum akurinn eða um hann eins og á Skaganum. Tjörn ein er fyrir norðan bæinn, og sér til skurðar úr henni niður á akurinn. Hefur þar mátt hleypa vatni úr í allar rásirnar og af eða á akurinn eftir geðþekkni. Vestanvert við akurinn er túnið nokkuð hálendara. Þar eru þrír eða fjórir bollar eða lautir í röð, og mótar fyrir skurði á milli þeirra og fram úr þeim út í sjó.
Sandgerði – Landakot; loftmynd 2023.
Bollar þessir eru nærfellt kringlóttir, misstórir og eigi djúpir nú. Bolla þessa held ég vera mannaverk, og hafi þeir verið notaðir sem böð eða laugar, því að vel hefði mátt hleypa í þá vatni úr tjörninni og kann ske sjó, þó nú virðist það miður ætlandi. Má og vera að þeir hafi verið notaðir til einhvers við akurinn, t. a. m. til að láta vatn standa í (Vandbeholdere). Þeir eru nú grasi grónir innan. Engar sögur hafa menn nú um bolla þessa, en þeir eru svo frábrugnir öllum hlutum þar í nánd, að mér þótti þeir eftirtektarverðir. Þeir eru hér um bil 3 til 5 faðma í þvermæli“.
Sandgerði og nágrenni – herforingjaráðskort 1903; Rosmhvalanes.
Árið 1703, er Árni Magnússon og Páll Vídalín ferðuðust um Gullbringusýslu, lýstu þeir jörðinni Sandgerði allnákvæmlega, og er þá lýsingu að finna í jarðabók þeirra. Um þær mundir var eigandi og ábúandi Sandgerðis Vilhjálmur Jónsson lögréttumaður. Ekki hafði hann stórt bú á svo mikilli jörð. Kvikfénaður var talinn þessi: „Sjö kýr, ein kvíga tvævetur, ein kvíga veturgömul, einn kálfur, sextán ær, tólf sauðir veturgamlir, tveir tvævetrir, lömb tíu, tveir hestar“. Hlunnindi jarðarinnar voru ekki margvísleg, og bar þar útræðið langt af öðrum. Hlunnindum lýsir jarðabókin svo:
„Torfrista og stunga engin nema í sendinni jörð. Lyngrif nokkuð lítið. Eldiviðartak af fjöruþangi bæði lítið og erfitt. Sölvatekja fyrir heimamenn. Grasatekja nærri því engin. Eggver nokkuð lítið af kríu, en hefur áður betra verið. Rekavon nokkur.
Sandgerði – Hamarssund.
Heimiræði er árið í kring og ganga skip ábúandans eftir hentugleikum; áður hafa hér stundum gengið inntökuskip fyrir undirgift, sem ábúandinn eignaðist; mætti og enn vera ef fiskirí tekist. Lending er góð. Sjór og sandur brjóta nokkuð á túnin þó ekki til stórmeina enn nú. Vatnsból sæmilegt en bregst þó, en það mjög sjaldan“.
Árið 1703 fylgdu Sandgerði hvorki meira né minna en níu hjáleigur, er svo hétu: Bakkakot, Krókskot, Landakot. Tjarnarkot, Harðhaus (?), Gata, Stöðulkot, Bakkabúð og Helgakot. Tvær hinar síðastnefndu voru komnar í eyði, önnur fyrir meira en 10 árum, hin fyrir nær 30 árum.
Reykjanes og Miðnes – sjóslys.
Þessi mikli fjöldi af hjáleigum á ekki víðlendara né gróðurríkara svæði en Sandgerðishverfið er, talar skýru máli um það, að afkomumöguleikar fólksins hafa fyrst og fremst verið við sjóinn bundnir. Það var útræðið, sem gerði hjáleigumönnum kleift að haldast við á þessum stað. Ella hefði þar verið ólíft með öllu.
Árið 1839, þegar Sigurður B. Sívertsen, prestur á Útskálum, samdi sóknarlýsingu sína, taldi hann Sandgerði einhverja fallegustu jörðina þar um slóðir, kvað túnið grasgefið og í góðri rækt, en kvartaði undan því að sjór bryti þar upp á svo að til mikils tjóns horfði. Þá voru enn sex hjáleigur bvggðar frá Sandgerði og útræði mikið stundað.
Umhverfið
Í Sandgerði er lending góð. Þar er eitthvert hið bezta og tryggasta sund fyrir sunnan Skaga. Það heitir Hamarssund.
Sandgerði – erfið innsigling.
Sundið er fremur mjótt og blindsker á báða vegu, svo að voði er fyrir höndum ef nokkuð ber út af. Þarf því allmikla nákvæmni og kumiugleik til að taka sundið rétt, þegar illt er í sjóinn, enda er þá nauðsynlegt að kunna skil á straumaköstum þar. En sé rétt að farið, er sundið hættulaust í öllu skaplegu.
Sandgerðishöfn myndast af Bæjaskerseyri að sunnan og vestan, en Sandgerðis- og Flankastaðalandi að norðan og austan. Mynni víkurinnar snýr í norðurátt. Að sunnanverðu við sundið, sem siglt er um inn á höfnina, er skerig Bóla, en skerið Þorvaldur að norðanverðu. Sú frásaga er höfð í munnmælum, að bóndi einn hafi í fyrndinni búið á Flankastöðum og átt sonu, efnispilta hina mestu. Sóttu þeir sjó af kappi, og réru úr Sandgerðisvík. Einhverju sinni komu þeir úr róðri og lögðu á sundið.
Flankastaðahverfi – uppdráttur ÓSÁ.
Stórstraumsfjara var og bára mikil. Steytti skipið á hellu nokkurri í miðju sundinu, hvolfdi því og drukknuðu menn allir. Bónda féllst mjög um atvik þetta. Litlu síðar rann á hann hamremmi. Fór hann þá út með menn sína og tóku þeir að þreyta fangbrögð við helluna. Tókst þeim að reisa hana upp sunnan til við sundið, og er hún sker það hið mikla, sem nú kallast Bóla. Eftir þessar aðgerðir reyndist sundið nægilega djúpt hverju skipi.
Út af skerinu Bólu, sem eins konar framhald af Bæjaskerseyri, er rif eitt mikið, sem Bólutangarif heitir. Skagar það langt í sjó fram, og mega skip hvergi nærri koma, svo að þeim sé ekki grand búið. Eru dæmi þess, að fiskiskip og jafnvel kaupför hafi strandað á Bólutangarifi. Árið 1839 strandaði þar frönsk húkkorta frá Dunkirque. Menn komust af allir, en skip braut í spón.
Sveinbjörn Þórðarson
Sandgerði – bátar.
Litlu eftir miðja 19. öld, fluttist sá maður frá Hrauni í Grindavík og að Sandgerði, sem Sveinbjörn hét og var Þórðarson. Sveinbjörn var fæddur árið 1817. Snemma varð hann alkunnur maður um allan Reykjanesskaga fyrir fádæma dugnað, kapp og áræði. Svo var harðhugur Sveinbjarnar mikiil og sjósókn hans grimm, að flestum blöskraði, jafnvel þeim, sem ýmsu voru vanir og köllu ekki allt ömmu sína. Sveinbjörn var hverjum manni skjótráðari og ákafari, svo að óðagot hans varð stundum ærið hlátursefni.
Eftir að Sveinbjörn Þórðarson fluttist til Sandgerðis, rak hann þar gott bú og sinnti útræði af ofurkappi. Auðgaðist hann brátt að fé. Þá var það, að hann lét smíða lítinn þiljubát, sem Skarphéðinn var nefndur.
Sandgerði – steinbryggja og fiskhús.
Gerði hann bátinn út um skeið, aðallega til lúðu- og þorskveiða í Reykjanesröst og þar í kring. Var Sveinbjörn sjálfur formaður bátsins. En er hann hafði átt Skarphéðinn í fjögur ár eða þar um bil, rak bátinn upp í klappirnar norðan við Sandgerðisvík, í ofsaveðri á suðaustan, og brotnaði hann í spón. Þá varð Sveinbirni að orði, er hann sá bát sinn í braki og bútum: „Kári skal hefna Skarphéðins!“ Lét hann ekki sitja við orðin tóm, en hóf samstundis smíð á nýjum þiljubát, er hann nefndi Kára. Þann bát notaði Sveinbjörn til fiskveiða að sumarlagi, og mun hafa átt hann um alllangt skeið. Jón, sonur Sveinbjarnar, var formaður bátsins hin síðari ár. Var hann, eins og faðir hans, sjógarpur hinn mesti og tilheldinn. Stýrði hann áttæringi þeirra feðga á vetrum, og sat einatt fram í rauða myrkur, svo framarlega sem veður leyfði. Þá formenn, er það gerðu, kölluðu Sunnlendingar setuhunda.
Sandgerði – fjara, fiskhús og bryggja.
Það þóttust menn vita, að fráleitt hefðu viðtökurnar verið blíðar hjá Sveinbirni gamla, hefði sonur hans lagt það í vana sinn að koma fyrr að landi en karli þótti hóf að vera. Var sagt, að Sveinbjörn ýtti helzt til of undir syni sína að róa, stundum jafnvel út í nálega ófæru.
Var hann einatt óður og uppvægur, æddi um hús öll og tautaði, unz Jón stóðst ekki lengur mátið, kallaði á Einar bróður sinn og aðra menn sína og ýtti á flot. Hægðist karli þá í bili. En þegar þeir voru komnir út fyrir sundið, umsnerist Sveinbjörn á nýjan leik og sagði að þeir væru helvítis flón, þessir strákar sínir, að æða út í vitlaust veður. Gat hann síðan naumast á heilum sér tekið alla þú stund sem synir hans voru á sjónum, og hægðist ekki fyrr en þeir voru komnir heilu og höldnu í land.
Sandgerði – trébryggja og geymsluhús.
Einhverju sinni er veður var ískyggilegt, höfðu þeir bræður, Jón og Einar, róið í skemmra lagi. Var ekki laust við að þess sæist vottur, er aflinn var athugaður, að þar hefði skotizt þaraþyrslingur innan um. Sveinbirni gamla þótti slælega að verið, en hafði þó venju fremur fá orð um að sinni. Næstu nótt var enn hið verstaveðurútlit, og ákváðu þeir bræður að sitja heima og róa hvergi. Að morgni, þegar Sveinbjörn gamli kom á fætur, sér hann að veður er allgott, en verður þess var, að synir hans hafa ekki róið. Verður hann nú ofsareiður, veður inn til þeirra, og sváfu báðir. Segir Sveinbjörn þá með þjósti miklum: „Ykkur hefði verið nær að fara út í þara og sofa þar!“ Strax og karli rann reiðin, sá hann eftir orðum sínum, og var það oft síðan, er synir hans voru á sjó í vondu veðri, að hann minntist ónotalega þessara ummæla.
Hér fer á eftir frásögn um fyrirbæri nokkuð, sem kunnugir menn fullyrða að hafi orðið í Sandgerði. Hafa sumir sett það í samband við Jón Sveinbjörnsson og drukknun hans. Aðrir telja, að þar sé ekkert samband á milli.
Höfuðskeljar
Fyrir allmörgum árum bar svo við, að höfuðkúpur tvær rak á land í Sandgerði. Einhverjir tóku þær úr fjörunni og báru upp til húsa. Enginn vissi nein deili á höfuðkúpum þessum, en það þótti sýnt, að þær voru jarðneskar leifar sjódrukknaðra manna. Benti margt til þess, að þær væru nokkuð gamlar og hefðu velkst lengi í sjó. Lítt var um höfuðkúpur þessar hirt í fyrstu, og ekki voru þær færðar til greftrunar eða veittur neinn sá umbúnaður, sem hæfa þykir leifum dauðra manna. Lágu höfuðkúpurnar innan um allskonar skran í vörugeymsluhúsi og þoldu misjafna meðferð. Var loks svo komið, að flestir höfðu gleymt fundi þessum, og vissu fáir hvar höfuðkúpurnar voru niður komnar.
Hauskúpa.
Þá urðu þau atvik er nokkuð var frá liðið, að berdreymir menn tóku að láta illa í svefni og þóttust verða ýmissa hluta varir. Hinir aðrir, er ekkert dreymdi, höfðu slíkt allt í flimtingum, kváðu lítt mark takandi á þess konar rugli og hindurvitnum. Þrátt fyrir öll slík ummæli, tók það nú að verða æ tíðara, að draumvísir menn yrðu þess áskynja, að til þeirra kæmu halir tveir, er báðu þess, að eigi væri hraklega með höfuðbein sín farið. Báðu þeir þess einatt með mörgum fögrum orðum, að þeim væri komið í einhvern þann stað, þar sem þeir gætu verið í friði og rnættu horfa út á sjóinn. Létu þeir svo um mælt, að ekki myndi bátur farast eða slys verða á Hamarssundi, meðan þeir fengju að líta fram á hafið. Ágerðust draumfarir þessar smám saman, og var erindi hinna látnu sæfara einatt hið sama. Báðu þeir stöðugt um að fá að horfa út á sundið.
Nokkuð bar á því um skeið, að hinir framliðnu létu sér ekki nægja að vitja manna í draumi. Urðu ýmsir varir við eitt og annað þótt vakandi væru. Mergjaðasta draugasagan, $em við hauskúpurnar er tengd, hefur verið sögð á þessa leið:
Það var einhverju sinni, að sjómenn nokkrir áttu leið um húsið, þar sem hauskúpurnar lágu. Með var í förinni ungur maður, ærslafenginn nokkuð og djarfmæltur. Gekk hann þar að, sem höfuðkúpurnar voru, þreif til þeirra ómjúklega og manaði eigendur beina þessara til að birtast sér í vöku eða svefni, ef þeir væru ekki alls vesælli. Að því búnu varpaði hann frá sér höfuðskeljunum og gekk burtu hlæjandi.
Frá Sandgerði fyrrum.
Hið sama kvöld var veður ekki gott og réru engir. Gekk sjómaður þessi til náða ásamt félögum sínum. Svaf hann á efri hæð í tvílyftu húsi, og var svo til hagað, að svefnskálar sjómanna opnuðust allir að sameiginlegum gangi, sem lá eftir endilöngu húsinu.
Fáar mínútur liðu. Heyrðist þá vein rnikið og svo ámátlegt, að það vakti af værum blundi alla þá, er á svefnloftunum sváfu. Hrukku menn upp með andfælum, kveiktu ljós í skyndi og tóku að leita orsaka þessa fyrirbæris. Reyndust hljóðin koma frá hvílu sjómanns þess, sem fyrr um daginn hafði gamnað sér við höfuðkúpurnar. Var hann kominn hálfur fram á rekkjustokkinn og hékk höfuðið fram af. Hafði hann andþrengsli svo mikil, að lá við köfnun, og allur var hann orðinn blár og afmyndaður ásýndum.
Leið nú af kvöldið, og bar ekkert til tíðinda. Um miðnæturskeið, er flestir voru sofnaðir, varð maður einn, er í fremsta svefnskálanum hvíldi, var við það, að hurðin opnaðist og inn var gengið í skálann. Sér hann að inn koma karlmenn tveir, og er annar stórvaxinn mjög. Verður honum bilt við og leggja ónot um hann allan, en hvergi má hann sig hræra. Ganga komumenn inn skálann og lúta að hinni fremstu rekkju, svo sem leiti þeir einhvers. Hljóðlaust hverfa þeir þaðan og halda áfram ferð sinni frá einni hvílu til annarar. Er þeir höfðu farið um allan skálann, hurfu þeir út jafnhljóðlega og þeir komu.
Fóru félagar hans að stumra yfir honum og kom þar brátt, að honum hægðist nokkuð. Leið þetta smám saman frá. Þegar hann hafði að mestu leyti náð sér, var hann spurður um orsakir til þessa atviks. Kvaðst hann hafa verið sofnaður sem aðrir í skálanum. Þótti honum þá sem maður kæmi inn í skálann og gengi að rekkju sinni. Var hann reiður mjög, og mælti á þá leið, að nú skyldi hefnt hæðnisorða þeirra, sem fallið hefðu um daginn, og annara mótgerða við sig. Við sýn þessa og orð komumanns, dró allan mátt úr sjómanninum. Fann hann að hinn óboðni gestur beygði sig niður að rekkjunni. Þóttist hann þá skynja óglöggt í myrkrinu, að ekki væri hér holdi klædd vera á ferð, heldur beinagrind ein.
Sandgerði – nokkur húsa h.f. Miðness.
Í þeim svifum læsti beinagrindin berum kjúkunum um kverkar honum og herti að sem fastast. Tókst honum með erfiðismunum miklum að gefa frá sér óp það, er vakti hina sjómennina. Þegar er ljósinu var brugðið upp, hvarf hinn óboðni gestur.
Sjómaður þessi hafði ekki kunnað að hræðast, en mátti nú ekki einn sofa og vildi helzt láta yfir sér loga ljós á hverri nóttu. Ella þótti honum sem beinagrindin sækti að sér og sæti um að kyrkja sig.
Nokkru eftir að atburður þessi gerðist, urðu eigendaskipti að fiskveiðistöð þeirri, sem vörugeymsluhús það tilheyrði, sem höfuðkúpurnar voru í. Þegar hinn nýji eigandi hafði kynnt sér alla málavöxtu, lagði hann svo fyrir, að höfuðkúpurnar skyldu teknar úr vörugeymslunni.
Sandgerði – byggingar.
Var síðan smíðaður utan um þær kassi eða stokkur, með gleri á þeirri hliðinni, sem fram vissi. Kassa þessum var síðan valinn staður í aðalglugga verzlunarinnar. Þaðan blasti við höfnin, svo að nú var öllu réttlæti fullnægt.
Svo virðist og, sem eigendur höfuðskeljanna yndu nú betur hlutskipti sínu en áður, því að mjög dró úr öllum draumum og tók fyrir flest það, sem menn höfðu viljað reimleika kalla.
Fyrir þrem eða fjórum árum var kassinn með höfuðskeljunum tekinn úr búðarglugganum og honum valinn staður þar sem minna ber á. Eru kúpurnar enn í kassa sínum í húsi einu frammi við sjó. Verða þær að horfa í gegnum héðan vegginn, en virðast una því hið bezta.
Dönsk útgerðartilraun
Lauritz Ditlev Lauritzen (1859-1935).
Árið 1906 hófust miklar umræður í dönskum blöðum um auðæfi hafsins við strendur Íslands. Gekk þar maður undir manns hönd til að sannfæra Dani um það, að fátt væri gróðavænlegra og líklegra til skjótrar auðsöfnunar, en að nytja vel þær gullnámur, sem íslenzku fiskimiðin væru. Var rætt um það fram og aftur, að það væri Dönum meira en meðalskömm, hversu stórfeldir möguleikar lægju ónotaðir, meðan ekki væri hafizt handa um mikla útgerð á íslandi. Þyrfti nú að gera gangskör að því, sögðu blöðin, að kom upp miklum Íslandsflota, og reisa á hentugum stöðum fiskveiðistöðvar í stórum stíl.
Blaðaskrif þessi komu allmikilli hreyfingu á málið, og urðu þess valdandi, að fjármálamenn ýmsir tóku að kynna sér þennan möguleika. Í fremstu röð þeirra manna, sem horfðu hingað rannsóknaraugum, var D. Lauritzen, konsúll í Esbjerg. Hann var enginn byrjandi á sviði útgerðarmála, hafði rekið mikla fiskútgerð í Danmörku, og var öllum þeim hnútum kunnugur. Lauritzen beitti sér nú fyrir stofnun öflugs félags, er reka skyldi fiskveiðar við ísland og í Norðursjó, bæði á vélskipum og gufuskipum.
Sandgerði – bryggja og viti.
Sumarið 1907 vann Lauritzen að félagsstofnuninni, en lét þó ekki þar við sitja. Þegar á því ári sendi hann út hingað nokkur skip, er stunduðu fiskveiðar fyrir Vestur- og Norðurlandi. Veiðin gekk mjög illa, svo að stórtjón varð á útgerðinni. Var það ekki glæsilég byrjun, en þó lét Lauritzen þetta hvergi á sig festa.
Lauritzen konsúll vildi kynnast sem flestu, er til sjávarútvegs heyrði og að gagni mætti koma við fiskveiðar frá Íslandi. Ferðaðist hann hingað í því skyni, — var með í konungsförinni 1907, — og gerði sér þá ljóst, að fyrsta skilyrðið til góðs árangurs var að ráða vel hæfan og þaulkunnugan Íslending í þjónustu félagsins. Fyrir valinu varð Matthías Þórðarson, skipstjóri frá Móum á Kjalarnesi. Skyldi hann gerast framkvæmdastjóri félagsins á Íslandi þegar er það væri formlega stofnað, og annast vélbátarekstur allan, er þar yrði.
Sandgerði – nýr viti í smíðum.
Haustið 1907 var smiðshöggið rekið á félagsstofnunina. Langstærstu hluthafarnir voru D. Lauritzen, konsúll í Esbjerg og J. Balslev, stórkaupmaður í Kaupmannahöfn. Auk þess voru ýmsir minni hluthafar, þar á meðal nokkrir Íslendingar. Hlutaféð var ákveðið 300 þús. kr., en mátti auka það að vild upp í 1/2 millj. kr. Skyldi félagið hafa aðalbækistöð í Kaupmannahöfn. Í stjóm þess voru kjörnir eftirtaldir menn: D. Lauritzen, konsúll í Esbjerg, formaður og meðstjórnendur Joh. Balslev, stórkaupmaður, J. Krabbe, yfirréttarmálafærzlumaður og C. Trolle, sjóliðsforingi, allir í Kaupmannahöfn og Ágúst Flygenring, kaupmaður í Hafnarfirði.
Sandgerði – fiskaðgerðarhús Haraldar Böðvarssonar.
Eitthvert fyrsta verkefnið, sem Lauritzen, konsúll varð að leysa af höndum, var að kynna sér það sem rækilegast, hvar skilyrði til útgerðar væru einna vænlegust við strendur landsins. Ætlunin var sú, að reka vélbátaútgerð í stórum stíl, en auk þessi átti að stunda veiðar á togurum og línugufuskipum. Þá var og til þess hugsað, að notfæra sér síldarmiðin fyrir Norðurlandi. Ýmsir staðir komu til athugunar.
Eftir nokkra könnun var ákveðið að Sandgerði í Miðneshreppi yrði fyrir valinu sem fiskveiðistöð fyrir vélbáta, er stunda áttu þorskveiðar með línu bæði vor og sumar. Það var talið af kunnugum, að skilyrði væru einhver hin beztu, sem hugsast gæti. Þá mun það og hafa ráðið nokkru um val staðarins, að þar var íshús þeirra Hjálmarsson frá Mjóafirði, og stóð nú autt. Var því engum erfiðleikum bundið að fá það keypt fyrir lítið fé. Samningar tókust einnig greiðlega við eiganda jarðarinnar, Einar Sveinbjörnsson. Var síðan hafizt handa um framkvæmdir.
Þessu næst var Hafnarfjörður valinn að bækistöð fyrir botnvörpuútgerðina, en Siglufjörður sem síldarstöð.
Sandgerði – fiskaðgerð.
Aðalstjórnandi þessa nýja fiskveiðifélags var ráðinn J. Balslev, og hafði hann skrifstofur sínar í Kaupmannahöfn. Auk hans gengu í þjónustu félagsins þrír framkvæmdastjórar. Einn þeirra, Adamsen að nafni, skyldi hafa aðalstjórn á útveginum í Esbjerg, en þar átti að vera ein deild félagsins. Annar, S. Goos, hafði aðalumsjónina hér á landi, og annaðist reikningsfærzlu. Hann bjó í Hafnarfirði. Hinn þriðji, Matthías Þórðarson, átti að hafa umsjón með vélbátaútgerðinni í Sandgerði, eins og fyrr segir.
Innarlega við Sandgerðisvík að austanverðu, út frá Sandgerðistúninu, liggur hólmi nokkur, umflæddur á flóði. Nefnist hólmi þessi Hamar, enda eru þar víða berar klappir. Á hólma þessum lét hið nýja útgerðarfélag reisa hús allstór. Voru það bæði fiskhús, salthús og bækistöð til að beita í línu fiskibátanna. Framan við Hamarinn var gerð steinbryggja, 10 fet á hæð og 75 álnir á lengd. Öll var bryggja þessi steypt og hlaðin úr höggnu grjóti. Var grjótið höggvið úr klettum þeim, sem næstir voru.
Sandgerði – hús og trébryggja.
Þá var gerð trébryggja frá landi og niður á Hamarinn. Var lengd hennar um 70 álnir. Fiskhúsið á Hamrinum þótti myndarleg smíð. Það var 35 álnir á lengd og 16 álnir á breidd. „Bólverk“ allstórt eða fiskaðgerðarsvæði var steypt fyrir framan húsið. Breidd þess var 10 álnir.
Þá var ennfremur reist stórt hús, — eða öllu heldur tvö hús sambygð —, fyrir ofan Hamarinn. Var annað húsið íbúðarhús fyrir verkafólk, skrifstofur og eldhús, en í hinum hlutanum var verzlun og vörugeymsla.
Allar þessar byggingar voru reistar að fyrirsögn Matthíasar Þórðarsonar og undir umsjón hans. Tók verkið skamman tíma og var að mestu leyti lokið á fimm mánuðum. Mannvirki þessi öll munu ekki hafa kostað nema um 50 þús. kr.
Bágborin sjómennska
Sandgerði – Nelly við bryggju.
Um miðjan marzmánuð 1908, kom fyrsta skipið frá félagi þessu til að fiska hér við land. Var það togari er „Britta“ hét. Á togara þessum voru að mestu leyti íslenzkir hásetar, en skipstjóri og stýrimaður danskir. Ráðinn var íslenzkur fiskiskipstjóri, og fór „Britta“ síðan út á veiðar. Litlu síðar kom annað skip félagsins, línuveiðarinn „Nelly“. Á „Nelly“ voru skipverjar allir Norðmenn. Bæði voru skip þessi gömul og illa löguð til fiskveiða hér við land. Afli reyndist nauðatregur, og mun félagið hafa orðið fyrir allmiklum skaða á þessari útgerð.
Frá því um miðjan júlímánuð og þar til í septemberbyrjun, stunduðu „Britta“ og ,,Nelly“ síldveiðar frá Siglufirði. Afli var góður, en síldin seldist fyrir smánarverð. Fór því svo, að síldarleiðangurinn svaraði naumast kostnaði.
Sandgerði – síldarsöltun.
Í byrjun maímánaðar komu fyrstu Danirnir, sem fiska áttu frá Sandgerði, og höfðu með sér tvo opna vélbáta. Um miðjan mánuðinn komu tólf vélbátar frá Esbjerg, 15—20 smálestir að stærð. Áttu þeir einnig að stunda línuveiðar frá Sandgerði. Bátar þessir voru allt tvístöfnungar, vel smíðaðir og góðir í sjó að leggja, en vélarnar reyndust gersamlega ófullnægjandi. Var það hvort tveggja, að þær voru of litlar og illa gerðar, svo að bilanir máttu heita daglegt brauð. Lágu sumir bátarnir stöðugt vélvana og í algerum ólestri. Var og ekki hlaupið að því að fá viðgerð í fljótu bragði, og mátti einu gilda hvort stórt var eða smátt, sem úr lagi hafði gengið. Þurfti að leita með hvað eina til Reykjavíkur, en það reyndist tafsamt og kostnaðarmikið.
Sandgerðisgata.
Væri það lítilræði, sem bilað hafði, var einatt til þess gripið að senda röskan mann gagngert með hinn brákaða hlut til Reykjavíkur, en það var hvorki meira né minna en fullur tólf stunda gangur. Mátti því ekki slæpast ef komast átti á einum degi hvora leið, sízt þegar bera þurfti allþunga pinkla, sem oftast var.
Skipverjar á þessum józku bátum voru allir danskir. Aðeins var ráðinn einn íslenzkur leiðsögumaður eða fiskiskipstjóri, sem átti að,,lóðsa“ allann flotann á fiskimiðin. Í landi voru 40—50 íslenzkar stúlkur, sem beittu línuna, 4—5 stúlkur við hvern bát. Útgerðinn gekk mjög skrykkj ótt, og mátti raunar segja að á flestum bátunum færi allt í handaskolum. Voru það ekki nema opnu bátarnir tveir, sem komust upp á lag með að fiska svo að nokkru næmi. Þar voru aðeins þrír menn á sjónum, tveir Danir og einn Íslendingur á hvorum. Allir fiskuðu bátarnir með línu. Bar margt til þess, hversu lélegur árangur varð af tilraun þessari. Þess er fyrr getið, hve lélegar vélar bátanna voru.
Síldarnet.
Mátti heita að tveir þeirra lægju rígbundnir við bryggju allt sumarið, og komust ekki út fyrir höfnina án þess að allt endaði með ósköpum og skelfingu. Þá voru yfimennirnir algerlega ókunnugir öllum staðháttum hér við land, og höfðu ekki hugmynd um hvernig hentast væri að bera sig til við línuveiðar á Íslandsmiðum.
Enn kom það til, að veiðar þessar voru reyndar að sumarlagi, en þá er jafnan minnstur fiskur í Faxaflóa og út af Reykjanesi. Loks er þess að geta, að hinir dönsku sjómenn reyndust heldur illa. Voru þeir daufir og áhugalausir um sjósókn, en drukku bæði oft og mikið. Sá var fastur siður þeirra, að róa aldrei á laugardögum.
Sandgerði – við línudráttinn.
Vildi það við brenna hjá sumum a. m. k., að þeir fleygðu línunni örgrunnt á leirinn á föstudagskvöldum, til að vera kamnir í land um hádegi á laugardögum; þá stokkuðu þeir upp línuna og fóru í betri brækurnar. Síðan var efnt til dansleiks í beitingaskúrunum á laugardagskvöldum. Þangað komu að sjálfsögðu beitingastúlkurnar og auk þeirra allmikið meyjaval úr nágrenninu. Drykkjuskapur var mikill og enginn skortur á áfenginu. Var sá siður hafður, að blikkfata, full af brennivíni, stóð á hentugum stað, nálægt því sem dansinn var troðinn, og spilkoma eða bolli hjá fötunni. Fékk sér þar hver sem vildi, og var sótt í skjóluna eftir þörfum, líkt og þegar farið er til brunns eftir vatni.
Oft var ,,ástand“ mikið um helgar, og þótti einna hentugast form þess að fara í „eggjaleit“ upp um heiði, en þar verptu fáeinar kríur. Alla sunnudaga slæptust Danir í landi og gerðu ekki handarvik. Síðan beittu þeir á mánudögum og réru þá loks um kvöldið. Þótti Íslendingum þetta helzt til mikið gauf og slóðaskapur, enda voru þeir meiri og harðvítugri sjósókn vanir.
Að lokinni sumarvertíðinni 1908, fór Lauritzen, konsúll að kynna sér það, hvernig félaginu hafði reitt af. Kom þá í ljós það, sem raunar var áður vitað, að stórtap hafði orðið á allri útgerðinni. Urðu þetta slík vonbrigði fyrir eigendur og stjórnendur félagsins, að þeir ákváðu að hætta allri útgerð við Ísland og selja fasteignir þær, sem félagið átti þar. Varð þetta til þess, að löngun Dana til að ráðast í útgerðarbrask á Íslandi rénaði stórum.
(Í annarri grein verður sagt frá útgerð Matthíasar Þórðarsonar, Lofts Loftssonar og Haraldar Böðvarssonar).
Heimild:
-Sjómannablaðið Víkingur, 8. tbl. 01.08.1945, Útgerðarstaðir og verstöðvar – Sandgerði, Gils Guðmundsson, bls. 172-179.
Fiskimið á Íslandi fyrrum.
Efra-Sandgerði
Gísli Sigurðsson fjallar um „Forvitninleg hús á förnum vegi“ í Lesbók Morgunblaðsins 1999, þar á meðal „Efra-Sandgerði“ í Sandgerðisbæ.
Sandgerði – örnefni.
Þegar gamli Sandgerðisbærinn (Neðra-Sandgerði), sem stóð um aldir, eða allt frá því um 1200, niður við sjóinn skammt ofan við Hamarsundið í Sandgerðisvík, upp af Stokkavör ofan við núverandi Sjávarbraut, hætti að þjóna hlutverki sínu sem útvegsbændabýli þar sem frá upphafi hafði verið stunduð sjósókn frá Sandgerði á opnum bátum, enda stutt í fengsæl mið, húsakynnin orðin léleg og nýir og bættir atvinnuhættir að hefja innreið sína, keyptu fjársterkir aðilar jörðina. Í stað þess að ætla sér að hýrast í gamla torfhúsakotinu byggðu þeir sér nýtt og stærra hús úr timbri ofar í landareigninni og nefndur Efra-Sandgerði. Upp frá því myndaðist þar umleikis hverfi og síðan bær, sem hefur til langs tíma byggt afkomu sína á útgerð, líkt og var gert fyrrum, en nú með öðrum og með betri áhöldum en áður þekktust.
Efra-Sandgerði – líkan á Byggðasafninu á Garðskaga, gert af Sigurði Hilmari Guðjónssyni.
„Sum hús eiga sér merka sögu, önnur eru bara skrýtin og skemmtileg. Á ferðum sínum um landið hefur blaðamaður Lesbókar átt stefnumót við dálítið öðruvísi hús en þau sem kynnt hafa verið í Lesbók annað veifið.
Þegar komið er til Sandgerðis eftir veginum norðan frá Garðskaga vekur einstakt hús athygli á útmörkum bæjarins. Sandgerðingar búa í einbýlishúsum og þau eru yfirleitt steinsteypt og bera öll merki þessarar aldar og nútímans. En þetta bárujárnsklædda og blámálaða hús, sem heitir Efra-Sandgerði, vísar aftur til 19. aldar, en ber jafnframt með sér að einhver annast um það af kostgæfni.
Efra-Sandgerði. Ljósmynd frá ljósmyndasafni Akraness.
Texti: Efra-Sandagerði, við norðurhlið og er það elsta húsið í Sandgerði, byggt árið 1883 Frá vinstri: Óþekktur, óþekktur, óþekkt, óþekkt, óþekkt, óþekkt, óþekkt, óþekktur, óþekktur, Sturlaugur Haraldsson Böðvarsson (1917-1976), óþekkt, Ingunn Sveinsdóttir (1887-1969), óþekkt, óþekkt, óþekkt, óþekkt, óþekkt og óþekkt.
Það kemur raunar í ljós þegar að er gáð, að Efra-Sandgerði er elzta húsið í Sandgerði og að það á sér 116 ára sögu. Sú saga hófst með skipsstrandi sem varð happafengur fyrir húsakost í næsta nágrenni líkt og skipsstrandið nokkru síðar austur í Selvogi sem varð til þess að Árnesingar fengu ódýran húsavið.
Það var árið 1881 að kaupfarið James Town rak mannlaust að landi við Þórshöfn, skammt sunnan við Stafnes. Ekki hef ég rekizt á heimildir um hvað varð af skipshöfninni; hvort henni var bjargað í annað skip, eða hvort allir fórust. En svo mikið er víst að skipið var hlaðið húsaviði. Segja heimildir að þar hafi verið um 100 þúsund plankar og áttu menn erfitt verk fyrir höndum að koma farminum í land. En allt þetta timbur var vitaskuld eins og hver önnur himnasending, því mikill skortur var á timbri. Á næstu mánuðum risu mörg myndarleg timburhús á Suðurnesjum og Efra-Sandgerði var eitt þeirra.
Efra-Sandgerði 2025.
Húsbyggjandinn þar var Sveinbjörn Þórðarson útvegsbóndi í Sandgerði, fæddur 1817 á Járngerðarstöðum í Grindavík, þá talinn annar auðugasti maður á Suðurnesjum á eftir Katli Ketilssyni í Kotvogi í Höfnum. Hann gerði út marga báta og átti auk þeirra nokkur þilskip. Litlar heimildir er að hafa um byggingu Efra-Sandgerðis en séra Sigurður B. Sívertsen segir í Suðurnesjaannál sínum að mörg hús hafi verið í smíðum haustið 1883, „þeirra mest Sandgerði hjá Sveinbirni bónda“.
Sími var fyrst lagður suður til Sandgerðis 1915 og þá í húsið Efra-Sandgerði, sem um tíma varð símstöð í plássinu. Enda þótt grunnflötur hússins sé aðeins um 60 fermetrar var oft þétt setinn bekkurinn í húsinu, en það var þó fremur regla en undantekning á fyrstu áratugum aldarinnar.
Seinna ankerinu af James Town komið fyrir við Efra-Sangerði árið 2010. Þetta var vel við hæfi því viðurinn í húsinu er reki frá skipinu 1881.
Fyrir utan heimilisfólk fengu sjómenn á vertíðum að búa í húsinu og þar að auki voru þar 3-4 vinnukonur sem bjuggu í „stúlknaherberginu“.
Tvær stofur voru á jarðhæð, „Hornstofan“ og „Laufeyjarstofa“. Í suðurenda var stúlknaherbergið en þrjú herbergi á loftinu. Kolaofn var í stofunni og engin önnur upphitun, en í einangrun hafði verið notaður mór og ýmis skonar dót; þar á meðal fannst skinnskór. Oft var kalt í Efra-Sandgerði; einnig það var regla fremur en undantekning í húsum af þessu tagi. Í viðbyggingu að norðan var upphaflega hlóðaeldhús og barst þaðan reykur upp á loftið; var stundum talað um „svartaloft“ og „svartagang“. Spölkorn sunnan við húsið voru hlaða, hesthús og 8-9 kúa fjós, en mjólk var seld til bátanna í Sandgerði.
Sandgerði – hluti tófta gamla Sandgerðisbæjarins.
Svo fór að Efra-Sandgerði þótti ekki íbúðarhæft og lengi stóð húsið mannlaust og vildu sumir rífa það eða brenna. Af því varð þó ekki og svo fór fyrir 20 árum að Lyonsklúbburinn í Sandgerði eignaðist húsið og þar er nú félagsheimili klúbbsins.
Á síðustu tveimur áratugunum hefur verið unnið að endurgerð Efra-Sandgerðis og er nú aðeins lítilháttar verk eftir á loftinu. Allir gluggar hafa verið endursmíðaðir í upprunalegri gerð, nema hvað þeir eru tvöfaldir og komin er hitaveita í stað kolaofnsins og veggir einangraðir á nútímavísu. Upprunalega var standandi timburklæðning utan á húsinu úr 2,5×7 tommu borðum, en með tilkomu bárujárns fyrir aldamótin var húsið járnklætt og er það enn.
Fyrir Lyonsklúbbinn og Sandgerðinga alla er sómi að Efra-Sandgerði, húsinu sem speglast í góðu veðri í Kettlingatjörn og er ólíkt öllum öðrum húsum í bænum.“
Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins, 13.11.199, Forvitnileg hús á förnum vegi, Efra-Sandgerði, Gísli Sigurðsson, bls. 12.
Halakotsbáturinn
Í Víkurfréttum 1998 segir af „Aldargömlum báti endurbyggðum„. Um er að ræða svonefndan „Halakotsbát„, sem allt og fáar sagnir eru til um – en er þó samt sem áður enn til:
Halakotsbáturinn.
Ragnar Ágústsson í Halakoti á Vatnsleysuströnd hefur látið endurbyggja nær aldargamlan bát og hefur komið honum fyrir á túninu við heimili sitt. Báturinn, tveggja manna far, var smíðaður árið 1902 af Guðmundi Jónssyni bátasmið og er báturinn með sunnulenska laginu. Guðmundur var mikill hagleikssmiður og segir Ragnar að báturinn sé mjög vandaður. Báturinn var gerður út frá Halakoti. Honum var róið á haustin en einnig á gráslepputímanum. Gert var að fisknum á klöppunum í fjörunni og hann saltaður í húsi í fjörukambinum. Stærri bátar voru síðan á sjálfri vertíðinni.
Kálfatjarnarbáturinn t.v. og Halakotsbáturinn t.h. í sjávarhúsinu ofan Halakotsvarar.
Ragnar sagði að þessi bátur hafi verið mikið notaður í ferðir frá Halakoti á Vatnsleysuströnd til Hafnarfjarðar, þar sem að í þá daga hafi ekki verið kominn vegur frá Hafnarfirði til Keflavíkur og samgöngur á sjó því verið fljótlegri en að fara á hestum yfir hraunið.
Í sjóhúsinu eru bæði Halakotsbáturinn og Kálfatjarnarbáturinn, sem er í eigu Minjafélags Vatnsleysustrandarhrepps.
Heimild:
-Víkurfréttir, 26. tbl. 02.07.1998, Aladargamall bátur endurbyggður, bls. 4.
Halakotsbáturinn t.v. og Kálfatjarnarbáturinn t.h.
Sandgerðisviti
Fyrstu hafnarframkvæmdir í Sandgerðisvík hófust árið 1907 á vegum Ísland-Færeyjarfélagsins, sama ár kom fyrsti vélbáturinn sem gerður var út frá Suðurnesjum, sá hét Gammur RE 107 og var gerður út frá Sandgerði.
Sandgerðisviti fyrrum.
Árið 1914 hófu þrír menn frá Akranesi útgerð í Sandgerði, þeir Haraldur Böðvarsson, Þórður Ásmundarson og Loftur Loftsson. Innsiglingarviti var byggður árið 1916 fyrir Sandgerðishöfn, timburhús á steinsteyptri undirstöðu. Á gólfi ljóshússins var borð og á því tveir steinolíulampar með holspeglum. Árið 1921 var byggður innsiglingarviti úr steinsteypu í stað þess gamla.
Sandgerðisviti var byggður við enda fiskverkunarhúss Haralds Böðvarssonar, til að leiða skip til Sandgerðishafnar um hið þrönga Hamarssund. Byggður var 9 metra hár turn og á hann var sett ljóshús úr plötujárni sem logsoðið var saman á járnsmíðaverkstæði ríkisins og á það var sett linsa og gasljóstæki.
Sandgerðisviti var hækkaður frá steinsteypta handriðinu á upphaflega vitanum um 10 m árið 1945, en sama ljóshús og búnaður notaður áfram.
Raflýsing var sett í vitann 1949 og ný linsa árið 1965.
Vitinn var hvítur allt til ársins 1961 en þá var hann málaður gulur.
Árið 1983 fékk Sandgerðishöfn vitan afhentan til eignar og reksturs.
Sandgerðisviti.
Stafnesviti
Við Stafnes hafa verið tíð sjóslys um aldir, enda skerjótt þar úti fyrir. Þann 28. febrúar 1928 varð hörmulegt sjóslys þegar togarinn Jón forseti strandaði og fórst við Stafnes. Þá fórust 10 skipverjar og 15 skipverjum var bjargað af heimamönnum og fleirum sem komu að björguninni.
Stafnesviti fyrrum.
Þetta sjóslys hafði mikil áhrif á alla sem að strandinu komu og varð til þess að Björgunarsveitin Sigurvon í Sandgerði var stofnuð sama ár, 1928. Hún er fyrsta sjóbjörgunarsveit landsins sem stofnuð var innan Slysavarnarfélags Íslands, nú Landsbjörg. Sigurvon hefur sinnt öryggis- og slysavörnum til lands og sjávar frá Sandgerði alla tíð síðain.
Stafnesviti var bygður árið 1925 á Stafnesi, milli Hafna og Sandgerðis. Í fyrstu var notað gasblossatæki en árið 1956 var vitinn rafvæddur. Anddyri var byggt við vitann árið 1932. Vitinn var hvítur í upphafi með rautt lárétt band ofarlega til að ayðkenna hann sem dagmerki. Árið 1962 var vitinn málaður gulur.
Á Stafnesi var ein mesta konungsútgerð á Miðnesi frá því um miðja 16. öld og stóð til 1769. Voru landsetar af konungsjörðum suðvestanlands skyldugir að róa á árabátum þaðan fyrir lítil laun. Á 17. og 18. öld var Stafnes fjölmennasta verstöð á Suðurnesjum. Útróðrar héldust þar að nokkru marki fram til 1945, en lítil eftir það.
Stafnesviti.
Hólmabergsviti
Hólmabergsviti var reistur árið 1956 en tekinn í notkun árið 1958. Hann var einn þriggja vita sem reistir voru eftir sömu teikningu Axels Sveinssonar, hinir eru í Seley og Vattarnesviti.
Hólmbergsviti – skemmdarverk unnin á vitanum.
Vitinn stendur á Hólmsbergi norðan við Helguvík í landi Suðurnesjabæjar. Á fyrstu árum Hólmsbergsvita voru unnin skemmdarverk á vitanum. Í frétt Morgunblaðsins 4. maí árið 1958 og 24. mars árið 1959 er sagt frá því þegar mikil spjöll voru unni á Hólsbergsvita. Skotið var úr rifflum á hurð vitans og á ljóskerahúsið. Ári síðar voru enn unnin skemmdarverk á Hólmabergsvita, með grjótkasti. Gluggi brotnaði sem hefði getað haft alvarlegar afleiðingar í för með sér ef súgur hefði komist að ljósinu en gasljós var í vitanum á þessum tíma.
Vitaverðir Garðskagavita, þeir Sigurbergur Helgi Þorleifsson og Guðni Ingimundarson, höfðu eftirlit með hinum sjálfvirka Hólmsbergsvita. Vitinn var ekki undir stöðugri gæslu heldur var farið þangað einu sinni í viku til eftirlits.
Steypt var upp í öll gluggaopin síðar meir til að verjast skemmdarverkum.
Hólmsnesviti 1956.
Áraskipið Fram
Á Byggðasafninu á Garðskaga í Garði er áraskipið Fram. Við hlið skipsins er skilti með eftirfarandi upplýsingum:
Fram.
„Talið er að sexæringurinn Fram sé smíðaður árið 1887. Skipið er með Engeyjarlagi. Þorsteinn Gíslason útvegsbóndi í Melbæ í leiru, síðar a Meiðastöðum í Garði, eignaðist Fram fyrir aldarmótin 1900. Um aldarmótin byrjar Halldór, sonur Þorsteins, að sækja sjó með föður sínum á skipinu, þá á fjórtánda ári. Sautján ára gamall er Halldór orðinn formaður á Fram. Seinna selur Þorsteinn skipið til Vatnsleysustrandar.
Í kringum 1930 kaupir Halldór Þorsteinsson, þá orðinn útvegsbóndi í Vörum í garði, Fram aftur í Garðinn og lætur þá setja vél í skipið af grerðinni „Solo“ og síðar „Gray“. Skipið er svo gert út frá Vörum. Gísli, sonur Halldórs, byrjar einnig sjómennsku sína á Fram og er formaður á skipinu ó nokkur ár. Þorvaldur, bróðir Gísla, byrjaði einnig sjómennsku sína á Fram, þá á sextánda ári. Árið 1940 lætur Halldór son sinn, Vilhjálm, hafa skipið og gerði Vilhjálmur Fram út um árabil. Síðastur til að róa á Fram var Sigurður, sonur Vilhjálms, en um 1960 var bátnum lagt.
Þorvaldur Þorvaldsson, sonur Þorvalds Halldórssonar í Vörum, annaðist allar endurbætur á skipinu undir leiðsögn Gunnars Marels Eggertssonar.“
Áraskipið Fram á Byggðasafninu í Garði.