Jón Daníelsson í Stóru-Vogum á Vatnsleysuströnd varð þjóðsagnarpersóna í lifandi lífi. Auk þess að vera atorkumikill sjávarútvegsbóndi þótti mörgum til hans koma af ýmsum öðrum gáfum og atgervi. Hér er ætlunin að rekja lítillega sögu og afrek þessa merka manns, sem engar myndir virðast vera til af.
Í Ægi 1998 fjallar Jón Þ. Þór um „Þilskipaútgerð við Faxaflóa„. Þar er Jóns getið meðal annarra merkismanna:
„Vagga þilskipaútgerð Íslendinga á 19. öld stóð við Faxaflóa, nánar tiltekið í Hafnarfirði. Þaðan gengu skútur konungsverslunarinnar síðari til veiða á ofanverðri 18. öld og þar rak Bjarni kaupmaður Sívertsen útgerð sína um aldamótin 1800 og á öndverðri 19. öldinni.
Þilskipaútgerð Bjarna Sívertsen stóð með blóma fram á síðari hluta 3. áratugs 19. aldar, en lagðist með öllu af eftir að hann flutti til Danmerkur árið 1831.
Bjarni Sívertssen.
Ekki fór hjá því að athafnir Bjarna Sívertsen hefðu áhrif á framtakssama nágranna hans og leið ekki á löngu, uns útvegsmenn suður með sjó gerðu sér ljóst, að góðan hag mætti hafa af útgerð þilskipa, ef rétt og vel væri að henni staðið. Meðal þeirra, er þannig litu á málin, voru þrír efnabændur við sunnanverðan Faxaflóa, þeir Ari Jónsson í Njarðvík, Jón Daníelsson í Stóru-Vogum og Jón Sighvatsson í Höskuldarkoti. Fjórði maðurinn í hópnum var Árni Magnússon í Halakoti, en hann átti um skeið þilskip í samlögum við Jón Daníelsson.
Frumkvöðullinn Jón Daníelsson
Jón Daníelsson virðist hafa orðið fyrstur þeirra fjórmenninganna til að hefja þilskipaútgerð. Árið 1803 keypti hann jagtina Willingen, 9 commerciallestir að stærð, og hóf útgerð hennar. Á næstu árum jók Jón útgerð sína. Árið 1820 átti hann, auk Willingen, hlut í skútu, sem Karven nefndist, á móti Árna Magnússyni. Var það skip smíðað í Vogum á árunum 1817-1819.
Þilskip.
Árið 1828 (eða 1829) eignuðust Jón og sonur hans, Magnús Waage, aðra jagt og nefndist hún Anna Sophia. Það skip slitnaði uppaflegu í Reykjavík í októbermánuði 1830, rak á land og ónýttist. Þeir feðgar voru þó ekki af baki dottnir, en létu smíða nýtt skip heima í Vogum. Því var hleypt af stokkunum árið 1833 og hlaut nafnið Willingen, eftir gömlu jagtinni, sem lagt var árið 1826. Mun nýja skipið hafa gengið til veiða úr Vogum allt til ársins 1857, er Magnús Waage lést. Þar með var lokið sögu þilskipaútgerðar frá Stóru-Vogum.
Þeir feðgar, Jón Daníelsson og Magnús Waage, voru miklir atorkumenn og lánaðist vel flest það er til búsýslu og útgerðar heyrði. Magnús lærði skipstjórnarfræði og stórskipasmíði í Danmörku og mun hafa átt mestan þátt í smíði Karven og Willingen (yngri). Hann smíðaði einnig fjölda opinna báta og hermir ein heimild (Annáll 19. aldar), að hann hafi smíðað um eitt hundrað skip og báta.“
Í Andvara 1950 er lýsing Páls Eggerts Ólasonar eftir Jón Guðnason á uppruna og fjölskyldutengslum Jóns Daníelssonar:
Hausastaðir – minnismerki um Hausastaðaskóla fremst.
„Um þær mundir er Ólafur Pétursson var að hverfa úr þjónustu Ólafs stiftamtmanns og gerast bóndi, kemur til sögunnar á Álftanesi syðra ungur maður, sem örlögin höfðu ætlað mikla velgengni og frama. Má urn margt líkja honum við Ólaf á Kalastöðum. Þessi ungi maður hét Jón Daníelsson, bónda á Hausastöðum, Erlendssonar á Hausastöðum, Eyvindssonar í Arabæ í Gaulverjabæjarhreppi, sem var fjórði maður í karllegg frá síra Ólafi Tómassyni, er hélt Háls í Fnjóskadal í rúm 50 ár og lézt 1628. Kona Daníels og rnóðir Jóns var Guðríður Jónsdóttir, bónda á Spóastöðum í Biskupstungum, fyrr á Víðivöllum í Blönduhlíð, Guðmundssonar á Úlfsstöðum í Blönduhlíð, Gíslasonar á Silfrastöðum, Eiríkssonar lögréttumanns í Djúpadal, Magnússonar lögrm., Björnssonar prófasts á Melstað, Jónssonar biskups á Hólum, Arasonar. Kona Jóns á Spóastöðum, móðir Guðríðar, var Vigdís Jónsdóttir, prests á Torfastöðum, Gíslasonar úr Svefneyjum, Jónssonar á Fróðá, Halldórssonar. En Gísli í Svefneyjum átti Ingibjörgu Arngrímsdóttur hins lærða, prófasts og officialis á Melstað, Jónssonar.
Dannebrogsorðan.
Jón Daníelsson kvæntist Sigríði Magnúsdóttur, bónda í Hlíð á Álftanesi Bragasonar, og Margrétar Pétursdóttur af Melshúsaætt á Álftanesi. Fluttust þau Jón og Sigríður suður á Vatnsleysuströnd og bjuggu þar, í Stóru-Vogum, um hálfa öld. Gerðist Jón hinn mesti framkvæmdamaður, formaður á skipi sínu, gildur bóndi og vellauðugur. Þótti eigi einleikið um velgengni hans, og eignaði þjóðtrúin það mökum hans við huldar vættir, eins og lesa má um í þjóðsögum Jón Árnasonar. En hitt mun sönnu nær, að þar hafi honum bezt gagnað eigið hyggjuvit, atorka og forsjá, ásamt ágætum hæfileikum til sjómennsku og skipstjórnar. Fyrir framkvæmdir sínar var hann sæmdur heiðursmerki dannebrogsorðunni.
Meðal barna Jóns Daníelssonar og Sigríðar Magnúsdóttur var Magnús, er bjó eftir föður sinn í Stóru-Vogum og nefndi sig Waage, fyrstur þeirra ættmanna. Varð hann hinn mesti afreksmaður sem faðir hans. Ungur nam hann siglingafræði og síðan stórskipasmíði í Danmörku. Talið er, að hann hafi alls smíðað um 100 báta, en þilskip smíðaði hann fyrir föður sinn og annan útvegsbónda þar syðra, skömmu eftir heimkomuna frá Danmörku. Þótti slík framkvæmd miklum tíðindum sæta, svo lágæt sem hún var á þeim tíma. Getur Espólín þessa í árbókum sinum og bætir við: „Og margur frami jókst þá Íslendingum, þó margt þætti þungt“. —
Í Lesbók Morgunblaðsins, tveimur tölublöðum, árið 1937 eru „Sagnir af Jóni sterka„, sem Ólafur Ketilsson skráði:
Steinninn í Stóru-Vogavörinni
„Frá ómunatíð hafði klettur einn mikill verið framarlega í Stóru-Vogavörinni, þar sem þrengsli voru mest á millum tveggja skerja þegar skipin voru sett upp eða fram. Var steinninn mitt á milli skerjanna þar, sem þrengslin voru mest, og varð því að setja skipin annað hvort yfir steininn, eða þá yfir annað hvort skershornið, en þetta kom ekki fyrir nema þegar lágsjávað var, eða um fjöru, eða því sem næst, annars flaut yfir steininn, eða skerin, þótti hvoru tveggja miklum erfiðleikum bundið, og hefir því sennilega steinn þessi margt ókvæðis- og formælingarorðið verið búinn að fá á sig, hjá hinum þreyttu og þjökuðu sjómönnum, sem svo marga bakraunina höfðu orðið að þola hans vegna, á meðan að þeir voru að klöngvast með skipin yfir hann.
Vogar – fjarnan neðan við Stóru-Voga.
Eina vetrarvertíð, sem næst 1835, kom Jón Daníelsson af sjó á áttæring sínum vestan úr Garðsjó. Fékk hann þennan dag landsynningsrok og roga barning alla leið heim í vör. Voru hásetar Jóns venju fremur þjakaðir eftir barninginn og bölvuðu klettinum í sand og öskuá á meðan að þeir voru að koma skipinu yfir hann. En þegar að setningnum loks var lokið, sagði Jón hásetum sínum að fara heim, en kvaðst sjálfur ætla að verða eftir og taka til í skipinu m.m. En þegar hásetar hans eru komnir upp á túnfótinn heyra þeir ógurlegt öskur niður í fjörunni, og litu því allir samtímis við, og sjá Jón með klettinn í fanginu, og skotthúfuna í munninum, sem hann brúkaði vanalega á sjónum. Öskraði karlinn œgilega, og var þá hinn ægilegasti ásýndar. Hásetarnir þutu allir samstundis niður eftir aftur, en þá hafði Jón borið steininn langt norðvestur fyrir lendinguna og kastað hanum þar frá sjer, en svo máttfarinn var hann, eftir að berserksgangurinn rann af honum, að hásetarnir urðu að leiða hann heim, en daginn eftir var Jón þó sjáanlega jafngóður.
Stóru-Vogsvör – loftmynd.
Nokkrum dögum seinna tók hann svo steininn aftur í fang sitt, og bar hann lengra upp í fjöruna norðvestur af lendingunni, þar sem hann liggur enn þann dag í dag. Í síðastliðnum desembermánuði gerði jeg mjer ferð inn að Stóru-Yogum til Sigurjóus frænda míns, var ferðin aðallega farin til þess að skoða steininn og áætla þunga hans. Fórum við þrír niður í fjöruna og skoðuðum steininn, og gátum velt honum við. Kom okkur saman um að minna en 500 kg. (1000 pund) væri hann ekki, og börutækur fjórum duglegum mönnum, en Sigurjón fræddi mig líka um það, sem, jeg áður ekki hafði heyrt, að leðurbrók sú, sem Jón var í og tvennar buxur, hefði verið sundur tætt á hnjám og lærum, eftir átökin, og hann sjálfur blóðmarinn, en ómeiddur að öðru leyti.
Vogar – loftmynd 1954.
Að til hafi verið, og sjeu til ennþá, á Íslandi þeir aflraunamenn, sem taki steininn upp, og geti fært bann úr blautum sandinum, þar sem hann hafði legið öldum saman á kafi, til þess hefir þurft, bæði að mínum og annara dómi, sem sjeð hafa steininn, alveg yfirnáttúrulegt mannssafl.
Pertlínan
Eitt sumar, á meðan að Jón Dauíelsson bjó í Stóru-Vogum, kom suður á Vogavík danskur „spekúlant“, sem kallað var í þá daga. Vom það vörubjóðar, eða með öðrum orðum, skip sem höfðu allskonar útlendan varning á boðstólum, fyrir íslenskar afurðir. Höfðu þeir einskonar búð í lestinni, þar sem að öllu ægði saman, ætu og óætu, þurru og blautu.
Þegar skip þetta var komið inn á Vogavík og lagst þar við festar, spurði skipstjórinn einn af þeim mönnum, sem komnir voru um borð hvert þessi sterki Íslendingur myndi ekki komi um borð til sín. Benti þá einn maðurinn skipstjóranum á bát sem kom frá landi, og sagði skipstjóra, að maðurinn sem sæti aftur í bátuum væri hinn sterki Íslendingur, sem hann óskaði að sjá.
Vogar um 1950.
Þegar Jón Daníelsson var kominn um borð í skipið, varð skipstjóranum starsýnt á þennan háa og herðabreiða beinabera mann, sem horfði á skipstjóra tindrandi stálgráum augunum, þrungnum af viti og viljakrafti. Þegar Jón hafði heilsað skipstjóra, og þeir höfðu talast við góða stund, gekk Jón fram á skipið, og sá þar afarstóra kaðalrúllu, sem ekki hafði verið vætt. Var þetta „Pertlína“ sem kallað er, eða festartóg, afar sver og úr tjöruhampi, mörg hundruð pund, eftir því sem mjer hefir verið skýrt frá.
Þegar Jón hafði skoðað þessa kaðalrúllu, gekk hann aftur til skipstjórans, og bað hann að selja sjer 4—5 faðma af kaðlinum, sem hann svo ætlaði að rekja spottann upp og snúa svo úr honum stjórafæri netateina, m. m., en skipstjóri svaraði samstundis neitandi en hann bætti svo við: „En jeg skal gefa þjer af kaðlinum það, sem jeg má hringa upp á handlegg þinn ofan frá öxl og fram á hönd, þar til handleggurinn fer að bogna eða síga“. Sem auðvitað gekk Jón að þessu veglega boði skipstjóra, því að hann hafði engu að tapa, en til mikils var að vinna fyrir ofurmennið Jón Daníelsson.
Var Jón svo látinn* standa á stórum kassa, og böndin, sem hjeldu rúllunni saman, skorin í sundur. Og byrjaði svo skipstjóri að dunda við að hringa kaðalinn á handlegg Jóns og gætti þess jafnframt hvert handleggurinn bognaði ekki, eða sigi niður. Loks kom að því að Jón sagði, eitthvað á þá leið, að nú færi handleggurinn að síga, og hjó þá skipstjóri samstundis á kaðalinn og ljet leggja á metaskálarnar það, sem hann hafði hringað á handlegg Jóns.
Vogar.
Jeg hafði aldrei áður heyrt hvað kaðallinn var þungur, sem hringaður var á handlegg Jóns, en Sigurjón frændi minn sagði mjer, þegar jeg heimsótti hann síðast, að faðir sinn hefði sagt sjer, eftir sjónarvottum að þyngdin hefði verið 320 pund.
Jeg verð að játa að þó þetta sje haft eftir sjónarvottum, þá er þetta næsta ótrúlegt, en alveg yfirnáttúrulegt mannsafl, ef satt væri. En sennilega hefir samt skipstjóranum þótt nóg mn þyngdina, þegar hann var búinn að vigta kaðalinn, því hann sagði um leið og hann labbaði niður í káetuna sína:
„Hvaða djöfuls mannsbein eru þetta“.
Allir vita það, sem reynt hafa, að það er mjög þreytandi að halda til lengdar beinum handlegg út frá sjer, þó ekkert sje á hann lagt, hvað þá heldur, þegar lögð eru á handlegginn fleiri hundruð pund í lengri tíma. Enda er líka þessi aflraun Jóns Daníelssonar talin af mörgum sú mesta sem hann hafi sýnt í lífinu.
„Liggðu nú þarna skussinn þinn“
Vogar um 1950.
Þegar faðir minn var 27 ára gamall, fór hann einn dag að heimsækja afa sinn, sem þá var búinn að vera blindur í 11 ár, og kominn í kör. Þegar þeir höfðu skifst á kveðjum segir Jón gamli við föður sinn: „Komdu nú hjerna fast að rúminu til mín frændi, og lofaðu mjer að þreifa þig og þukla, jeg ætla að finna hvað þú ert orðinn stór og státinn“. Gekk faðir minn svo fast að rúminu, en karl fór að þreifa hann og þukla hátt sem lágt, án þess þó að setjast upp, eða hreyfa höfuð frá kodda. En svo veit faðir minn ekki fyr til, en að hann er kominn í loft upp, og karl kastar honum upp fyrir sig í rúmið, um leið og hann segir hlægjandi:
„Liggðu nú þarna skussinn þinn“.
Í Vogum.
En faðir minn var með hæstu mönnum, fullar 3 álnir, og að því skapi þrekvaxinn, og þá sennilega ekki verið minna að þyngd en 90—100 kg. Þetta var eftir af kröftunum í köglum gamla mannsins, þó hann væri þá 97 1/2 árs karlægur karl.
Jeg hefi skýrt hjer frá nokkrum aflraunum Jóns Daníelssonar, sem ljóslegn sýna hvílíkt ofurmenni hann hefir verið að afli og frækleik, og eru þó ýmsar sagnir, sem áreiðanlegar heimildir eru fyrir af aflraunum hans enn ósagðar, eins og t. d. þegar að hann bar tvær fullar brennivínstunnnur.
sitt í hvorri hönd, með því að láta laggir hvíla á mjaðmarhöfðum, og halda svo með höndum í hinar laggirnar. Tunnur þessar bar hann alla leið úr, að mig minnir, Levisensbúð í Hafnarfirði, og fram á bryggju, án þess að hvíla sig, og eins ljettileg, sem tómar hefðu verið, að sögn sjónarvotta.
Minni-Vogar.
Eins og sagt hefir verið hjer að framan, þá var Jón Daníelsson álitinn hinn mesti galdrakarl, af samtíðarmönnum sínum, en þessir galdrar Jóns voru áreiðanlega ekkert annað en hyggindi hans og vit, sem hann var gæddur fram yfir fjöldann, og oft var Jóns leitað er einhvern vanda bar að höndum, ekki þó sökum vitsmuna hans, eða hygginda, heldur vegna þess að hann gat leyst hinar þyngstu þrautir og vandráðnar gátur með sinni egyptsku speki, sem allir trúðu á.
Skal að endingu sagt hjer frá nokkrum þeim þrautum, sem lagðar voru fyrir hann, og leitað til hans með, og sem Jón leysti, með hyggindum sínum og viti, en als engri galdrakunnáttu, þó svo væri litið á í þá daga.
Peningapjófnaðurinn í Stóru-Vogum
Eina vetrarvertíð þá er margt var í heimili hjá þeim Stóru-Voga-hjónum, bar það við eina nótt að stolið var töluverðri peningaupphæð frá einum af hásetum Jóns, sem líka hjet Jón. Strax um morguninn þegar maðurinn saknar peninganna, fer hann til Jóns Daníelssonar og segir honum frá stuldinum, og biður hann nú með kunnáttu sinna að komast eftir hver stolið hafi peningunum.
Jón bað nafna sinn að vera rólegan, því peningunum mundi verða skilað aftur næsta morgun.
Skildu þeir svo talið, og leið fram til kvölds að Jón hafðist ekkert að með að komast eftir hver stolið hefði peningunum. En um kvöldið þegar komið var að sængurtíma kallar hann alt heimilisfólkið með tölu, unga og gamla, niður í stofu til sín.
Vogar um 1950 – sjávarhús Stóru-Voga og Hábær.
En þegar allir eru komnir niður í stofuna, sýnir Jón öllum hópnum snærisbúta, sem lágu á stofuborðinu, og sem allir voru nákvæmlega jafnlangir. Fekk Jón svo hverjum manni einn snærisbútinn og bað einn og sjerhvern að geyma hann vandlega til næsta morguns, og svo áttu allir að skila honum snærisbútunum niður í stofunni, eftir fótaferðartíma um morguninn.
Stóru-Vogar.
Þegar því var lokið að hver og einn hafði fengið sinn snærisspotta til geymslu yfir nóttina, segir Jón fremur við sjálfan sig, en við fólkið sem í stofunni var: „Við skulum sjá hvert spottinn ekki lengist í nótt hjá þeim, sem var fingralangur á peningunum hans nafna míns“. Næsta morgun þegar fólkið kom niður í stofuna að afhenda Jóni snærisspottana, og Jón fór að mæla þá, reyndist spottinn hjá einum manninum lang sytstur (hann hafði skorið af honum). Þá sagði Jón við manninn:
„Hvers vegna fórst þú að skera af þínum spotta, maður minn, þess þurftir þú ekki með ef þú varst saklaus, en það ert þú sem hefir tekið peningana, og skilaðu þeim tafarlaust“.
Maðurinn var þarna kominn í þá gildru, sem hann ekki gat losað sig úr. Hann meðgekk því samstundis stuldinn, og skilaði peningunum. En ekki minkaði trúin á galdramáttinn hans Jóns gamla Daníelssonar við þetta mjög svo einfalda kænskubragð, sem hverjum nútíðarmanni er auðskilið.
Jón rekur út djöfla
Minni-Vogar.
Í Bjarmarkoti í Vogunum, sem var hjáleiga frá Stóru-Vogum, en er nú eyðibýli, varð maður einn snögglega brjálaður, djöfulóður, sem þá var kallað. Jón var samstundis sóttur og beðinn um að reka djöfsa úr manninum, með kyngikrafti þeim, sem hann hefði yfir að ráða. Þegar Jón kom inn til mannsins, sem brjálaður var, hrópaði hann á móti Jóni: „Þarna kemur þú helv… . þitt Jón Daníelsson, þú er sá eini maður, sem jeg hræðist á þessari jörð“.
og hristi hann og skók, eins og ketlingur væri, þar til maðurinn fór að æpa og emja, og biðjast griða, þá fyrst slepti Jón manninum, um leið og hann sagði: „Nú hefi jeg sent djöful þann, sem í þjer var suður á Garðskaga að tína þar saman lambaspörð, og mun hann ei oftar ónáða þig“.
Manninum batnaði samstundis eftir að Jón slepti honum, og bar aldrei neitt á honum eftir þetta.
En sennilega hefir það ekki verið annað en þessi ofsahræðsla, sem greip manninn, sem læknaði hann, þó þetta væri þá eingöngu þakkað galdrakunnáttu Jóns.
Happasteinninn
Stóru-Vogar 1950.
Jón Daníelsson var einn með meiri aflamönnum, sem sögur fara af, og er sagt að honum hafi aldrei brugðist fiskur úr sjó, þegar hann komst á flot, og sem meðal annars má marka af því, að hann flutti bláfátækur suður að Stóru-Vogum, þegar að hann byrjaði þar búskap, en gat eftir fárra ára veru þar keypt alla Stóru-Voga-torfuna, og auk þess eins og áður er sagt tvær jaktir, fyrir utan annan kostnað sem hann hafði bæði við húsabyggingar og fleira.
Stóru-Vogar 1965.
En þessi mikli afli Jóns, og gróðasæld, var ekki einleikin og eðlileg aflabrögð. Nei, það var eitthvað bogið við þetta, sögðu samtíðarmenn hans, og nágrannar. Bölvaður karlinn hann hafði sem auðvitað seiðmagnaðan, eða göldrum hlaðinn happastein falinn í skipinu, sem seiddi að sjer fiskinn, svo að Jóni brást aldrei afli á hvaða veiðarfæri, sem var.
Í Norðurkoti í Vogunum bjó þá maður, sem Friðrik hjet, dugnaðarmaður og sjósóknari, en svo sig af því, að hann hefði fengið þennan happastein hjá Jóni, sem seiddi fiskinn að sjer, svo að honum brygðist nú aldrei fiskur, eins og þeir vissu sjálfir, en steininn hefði hann fólginn undir þiljum aftast í skipinu, eins og Jón hefði sagt sjer að hann ætti að gera.
Hásetar Friðriks urðu nú meira en minna forvitnir, og fóru að skoða þennan undra stein, sem seiddi fiskinn að þeim, en þeim fell allur ketill í eld, er þeir sáu steininn, og að þetta var eins og aðrir hnöttóttir fjörusteinar, sem Jón hafði látið Friðrik fara þrjár ferðir eftir suður að Vogastapa til þess að styrkja hann í trúnni á seiðmagn steinsins. En svo brá við, að eftir þetta sótti í gamla horfið hjá Friðrik, að hann fekk ekki „bein úr sjó“ upp frá því.
Reikningsgáfan
Vogar – upplýsingaskilti við tóftir Stóru-Voga.
En það sem ef til vill einkendi Jón Daníelsson einna mest frá samtíðarmönnum hans, var hin undraverða reikningsgáfa sem hann var gæddur, sem ekki þótti einleikin, en ganga göldrum næst, eða galdrar vera. En einkum er þó viðbrugðið hugareikningsgáfu hans, sem öllum öðrum var ofraun að botna hið minsta í, enda líka brúkaði hann aldrei pappír eða ritblý hversu erfið stærðfræðisleg viðfangsefni, sem hann fekkst við, heldur reiknaði hann alt í huganum, og var öðrum fljótari fyrir það.
Hásetar Jóns, sem trúaðri voru á galdrakunnáttu Jóns, en reikningslist, höfðu þrásinnis þá sögu að segja af Jóni, að þegar að hann átti þorskanetatrossur vestur í Garðsjó, og leiði var úr Vogunum og vestur, og segl voru komin upp, og skipið komið til skriðs, að þá hefði Jón horft augnabliks stund út fyrir borðstokkinn, fengið svo einum hásetanna stýrið, en lagst sjálfur fram í barka, breitt skinnstakkinn yfir höfuð, og bannað þeim (hásetum) að nefna með einu orði þegar þeir kæmu að duflinu, hann mundi sjálfur gera það. En aldrei sögðu hásetar Jóns að það hefði brugðist, að þegar þeir komu að duflinu, stóð Jón upp í barkanum, og skipaði að lægja segl. Og hið sama sögðu hásetarnir, að þegar siglingaleiði var að vestan og heim í Voga, þá ljek Jón nákvæmlega sömu listina, lagðist fram í barka, þegar segl voru komin upp, með skinnstakkinn breiddan yfir höfuð, og hreyfðist ekki fyr en skipið var komið inn undir lendingu, þá stóð hann fyrst upp og sagði að lægja segl. Þetta að sjá í gegnum tvöfaldan skinnstakkinn og byrðing skipsins, sögðu hásetar Jóns að hefðu verið römmustu galdrar, en engin reikningslist það hefði verið ómögulegt.
En Sigurjón frændi minn sagði mjer þegar jeg heimsótti hann síðast, að eftir að Jón Daníelsson langafi okkar var orðinn blindur, þá hefðu daglega allir veggir í herbergi hans verið útkrítaðir með reikningsdæmum, sem hann var að búa til, og skemta sjer við í einverustundum ömurlegrar blindrar ellinnar.
Ennfremur sagði Sigurjón mjer að þegar Jörundur hundadagakonungur fór suður í Keflavík 1809, hefði Jón á meðan að Jörundur var í Keflavík, safnað að sjer fjölmennu liði af Vatnsleysuströndinni, vel vopnum búið af ýmiskonar morðtólum, járnkörlum, ljáum, hákarlasveðjum o.s.frv., en sjálfur var gamli maðurinn búinn að safna að sjer all-myndarlegri hrúgu af vel völdum steinvölum, sem hann ætlaði að fara í boltaleik við Jörund með. En Jörundur ljet ekki sjá sig, fór þar fyrir utan garð, en ekki innan, svo ekkert varð úr bardaganum.
Að endingu vil jeg geta þess, að ritgerð þessa las jeg fyrir Sigurjóni frænda mínum, óðalsbónda í Stóru-Vogum, áður en að jeg sendi hana, og telur hann það, sem hjer er skráð af langafa okkar, Jóni Daníelssyni, í fullu samræmi við það, sem hann hafi áður heyrt, bæði hjá föður sínum, Jóni M. Waage og fleirum.
Þakka jeg svo Sigurjóni fyrir þær upplýsingar, sem jeg fekk hjá honum, og hefi stuðst við í ritgerð þessari.“
Í „Strönd og Vogar„, bók Árna Óla, „Úr sögu einnar sveitar í Landnámi Ingólfs Arnarssonar, Sagnaþættir“ frá árinu 1961, segir frá Jóni Daníelssyni:
„Jón Daníelsson ríki í Vogum var fæddur 23. marz 1771, d. 16. nóvember 1855. Foreldrar hans voru Daníel Erlendsson á Hausastöðum og kona
hans Guðríður Jónsdóttir á Spóastöðum. Jón bjó fyrst á Urriðakoti fyrir ofan Hafnarfjörð, keypti síðan Stóru-Voga og bjó þar til æviloka. Gerðist auðmaður, enda atorkumaður, orðlagður kraftamaður, forspár. Ganga af honum miklar sagnir. Kona: Sigríður Magnúsdóttir, Bragasonar. Börn þeirra: Vigdís átti Ketil Jónsson í Kirkjuvogi, Magnús skipherra í Stóru-Vogum, Jón í Tumakoti, Guðríður átti Daníel Gíslason í Eyrarkoti. —
Magnús Waage.
Magnús sonur hans tók sér ættarnafnið Waage (f. 24. júlí 1799, d. 26. september 1857). Hann nam siglingafræði í Kaupmannáhöfn, en skipasmíðar í Noregi. Smíðaði hann um 100 báta og 2 þilskip. Kona: Guðrún Eggertsdóttir prests í Reykholti, Guðmundssonar. Börn þeirra voru:
1) Eggert stúdent og kaupmaður í Reykjavík, faðir Jens B. Waage leikara.
2) Eyjólfur í Garðhúsum, dóttir hans var Guðrún móðir dr. Páls Eggerts Ólasonar.
3) Guðrún átti Pál gullsmið Einarsson í Sogni í Kjós og voru þau foreldrar séra Eggerts alþm. á Breiðabólstað.
4) Vigdís átti Guðmund alþm. Ólafsson á Fitjum.
5) Margrét ógift og barnlaus. Launsonur Magnúsar var Stefán múrari í Reykjavík (kallaður Egilsson) og fleiri voru launbörn Magnúsar.
Frá Jóni ríka í Vogum
Þegar Jón Daníelsson kom að Stóru-Vogum, var þar draugur, er lengi hafði gert illt af sér. Stóð svo á þessu, að einu sinni hafði þar verið úthýst manni í misjöfnu veðri og varð hann úti nærri Grímshóli. Gekk hann svo aftur til að hefna sín. (Í Ölfusvatnsannál er þess getið, að pilti nokkrum, illa til fara, hafi verið úthýst á einhverjum bæ á Ströndinni, og hafi hann orðið úti. Þetta var 1750).
Draugur þessi sótti að Sigríði konu Jóns í svefni og hafði hún aldrei frið, því að ekki hafði hún fest blund fyrri á kvöldin í rúminu fyrir ofan mann sinn en hún tók að láta illa í svefninum. Fyrst í stað vakti Jón hana, en jafnskjótt sem hún blundaði aftur, kom að henni sama óværðin. Aldrei kom þetta fram við Jón sjálfan, en ekki var lengi, áður honum leiddist þessi áleitni. Eitt kvöld þegar Jón heyrir að fer að korra í konu sinni rýkur hann á fætur og fer ofan og tekur sax í hönd sér, og segir, ef djöfull sá láti sig ekki í náðum og alla sína, skuli hann reka í hann sveðjuna, og vísar honum til fjandans. Eftir það hætti reimleikinn hjá Jóni. En þegar reimleikinn hvarf frá Vogum, fór hann að gera vart við sig í Tjarnarkoti í Vogahverfinu, og var það þó ekki af því, að þar væri heldur neinir niðjar þess, er hafði úthýst manninum. Sótti draugurinn einkum á bóndann þar, og það svo, að hann varð gjörsamlega óður eina nótt. Var þá sent heim að Vogum eftir Jóni, því Vogamenn leituðu jafnan liðs hjá honum í flestu sem þeir við þurftu.
Stóru-Vogar í Vogunum eru með þeim merkilegri minjum sveitafélagsins. Steinhúsið var byggt 1871 af fyrsta íslenska steinsmiðnum, Sverri Runólfssyni. Sá hinn sami og byggði m.a. sjálfa Skólavörðuna (1868), Þingeyrakirkju (vígð 1877) og steinbrúnna yfir lækinn í Reykjavík (1866). Húsið er hlaðið úr hraungrýti með sambærilegri aðferð og í Þingeyrakirkju, bogadregin gluggagöt eru á húsinu líkt og voru á Skólavörðunni og loks var það klætt 20×40 cm hreysturlöguðum steinskífum á þakinu, okkur er sagt velskum. Mikið teikninga- og heimildasafn um Sverri er á Þjóðskjalasafninu, en í því safni eru m.a. bréfasamskipti um steinkirkju er átti að rísa á Kálfatjörn, þar eru hugleiðingar um stærð kirkju, uppbyggingu o.fl við Stefán Thorarensen, frá miðbik 19. aldar. (Heimildir: Iðnsaga Íslands: fyrra bindi, Íslensk byggingararfleifð fyrra bindi og dánarbú Sverris).
Kom hann vonum bráðar. En þegar bóndinn í Tjarnarkoti sá hann, var hann svo óður, að hann sagðist ekki hræðast neinn, nema andskotann hann Jón Daníelsson. Gekk þá Jón að manninum og segist þá muni neyta þess, að hann sé hræddur við sig, og skipar hinum óhreina anda út úr manninum með mikilli alvörugefni. En svo brá við það, að maðurinn fékk þá værð og datt í dá. En Jón fór þegar út. Fylgdi hann hinum óhreina anda burt frá bænum í Tjarnarkoti og þangað, sem nú er búð sú í Vogum, sem heitir Tuðra. Þar kom hann honum fyrir og bað hann sökkva þar niður til hins neðsta, þaðan sem hann væri kominn, og gera aldrei framar mein af sér í Vogum. Við þessi ummæli Jóns hvarf reimleikinn þegar, svo hvorki bóndanum í Tjarnarkoti né neinum öðrum varð eftir það meint við hann. En þó hefir þótt örla á því oft, að ekki væri allt hreint í Tuðru.
— Sagan er tekin eftir Páli gullsmið Einarssyni, en honum sagði Jón Daníelsson hana sjálfur. Jón Daníelsson átti draumkonu og draummann.
Draumkonan réð honum ýmis heilræði í svefni og varð honum það jafnan til góðs að fara að ráðum hennar. Hún vísaði honum og á týnda hluti. En skilnaður þeirra varð með ólánlegum hætti. Það var á seinni árum Jóns, að þar týndist silfurskeið og fannst ekki, hvernig sem leitað var. Skömmu síðar kemur draumkonan til hans í svefni, og spyr hann hana hvar skeiðin muni vera, en hún sagði, að hann skyldi leita í buxunum sínum. Um morguninn lét Jón leita í öllum buxum sínum og fötum, en ekki fannst skeiðin. Næst þegar Jón hitti draumkonuna, segir hann, að ekki hafi skeiðin fundizt, en hún svarar, að þá hafi ekki verið leitað vel. Næsta dag leitar Jón sjálfur í öllum sínum fötum, en það fer á sömu leið, ekki fannst skeiðin. Jón segir draumkonunni frá þessu næst, en hún hélt því fram, að illa hefði verið leitað. Þá varð Jón reiður og skipaði henni að fara og koma aldrei fyrir sín augu, úr því að hún væri að skrökva að sér. Eftir það hvarf draumkonan og vitjaði hans aldrei framar. En veturinn eftir, er Jón ætlaði að byrja róðra, lét hann taka skinnbrók ofan úr eldhúsi, sem þar hafði hangið frá því um vorið, og fannst þá silfurskeiðin í annarri brókarskálminni.
Stóru-Vogar – skilti.
Draummaðurinn sagði Jóni, að hann skyldi ekki búa lengur en 20 ár í Vogum, og flytjast þá inn í firði (Hvalfjörð eða Borgarfjörð) og reisa þar bú. Mundi hann þá jafnmikill uppgangsmaður næstu 20 árin, eins og hann hefði verið þessi 20 ár í Vogum. En Jón vildi ekki flytjast burt. Þóttu ummæli draummannsins sannast, því að fremur rénaði auðsæld Jóns, eftir að hann hafði verið 20 ár í Vogum.
Jón bóndi Daníelsson var í miklu áliti hjá Vogamönnum og þeim, sem reru á vegum hans. Leituðu þeir tíðum ráða hans, ef þeir fiskuðu illa, og lagði hann þeim oftast þau ráð, sem dugðu. Oft gaf hann þeim steina og þess konar, er hann bað þá geyma vandlega og segja engum frá að þeir hefðu né heldur hvaðan þeir væru, og mundu þeir verða varir meðan þeir geymdu steinana vel.
Einn formaður í Vogum var sá, sem jafnan var óheppinn með afla. Hann leitaði einu sinni í vandræðum sínum til Jóns og bað hann að kenna sér ráð við þeirri óheppni. Ráðlagði Jón honum að fara með austurtrog út í Mölvík undir Vogastapa (hún er niður undan Grímshóli) og koma með það fullt af malarsteinum og færa sér. Hlyti þar að vera í einhver happasteinn. Maðurinn færði Jóni austurtrogið fullt af möl. Jón fór að leita í því. Brá hann ýmist tungunni á steinana eða þefaði af þeim og stundum hvort tveggja. Loksins fann hann einn, sem honum líkaði, fékk hann manninum og sagði honum að hafa hann með sér í hvert skipti sem hann færi til fiskveiða, en muna sig um að láta engan vita um þetta. Eftir þetta brá svo við, að maðurinn hlóð í hvert skipti. Þeir voru tveir á og lentu jafnan í handóðum fiski. Þegar svo hafði farið fram um stund, gat formaðurinn ekki setið á sér að segja háseta sínum frá steininum og að Jón í Vogum hefði gefið sér hann, og viti hann fleira en almenningur. En eftir það brá svo við, að þessi formaður fékk aldrei bein úr sjó. — Saga þessi er höfð eftir Páli Einarssyni gullsmið, en honum sagði Jón sjálfur. Ekki vita menn hvaða steinn þetta hefir verið, en talið líklegt, að það hafi verið svartur agat, sem mikil trú var á (svart raf).
Það var eitt sinn á vetrarvertíð, að peningum var stolið í Vogum. Jón var þá orðinn gamall og blindur, en sá, sem stolið var frá, bað hann að hjálpa sér að finna þjófinn. Var þó ekki gott aðgerðar, því að þarna var margt fólk. Jón bauð þá öllu heimilisfólki að ganga fyrir sig og taka í hönd sína, og hlýddu allir því. Þegar einn vermanna tók í hönd Jóns, sagði hann: „Þú ert valdur að peningahvarfinu!“ Maðurinn játaði þegar, en enginn vissi hvernig Jón hafði fundið það á handtaki hans.“
Í Morgunblaðinu 1988 er fjallað um afhjúpun „Minnisvarða Jóns sterka Daníelssonar“ við Stóru-Vogaskóla:
Stóru-Vogaskóli – Minnisvarði um Jón Daníelsson og aflraunasteininn.
„Við skólaslit Stóru-Vogaskóla í Vogum sunnudagínn 15. maí klukkan 14 verður afhjúpaður minnisvarði um Jón sterka Daníelsson dannebrogsmann frá Stóru-Vogum, en minnisvarðanum hefur verið valinn staður á skólalóðinni, sem er í landi Stóru-Voga.
Jón Danfelsson fæddist 21. mars 1771 að Hausastöðum í Garðahverfi í Gullbringusýslu og ólst upp hjá foreldrum sínum við fremur kostalítil kjör, því foreldrarnir voru fátæki og fjölskyldan fjölmenn. Eitt var þó sem Jón skorti ekki í æsku og uppvexti, en það var hákarlalýsið og hákarlalýsisbúðingurinn, sem hann neytti sem feitismatar alla sína löngu ævi, en hann andaðist 16. nóvember 1865.
Árið 1792 giftist Jón frændkonu sinni, Sigríði Magnúsdóttur, systur „Hákonar“ ríka frá Stóru-Vatnsleysu. Það sama ár fluttu þau að Stóru-Vogum og bjuggu þar allan sinn búskapartíma við hinn mesta höfðingsskap og rausn. Græddist honum mikið fé, að eftir fá ár gat hann keypt alla Stóru-Vogatorfuna, og auk þess tvö þilskip, sem hann notaði til fiskveiða og flutninga. Jón og Sigríður eignuðust 5 börn, sem öll náðu fullorðinsaldri og frá þeim eru miklar ættir komnar.
Árið 1834 kom Friðrik Danaprins í heimsókn til Íslands og fór hann suður að Stóru-Vogum til að heimækja Jón, sem var í miklum metum hjá honum, og sæmdi hann dannebrogsorðunni er hann komst til valda, en dannebrogsorðan var í þá daga talinn mesti heiður sem íslenskum bændum gat hlotnast.
Minnisvarðinn er steinn sem var tekinn úr fjörunni við Stóru-Voga en sagt er að Jón Daníelsson hafi tekið steininn í fangið og borið til vegna þess að hann var fyrir í Stóru-Vogavörinni, en steinninn vigtar 450 kg.
Skjöldur á aflraunasteininum við Stóru-Vogaskóla.
Guðmundur Brandsson alþingismaður flutti eftirmæli yfir moldum vinar síns og samverkamanns, og þannig lýsti hann Jóni meðal annars: „Hér var Egils afl og áræði, frækileiki Gunnars, framsýni Njáls, hyggindi Snorra, hagvirkni Þórðar, Áskels
friðsemi og ígrundun Mána.“ – EG
Í „Þjóðsögum um Suðurnes“ í samantekt Hildar Harðardóttur er sagan „Agat„. Hún fjallar um nefndan Jón Daníelsson:
„Jón bóndi Daníelsson í Vogum var í miklu áliti bæði hjá Vogamönnum sjálfum og öðrum sem þar reru á vegum hans fyrir kunnáttu sína og þekkingu á mörgu. Leituðu þeir því tíðum ráða til hans í vandræðum sínum og eins ef þeir öfluðu illa. Lagði hann þeim oftast þau ráð sem dugðu. Oft gaf hann þeim steina og annaðþess konar, en hann bað þá geyma vandlega og segja engum frá að þeir hefðu né heldur hvaðan þeir væru og mundu þeir verða varir meðan þeir geymdu steinana vel.
Mölvík undir Vogastapa – loftmynd.
Einn formaður í Vogum var sá sem jafnan var óheppinn með afla. Hann leitaði einu sinni í vandræðum sínum til Jóns og bað hann kenna sér ráð við þeirri óheppni. Jón sagði honum að ekki mundi gott við því að gjöra, en ráð gæti hann þó kennt honum. Skyldi maðurinn fara með austurtrog út í Mölvík undir Vogastapa og koma með það fullt af malarsteinum og færa sér; mundi þá varla fara svo að þar væri ekki í einhver happasteinn. Síðan fór maðurinn sem honum var sagt og færði Jóni fullt austurtrogið.
Jón fór að leita í því og fann seint þann stein sem honum líkaði. Brá hann ýmist á þá tungunni eða þefaði af þeim og stundum hvort tveggja. Loksins fann hann einn er honum líkaði. Þann stein fékk hann manninum og sagði að hann skyldi hafa hann jafnan með sér er hann reri til fiskjar og mundi hann þá varla fara fýluferð, en muna sig um það að láta ekki á þessu bera við nokkurn mann. Eftir þetta brá svo við í hvert sinn sem maðurinn reri að hann hlóð og dró með háseta sínum stanzlausan.
Þegar þetta hafði gengið svo um stund getur formaðurinn ekki að sér gjört og segir háseta sínum frá hvað Jón hafi gefið sér og sýnir honum steininn. Þar með segir hann frá því að Jón hafi beðið sig að láta þetta ekki vitnast og biður hann fyrir alla lifandi muni að láta það ekki fara lengra, en satt hafi karlinn sagt og fleira viti hann en almenningur.
En hér eftir fékk formaðurinn aldrei bein úr sjó það sem eftir var vetíðarinnar né upp þaðan og kenndi hann það mælgi sinni sem Jón hefði varað sig við.“ – Jón Árnason I 652
Heimildir:
-Ægir, 11. tbl. 01.11.1998, Þilskipaútgerð við Faxaflóa – Jón Þ. Þór, bls. 39.
-Þjóðsögur um Suðurnes, Hildur Harðardóttir, Agat.
-Andvari, 1. tbl. 01.01.1950, Páll Eggert Ólason eftir Jón Guðnason, bls. 8-9.
-Lesbók Morgunblaðsins, 7. tbl. 21.02.1937, Sagnir af Jóni sterka – Ólafur Ketilsson skráði, bls. 54-55.
-Lesbók Morgunblaðsins, 8. tbl. 28.02.1937, Sagnir af Jóni sterka – Ólafur Ketilsson skráði, bls. 59 og 63.
-Strönd og Vogar – Árni Óla, Úr sögu einnar sveitar í Landnámi Ingólfs Arnarssonar, Sagnaþættir, 1961, bls. 254-257.
-Morgunblaðið, 109, tbl. 15.05.1988, Minnisvarði Jóns sterka Daníelssonar afhjúpaður, bls. 28.
Strönd og Vogar – Árna Óla.
Einbúi – skilti
„Einbúi er hóll austan í Digraneshálsi. Um hólinn lágu landamerki jarðanna Breiðholts, Bústaða, Digraness og Fífuhvamms. Í hólnum sjást leifar tilhöggvinna grágrýtissteina sem ætlaðir voru í undirstöður undir járnbraut sem fyrirhugað var að leggja þar sem Reykjanesbrautin liggur nú. Um var að ræða atvinnubótavinnu á kreppuárunum.
Einbúi.
Talið er að í hólnum hafi búið álfur eða huldumaður. Því til stuðnings er eftirfarandi frásögn frá því þegar verið var að grafa fyrir grunni á aðliggjandi lóð.
Þegar verið var að grafa fyrir húsgrunni á lóð við hólinn Einbúa var húsbyggjandinn beðinn að fara ekki nálægt hólnum. Það vildi samt svo óheppilega til að jarðýtustjórinn bakkaði að hólnum en í því draps á vélinni. Það var sama hvað hann reyndi, ýtan vildi ekki í gang aftur og var flutt á verkstæði. Þar varð þó ekkert um viðgerðir því ýtan rauk í gang í fyrstu tilraun.“
Einbúi.
Samtíningur um Suðurnes – Björn Þorsteinsson
Í ritinu Keflavíkurgangan, 1. tbl. 19.06.1960, er „Samtíningur um Suðurnes“ eftir Björn Þorsteinsson:
Landið
„Helztu jarðfræðileg atriði á leiðinni frá Keflavík til Reykjavíkur. — Að mestu samkvæmt frásögn Guðmundar Kjartanssonar jarðfræðings.
Á Grímshól.
Eitt helzta kennileiti á leiðinni er Vogastapi; hann er úr grágrýti, svipuðu Hafnarfjarðar- og Reykjavíkurgrágrýtinu. Á hæstu bungu hans, Grímshól, stefna jökulrispur til norðurs, en yzt á kjálkanum til vesturs, og eru þær eldri. Þær jökulrákir sýna, að á ísöld hefur Faxaflói verið hulinn jökli, en í lok hennar hefur flóinn myndazt og jöklar ekizt út af Suðurkjálkanum til norðurs og suðurs. Upp af Njarðvíkum sjást skýr fjörumörk á stapanum í um 20 metra hæð yfir núverandi sjávarmál. Á Hvaleyrarholti við Hafnarfjörð eru slík fjörumörk í 33 m hæð, en 45 m hæð við Reykjavík. Þetta sýnir, að landið hefur risið úr sjó því meir sem innar dregur, en jökulfargið hefur auðvitað hvílt þyngra á miðbiki þess en útnesjum.
Þráinsskjöldur – gígurinn.
Inn af stapa taka við Vatnsleysustrandarhraun. Þau eru einna forlegust hrauna á Suðurkjálka, sennilega um 8000 til 9000 ára; helztu aldursmerki eru m. a. fjörumörk hjá Kúagerði í um 10 m hæð. Það er eini staðurinn á Íslandi, þar sem þess sjást merki, að sjór hafi staðið hærra en nú á hrauni, sem runnið er eftir ísöld. Hrafnagjá og Aragjá, stóra og litla, vitna einnig um aldur hraunsins, því að þær hverfa undir önnur hraun yngri. Vatnsleysustrandarhraun eru runnin frá mikilli dyngju nafnlausri suður af Keili. Hún er mjög flöt, svo að ófróðum mönnum sést yfir, að hér er um eldfjall að ræða.
Í Kúagerði 1912.
Um Suðurkjálka liðast engar ár, þar falla ekki einu sinni lækir; regn hripar í gegnum hraunin, og jarðvatn fellur eftir neðanjarðaræðum til sjávar. Við Straum eru miklar uppsprettur í fjörunni, en Vatnsleysuströndin ber nafn með rentu, því að þar er víða ekkert ferskt vatn að fá nema regnvatn af þökum. Við Kúagerði er dálítil tjörn; þar er forn áningarstaður, en betra þótti ferðamönnum að hafa eitthvað meðferðis til þess að blanda drykkjarvatnið.
Norður af Höskuldarvöllum við Trölladyngju er snotur eldborg, en úr henni hefur Afstapahraun runnið. Höskuldarvellir eru eitt mesta graslendi Suðurkjálka, og var vegur lagður þangað fyrir nokkrum árum og tekið að rækta vellina; því miður var þá gígnum spillt með malarnámi.
Víkingaskip í Afstapahrauni.
Afstapahraun mun runnið nokkru fyrir landnámsöld, og hefur þá sennilega nefnzt Hvassahraun, samnefnt bæ sem stendur austan við hraunið. Vafasamt er, hvernig heitið Afstapahraun er til orðið. Handan Afstapahrauns taka við fornleg hraun að nýju, þó hvergi nærri jafngömul og Vatnsleysustrandarhraunin. Þau munu runnin frá ýmsum eldstöðvum undir Sveifluhálsi, m. a. við Mávahlíðar.
Við Straum er einna náttúrufegurst á leiðinni sunnan af strönd. Þa r eru miklar uppsprettur í fjöru, eins og áður segir.
Kapellan – sjá má leifar Alfaraleiðarinnar, sem lá framhjá henni.
Kapelluhraun nefnist hraunflákinn norðan vegar austur af Straumi, en heildarnafn á hrauni þessu er Bruninn. Það nefnist Nýjahraun í Kjalnesingasögu og máldögum fornum og mun runnið á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Það er komið upp í um 7 km langri gossprungu við Undirhlíðar norðaustur frá Vatnsskarði.
Kapelluhraun (rauðlitað).
Kapelluhraun dregur nafn af kapellu, dálitlu byrgi við gamla veginn í hrauninu. Við rannsókn fyrir fáum árum fannst þar lítið líkneski heilagrar Barböru. Á þeim stað hefur voveiflegur atburður gerzt fyrir siðaskipti, en engar öruggar sögur greina þar frá tíðindum. — Hraunið hefur steypzt fram af sjávarhömrum, en ægir lítt unnið á því til þessa, af því hve það er ungt.
Milli Hvaleyrarholts og Brunans er Hvaleyrarhraun, fremur flatt helluhraun og mjög ellilegt. Til marks um aldur þess eru bergstallar, sem sjór hefur klappað í hraunið í flæðarmáli, þar sem heitir Gjögrin. Þar eru miklar lindir, sprettur fram vatn 4.3° heitt sumar og vetur. Trúlegt er, að þar komi fram vatnið úr Kaldá, sem hverfur í hraunið upp af Hafnarfirði, eins og kunnugt er.
Austast í Hvaleyrarhrauni við vegamót Krísuvíkurvegar er gryfja, sem nefnist Rauðhóll. Þarna var áður lítið snoturt eldfjall, eflaust eitt hið minnsta hér á landi, og er víst réttar að tala um gíghól. Hann hefur nú verið numinn burt til vegagerðar, en gígtappinn stendur þó eftir. í miðju eldvarpinu, hefur reynzt mokstrarvélum of harður undir tönn.
Hvaleyri t.v., Holtið í miðið og Hraunhóll lengst t.h.
Rauðhóll er eða raunar var eldri en Hvaleyrarhraun, því að það lá utan á honum á alla vegu og ofan á rauðamölinni, en þunnt moldarlag og brunnir lyngstönglar finnast á mótum malar og hrauns. Undirlag rauðamalarinnar er barnamold, sem myndazt hefur í ósöltu vatni. Þarna hefur því verið tjörn endur fyrir löngu, en undir barnamoldinni er ægisandur með skeljabrotum, svo að hingað hefur ægir einhverntíma teygt arma sína.
Þá hefst Hvaleyrarholt með fjörumörkum í 33 m hæð. Er þar komið í Hafnarfjarðarblágrýtið, en það nær austur yfir Hamarinn að Hamarskotslæk, sem fellur með suðurjaðri Hafnarfjarðarhrauns. Það er runnið úr Búrfellisgíginn af Helgadal og greinist að nöfnum í Vífilsstaðahraun, Hafnarfjarðarhraun, Garðahraun og Gálgahraun. Ef til vill var Álftanes eyja, áður en Hafnarfjarðarhraun rann og fyllti sundið milli lands og eyjar. Hraunsholtslækur, sem fellur úr Vífilsstaðavatni fylgir norðurbrún hraunsins.
Sagan
Séra Oddur V. Gíslason.
Um aldaraðir hafa Íslendingar lagt leið sína suður með sjó, þrammað þar eftir götutroðningum oft með drápsklyfjar í illri færð um miðjan vetur á leið í verið og haldið til baka með mikinn eða lítinn afla að vori. Á síðustu öld var ein ferð suður á nes öðrum frægari. Haustið 1870 fór Oddur Vigfús Gíslason prestaskólakandidat gangandi úr Reykjavík suður í Njarðvíkur eins og margir aðrir og kom þar að Þórukoti til Björns vinar síns síðla dags. Oddur var 34 ára og hafði lagt gjörva hönd á margt, meðal annars unnið við lýsisbræðslu suður í Höfnum. Þar hafði hann kynnzt Önnu Vilhjálmsdóttur, 19 ára heimasætu í Kirkjuvogi, og felldu þau hugi saman. Svo kom, að Oddur bað meyjarinnar, en Vilhjálmur Hákonarson, faðir hennar, synjaði honum ráðahagsins, taldi Odd lítinn reglumann, efnalausan og eigi Iíklegan til auðsælda. Vilhjálmur var héraðshöfðingi suður þar, þótti ráðríkur og bar ægishjálm yfir sveitunga sína.
Erindi Odds kvöldið góða var að fá Björn í Þórukoti til þess að aðstoða sig við að nema Önnu í Kirkjuvogi að heiman næstu nótt. Björn léði honum tvo röska menn til fararinnar. Þeim tókst að ná önnu og komast með hana inn í Njarðvíkur undir morgun. Þegar þangað kom, hafði Björn hrundið fram sexæringi albúnum til siglingar. Þau Oddur stigu strax á skip, en í sömu svifum bar þar að eftirreiðarmenn Vilhjálms bónda, en þeir fengu ekkert að gert. Oddur sigldi með heitmey sína til Reykjavíkur og voru þau þar gefin saman af dómkirkjuprestinum á gamlársdag 1870.
Erlendar bækistöðvar, ofríki og orustur
Hafnarfjörður – Klaustrið ofar á Ófriðarhæð.
Fæstar ferðir manna suður með sjó hafa verið jafnrómantískar og séra Odds. Þótt Suðurkjálkinn sé ekki ýkjafrjósamur, þá hefur hann um langan aldur haft töluvert seiðmagn sökum auðsældar. Þar og í Vestmannaeyjum hafa erlend ríki og erlendir menn verið ásælnastir og ágengastir á Íslandi, og eru af því langar frásögur. Á 15. öld settust Englendingar að i hverri krummavík á Suðurnesjum og sátu þar sums staðar innan víggirðinga eins og til dæmis í Grindavík. Eftir nærfellt 150 ára setu tókst að lokum að flæma þá burt, en það kostaði blóðfórnir. Hæðin, sem klaustrið í Hafnarfirði stendur á, hét að fornu Ófriðarhæð. Eigi er vitað, hve sú nafngiftar mötur koma til Njarðvíkur eftir skipan umboðsmannsins á Bessastöðum fluttar með bændanna kostnað bæ frá bæinn að Bessastöðum, en flytjast frá Ytri Njarðvík á hestum til Stafness yfir heiðina. — En nú að auki — setti umboðsmaður bát hingað — í fyrstu með bón og síðan með skyldu, tveggja manna far, sem ganga skyldi um vertíð, en ábúandinn að vertíðarlokum meðtaka skipsábata, verka hann og vakta til kauptíðar, ábyrgjast að öllu og flytja í kaupstað. Item hefur ábúandinn til þessa báts svo oft sem nauðsyn hefur krafið, orðið að leggja árar, keipla, drög, dagshálsa og austurtrog, og fyrir allt þetta enga betaling þegið“. — Við Innri-Njarðvík segir m. a.: „Kvaðir eru mannslán um vertíð suður á Stafnes. — Hér að auk að gegna gisting þeirra á Bessastöðum, umboðsmannsins, sýslumannsins og þeirra fylgdarmanna, hvenær sem þá að ber, vetur eða sumar, vor eða haust, og hvað fjölmennir sem eru, hafa þeir í næstu 16 ár með sjálfskyldu þegið mat, drykk og hús fyrir menn, hey, vatn og gras fyrir hesta svo langa stund og skamma, sem sjálfir þeir vilja“, auk margra annarra kvaða. Þannig voru álögurnar á hverri jörð nema kirkjustaðnum.
Kaupþrælkun
Tóftir Hólmfastskots.
Á dögum illræmdrar kaupþrælkunar voru Suðurnesjamenn oft hart leiknir af hálfu kaupmanna. Alkunn er sagan um Hólmfast Guðmundsson, hjáleigumann á Brunnastöðum á Vatnsleysuströnd, en bærinn stendur milli Kálfatjarnar og Voga. Hann drýgði það ódæði að selja 3 löngur, 10 ýsur og 2 sundmagabönd í Keflavík árið 1698, en samkvæmt kaupsvæðaskiptingu átti hann að verzla í Hafnarfirði, en kaupmaður hans þar vildi ekki nýta þessa vöru. Fyrir þennan glæp var Hólmfastur húðstrýktur miskunnarlaust, bundinn við staur á Kálfatjarnarþingi í viðurvist Múllers amtmanns, af því að hann átti ekki annað til þess að greiða með sektina en gamalt bátskrifli, sem kaupmaður vildi ekki líta við. Hinn dyggðum prýddi Hafnarfjarðarkaupmaður, sem stóð fyrir málshöfðun og refsingu hét Knud Storm. Nokkru siðar lét hann menn á sama þingstað veita sér siðferðisvottorð, þar sem segir m. a., „að Knud Storm hafi umgengizt frómlega og friðsamlega við sérhvern mann og sína kauphöndlun haldið og gjört í allan máta eftir Kgl. Mts. taksta og forordningum og sérhvers manns nauðsynjum jafnan góðviljuglega gegnt og tilbærilega hjálpað og fullnægt með góðri kaupmannsvöru í allan máta, svo sem sérhver óskað hefur og sérhverjum af oss er vitanlegt. Hvers vegna vér sklduglega viljum gjarna óska, að fyrr vel nefndur kaupmaður mætti vel og lengi með lukku og blessun sömu höndlan fram halda og hljóta (bæði hér á landi og annars staðar) guðs náð og gleðileg velfelli til lífs og sálar æ jafnan fyrir Jesum Kristum“.
Návígi
Jón Thorchilius – minnismerki.
Ekkert hérað á Islandi hefur jafnrækilega fengið að kenna á alls konar erlendri áþján og siðspillingu að fornu og nýju og Suðurnesin. En allir dagar eiga kvöld. Suðurnesjamenn hafa skapað þessari þjóð mikinn auð með afla sínum og alið henni marga ágætismenn á ýmsum sviðum. Sveinbjörn Egilsson rektor var frá Innri-Njarðvíkum, Jón Thorchillius rektor frá sama stað, svo að tveir afburðamenn séu nefndir. Hér hafa Íslendingar löngum staðið í návígi við ofureflið, en ávallt unnið sigur að lokum, þess vegna er íslenzk þjóð til í dag. Það eru til margs konar orustuvellir á Íslandi, en utan Suðurnesja eru þeir eingöngu tengdir minningum um bræðravíg, hryggilega sundrungu Islendinga sjálfra, sem leiddi til þess að þeir fóru flokkum um landið og drápu hverir aðra. Hér réðust þeir gegn erlendum óvinum og báru ávallt að lokum sigur úr býtum.
„Gullkista“
Kvíguvogabjarg.
Suðurkjálkinn eða Reykjanesskaginn eins og sumir kalla hann skagar eins og tröllaukinn öldubrjótur út á einhver beztu fiskimið veraldar. Hann er þakinn eldhraunum, flestum runnum nokkru fyrir landnámsöld, hrjóstrugur og grettur, en þó einhver mesta landkostasveit á Islandi. Um Suðurkjálkann liðast engar ár, og þar er jarðvegur svo grunnur, að engjalönd eru nær engin og túnrækt hefur verið miklum erfiðleikum bundin til þessa; hér þarf jafnvel að flytja mold að til þess að hægt sé að hylja kistur í kirkjugörðum. Engu að síður eru kjarngóð beitilönd á Suðurkjálkanum og bújarðir góðar. Þar hefur búpeningur gengið sjálfala á vetrum allt frá dögum Ingólfs Arnarsonar, þangað til Herdísarvíkur-Surtla féll fyrir hundum og mönnum sællar minningar. En skorti hér túnstæði og akurlönd, þá hafa löngum verið hér gullkistur í hafinu við túnfótinn. Eitt frægasta kennileiti á leiðinni suður á nes er Vogastapi, sem nefnist Kvíguvágabjörg í Landnámu, en Gullkista í sóknarlýsingu frá 19. öld „af því mikla fiskiríi, er tíðkað var á færi á hrauninu þar rétt upp undir í útilegum á nóttum“. Skúli Magnússon landfógeti segir í Lýsingu Gullbringu- og Kjósarsýslu: ,,Nú á tímum eru beztu fiskimið í Gullbringusýslu á vetrarvertíð á svæðinu frá Keflavík um Njarðvík, Stapa og inn eftir ströndinni til Brunnastaða. En bezt eru þau talin undir stapa, þar sem þorskurinn gýtur jafnvel á þriggja faðma dýpi; tekur hann þar beztu beitu að næturlagi, þegar dimmt er. Þarna hafa fiskiveiðar tekið miklum framförum síðan 1756, vegna þess að þorskanet hafa verið tekin
í notkun“.
Löngum hefur margs konar hjátrú verið tengd stapanum, hann verið talinn bústaður álfa, og þar hefur þótt reimt; einhverra þeirra sagna verður siðar getið.
Undir Vogastapa eru Njarðvíkur, einn af þeim fáu stöðum á landi hér, sem kenndur er við auðsæla siglingaguðinn Njörð. Sennilega hefur þeim, sem nafnið gaf, þótt guð auðsældarinnar eiga hér nokkurn samastað. En tímarnir breytast og mennirnir með. Botnvörpungar eyðilögðu miðin á flóanum og menn tóku til við vígvallargerð á Miðnesheiði og mál er að linni.
Stapadraugur og steinar
Stapadraugurinn.
Löngum hefur verið talið reimt mjög á Vogastapa, en afturgöngur þar eru taldar drauga kurteisastar, taka jafnvel ofan höfuðin fyrir tækni nútimans. Á fyrri helmingi 19. aldar bjó Jón Daníelsson hinn ríki á Stóru-Vogum. Þá voru þar miklir reimleikar. Þeir voru þannig til komnir, að bóndinn, sem bjó á Vogum á undan Jóni, úthýsti manni, köldum og svöngum í misjöfnu veðri, en sá var á leið út í Njarðvíkur.
Þessi maður varð úti á Vogastapa nærri Grímshól. Líkið var borið heim að Vogum, og varð bónda svo bilt, er hann leit það, að hann hneig niður. Sumir segja, að hann hafi rankað við aftur, en aldrei orðið jafngóður og andazt skömmu síðar, en aðrir, að hann hafi orðið bráðkvaddur. Sá er úti varð gekk aftur og gerði mönnum skráveifur, en að lokum flæmdi Jón Daníelsson draugsa að búð einni í Vogum, sem hét Tuðra.
„Þar kom hann honum fyrir og bað hann sökkva þar niður til hins neðsta og versta helvítis, þaðan sem hann væri kominn, og gera aldrei framar mein af sér í Vogum“. Eftir það hurfu reimleikarnir, og telja menn draugsa hafa hlýtt fyrirmælunum.
Voga-Jón var talinn framsýnn og margfróður. Eitt sinn á gamalsaldri kom til hans maður, sem jafnan var óheppinn með afla, og bað hann kenna sér ráð gegn óheppninni. Jón sagði honum að fara með austurtrog út í Mölvík undir Vogastapa, en hún er niður undan Grímshól, og koma með það fullt af malarsteinum, og færa sér. Sá óheppni gerði svo. Jón leitaði í austurtroginu, brá steinunum í munn sér og þefaði af þeim. Loks fann hann einn stein, sem honum líkaði, og fékk manninum, og sagði að hann skyldi jafnan hafa hann með sér er hann réri til fiskjar. Eftir þetta brá svo við, í hvert skipti, sem maðurinn reri, að hann dró stanslausan fisk með háseta sínum, en hann var jafnan við annan mann. Þegar svo hafði gengið um hríð, sagði karl hásetanum, hvað Jón Daníelsson hefði gefið sér og sýndi honum steininn. Eftir það brá svo við, að hann fékk aldrei bein úr sjó, og kenndi hann það mælgi sinni.
Hafnarfjörður
Minnismerki um Hrafna-Flóka á Hvaleyri.
Til Hafnarfjarðar bar Herjólf og Hrafnaflóka fyrsta manna endur fyrir löngu og fundu þeir hvali á eyri einni, er við þá er kennd. Ekki er vitað hvort Flóki hefur skírt fjörðinn, en þar hefur löngum þótt góð höfn. Hafnarfjörður er í senn eitt elzta og yngsta kauptún landsins. Þar var höfuðbækistöð Englendinga hér á 15. öld og helzti verzlunarstaður landsins. Um 1470 tóku Þjóðverjar eða Hansamenn, eins og kaupmenn þeirra nefndust í þann tíð, að venja hingað komu sína og boluðu Englendingum smám saman burt úr Hafnarfirði. Talið er, að úrslitaorustan hafi staðið um 1518. Eftir það réðu Þjóðverjar einkum frá Hamborg mestu í Hafnarfirði um skeið, og þar mun siðabót Lúthers fyrst hafa fest rætur hér á landi. Árið 1537 stendur þar vönduð kirkja, sem Þjóðverjar höfðu reist. Um þær mundir og lengi síðan var Reykjavik bóndabýli, venjulega nefnd Vík á Seltjarnarnesi.
Fram til loka 18. aldar var utanríkisverzlun Íslendinga og aðflutningur til landsins nær eingöngu í höndum útlendinga, sem sátu hér í helztu verzlunarhöfnunum. Íslenzk borgarastétt á upphaf sitt í Hafnarfirði eins og svo margt annað.
Fyrsti íslenzki kaupmaðurinn, Bjarni Sivertsen, hóf verzlun í Firðinum 1793. Hann stundaði einnig útgerð og skipasmíðar, og hljóp fyrsta skipið af stokkunum í skipasmíðastöð hans árið 1803. Atvinnusaga Íslendinga var um skeið mjög tengd Hafnarfirði. Allt um það er borgin ung, því að kaupstaðarréttindi fær hún fyrst árið 1907.
Flensborgarskólinn er elzti gagnfræðaskóli landsins, stofnaður 1877, kenndur við verzlunarhús kaupmanna frá Flensborg. Þau stóðu út með firði að sunnan, og var skólinn þar fyrst til húsa. — Í Hafnarfirði var sett fyrsta rafmagnsstöðin hér á landi, 1904.
Milli Hafnarfjarðar og Kópavogs
Vífilsstaðir fyrrum.
Þegar kemur út úr Hafnarfjarðarhrauni við Engidal, hefst Garðahreppur og hverfið Silfurtún. Uppi á ásnum við Vífilsstaðaveg standa Hofstaðir. Þar hefur verið hof í heiðni; Ingólfur Arnarson og niðjar hans hafa gengið þar að blótum. Þarna er sennilega elzti helgistaður i nágrenni höfuðborgarinnar. Þaðan blasir Helgafell vel við, en menn trúðu því sennilega hér um slóðir, að þeir settust þar að eftir dauðann.
Vífilsstaðir eru kenndir við leysingja Ingólfs, en sá fann að lokum öndvegissúlur húsbónda síns reknar fyrir neðan heiði.
Vífilsfell.
Þjóðsögur herma, að hann hafi brugðið sér á morgnana upp á Vífilsfell til þess að skyggnast til veðurs, en litist honum það bærilegt, tók hann annað Maraþonhlaup út á Gróttu til róðra. — Vífilsstaðahælið tók til starfa 1910.
Hraunið gegnt Bessastöðum austan Lambhúsatjarnar nefnist Gálgahraun, en Gálgaklettar eru allháir nær hraunbrúninni. Þeir blasa vel við úr stofugluggum á Bessastöðum, og er sagt, að þessi aftökustaður hafi verið ákveðinn, til þess að höfðingjar staðarins þyrftu ekki að ómaka sig að heiman, en gætu fylgzt með athöfnum við Gálgakletta úr híbýlum sínum. Í nágrenni klettanna hefur fundizt mikið af mannabeinum.
Dysjar sakamanna
Gamla þjóðleiðin frá Kópavogi yfir Arnarnesháls. Litla-Arnarnes t.v. og Kópavogsþingstaður þar fyrir ofan.
Arnarneslækur fellur í Arnarnesvog, en býlið Arnarnes stóð við vogsbotn. Uppi á nesinu stendur steinstólpi mælingamanna, en skammt frá er dálítil þúst; þar er huslaður Hinrik nokkur Kules, þýzkur maður, en hann drap mann nokkurn á Bessastöðum á jólanótt 1581, og var sjálfur tekinn af „á almennilegu þriggjahreppa þingi“ í Kópavogi.
Arnarnes, Hofstaðir og Vífilsstaðir eru í Garðahreppi, en Kópavogur og Fífuhvammur í Kópavogskaupstað, og verða mörk kaupstaðar og hrepps á landamerkjum þessara jarða.
Þorgarðsdys.
Nokkru utar við Hafnarfjarðarveg liggur „gamli vegurinn“ yfir Arnarnesið, en kotið Litla-Arnarnes stóð við Kópavog, og sér þar móta fyrir tóftum. Austan gamla vegar ofan við Litla-Arnarnes er dys, sem nefnist Þorgarður. Þar á að liggja vinnumaður frá Bústöðum, er Þorgarður hét. Talið er að vingott hafi verið með honum og húsfreyju, nyti Þorgarður góðs atlætis heima í koti er húsbónda mæddi vosbúð við gegningar.
Þegar bóndi fannst drukknaður í Elliðaám, var Þorgarður tekinn og kærður fyrir morð. Ekkert sást á líkinu og Þorgarður þrætti. Hann var þó dæmdur til dauða af líkum, en leyfðist að leysa höfuð sitt með allhárri fjárhæð, af því að sönnunargögn skorti. Ekki átti Þorgarður fé, og í nauðum leitaði hann til bóndans á Seli á Seltjarnarnesi og hét að þjóna honum og niðjum hans af trú og dyggð meðan sér ynnist aldur og orka, ef hann leysti líf sitt. Bónda gekkst svo hugur við vandræðum Þorgarðar, að hann tók fram sjóði sína, en hann var ríkur, og fór að telja fram lausnargjaldið. Í því kom kona hans inn í stofuna og spurði, hvað hann vildi með allt þetta fé. Bóndi segir sem var. Gekk þá konan að borðinu, tók upp bæði svuntuhorn sín að neðan og sópar með annarri hendinni öllum peningunum þar ofan í og segir: „Líði hver fyrir sínar gjörðir.“ Þorgarður segir: „Ekki mun hér skilið með okkur, því að ekki er það meira fyrir mig að sjá svo um, að kveðja mín fylgi ykkur hjónum og ætt ykkar í níunda lið.“ — Hann var tekinn af, en gekk aftur og fylgdi Selsfólkinu og hlaut afturgangan af því nafnið Sels-Móri.
Kópavogseiðar
Kópavogsþingstaður – skilti.
Þingstaður við Kópavog lá undir handarjaðri danska valdsins á Bessastöðum; þess vegna bauð Friðrik II. 1574 að flytja alþingi frá Þingvelli til Kópavogs, en Islendingar hlíttu aldrei þeim konungsboðskap. Hér voru hinir illræmdu Kópavogseiðar unnir, mánudaginn 28. júlí 1662. Þar setti Árni lögmaður Oddsson þing, en Hinrik Bjelke höfuðsmaður, sem þá var nýkominn til landsins á herskipi, lét vopnaða hermenn standa hringinn í kringum þingheim. Höfuðsmaður beiddist af þingheimi, að hann hyllti Friðrik konung III., og virðist það hafa gengið fram mótspyrnulítið. Þá lagði Bjelke fram eiðyaldsskuldbindinguna til staðfestingar, en þar „staðfestum og styrkjum vér (Íslendingar) honum (konungi) allir og einhver til samans með öðrum hans Majestatis trúum undirsátum með þessu voru opnu bréfi háverðugri hans Majst sem einum fullkomnum einvaldsstjóra og arfaherra hans arfsrétt til Íslands og þess undirliggjandi insuler og eyjar, sem og allan Majestatis rétt og fullkomna stjórnun og allt konungsvald, sem hans konungl. Majst. og hans Majst. skilgetnum lífserfingjum og skilgetnu afkvæmi og eftirkomendum svo lengi sem nokkur af þeim er til í karllegg eða kvenlegg, er í fyrrnefndum act og gjörningi bæði af Danmerkur og Norvegsríkis stéttum er gefið og eftir látið.
Minningarsteinn um erfðahyllinguna á Kópavogsþingstað.
Hér með afleggjum vér fyrir oss og vora erfingja og eftirkomendur allt það, sem í fyrri vorum fríheitum, landslögum, Recess og Ordinanzíu kann finnast stríða í móti Majestatis rétti ellegar maklega má þýðast að vera í mót Majestatis réttri einvaldsstjórn og fullkomnum ríkisráðum.“
Brynjólfur biskup Sveinsson virðist fyrstur hafa orðið fyrir svörum af hálfu landsmanna, og tjáði hann Bjelke höfuðsmanni, að Íslendingar væru ófúsir að afsala sér öllum réttindum í hendur annarra. Bjelke svaraði biskupi einungis með því að spyrja, hvort hann sæi ekki hermennina. Eftir það fara ekki sögur af neinum mótþróa biskups eða klerka hans gegn staðfestingu einveldisins. Árni Oddsson lögmaður stóð þá á sjötugu. Hann neitaði að skrifa undir og stóð svo allan daginn. Loks kom svo, að hann lét undan hótunum höfuðsmanns og skrifaði undir tárfellandi. — Var þá slegið upp ypparlegri veizlu, sem stóð langt fram á nótt. Þeir sýsluðu upp á hljóðfæri til veizlunnar, trometa, filur og bumbur og hleyptu skotum af feldstykkjum 3 í senn. — Þá gengu rachetter og fýrverk af um nóttina. —
Kópavogur – minjar.
Neðst í túninu á Kópavogi við veginn eru rústir hins fræga Kópavogsþings: Þinggerði og Þinghústóft. Fyrstu sögur af Kópavogsþingi eru frá fyrri hluta 16. aldar og tengdar landsölumáli. Kristján II. Danakonungur hafði lagt sig allan fram um það að selja hinum fræga Hinriki VIII. Englandskonungi eyjuna Ísland með öllum gögnum, gæðum og réttindum. Einhverjir samningar virðast hafa tekizt laust eftir 1520. Þá kemur hingað Týli Pétursson frá Flensborg og telur sig hafa eitthvert umboð yfir landi. Ekki leizt Íslending- […?] fullkominni óbótamaður á Kópavogsþingi og síðar tekinn af lífi; sumar heimildir segja, að aftakan hafi verið framkvæmd heima á Bessastöðum. Þegar Hinrik frétti þetta, sendi hann vini sínum, Kristjáni II. orðsendingu þess efnis, að hann væri afhuga öllum Íslandskaupum, af því að sér væri orðið kunnugt, að Íslendingar væru búnir að drepa alla styrktarmenn þeirrar höndlunar.
Við vegbrúnina austur af Þinghústóft er aflöng dys, gróin grjóthrúga, og nefnist Hjónadysjar, en þar rétt norðaustur af voru svonefnd Systkinaleiði. Þau hafa nú lent undir húsum við Fífuhvammsveg. Í Hjónadysjum er talið, að þjófar tveir liggi, maður og kona, sem Árni Magnússon segir, að legið hafi í Hraunhelli fyrir sunnan gamla örfiriseyjarsel um 1677, en náðust og voru tekin af. Engar áreiðanlegar sagnir eru um, hverjir hafi átt að hvíla í Systkinleiðum, en ágizkanir greina frá sakafólki frá Árbæ. Um 1700 bjó þar ungur og ókvæntur maður með móður sinni, Sigurður Arason að nafni. Á móti honum sátu jörðina Sæmundur Þórarinsson og Steinunn Guðmundsdóttir. Er ekki orðlengja, að ástir takast með Sigurði og Steinunni. Þann 21. sept. 1704 fannst Sæmundur örendur í Skötufossi í Elliðaám; Sigurður var grunaður um morð, tekinn og meðgekk hann að hafa unnið á Sæmundi að undirlagi konu hans. Steinunn játaði hlutdeild sína og voru þau tekin af 15. nóv. 1704, „Sigurður höggvinn skammt frá túngarði í landnorður frá þinghúsinu, en Steinunni drekkt í læknum þar fyrir austan. Hafði höggstaðurinn ávallt áður verið uppi á hálsinum, en drekkt i Elliðaá syðri,“ segir í gömlum annál.
Árbæjarmálið minnir óneitanlega mjög á þjóðsögurnar um Þorgarð.
Allmiklar heimildir eru til um fólk, sem lét lífið á þessum stað á dögum erlendrar harðstjórnar og kaupþrælkunar, sumt fyrir engar sakir að okkar dómi. Þannig fæddi Guðrún Oddsdóttir vinnukona í Kirkjuvogi andvana barn, en faðir þess var giftur maður. Hún reyndi að leyna fæðingunni, en upp komst og var hún tekin af lífi, drekkt sennilega í Elliðaám.
Hér var fjallað um hin illræmdu Hvassafellsmál og Swartskopfsmál, morðmál á Bessastöðum. En það skiptir ávallt nokkru hverjir glæpina drýgja. Höfðingjarnir, sem létu sálga Appolloniu Swartskopf voru auðvitað sýknaðir. Um þetta mál fjallar Guðmundur Daníelsson í skáldsögunni Hrafnhetta.“
Heimild:
-Keflavíkurgangan, 1. tbl. 19.06.1960, Samtíningur um Suðurnes – Björn Þorsteinsson, bls. 42-50.
Draugagangur á Stóru-Vatnsleysu
Í „Þjóðsögum um Suðurnes„, sem Hildur Harðardóttir hefur tekið saman er að finna söguna „Draugagangur á Stóru-Vatnsleysu“.
Skammt sunnan við bæinn á Stóru-Vatnsleysu eru minjar af bæ, sem byggður var ofan á hálfkirkju, sem þar var. Sæmundur á Vatnsleysu staðfesti þessa frásögn þegar FERLIRsfélagar heimsóttu hann einn daginn. Gekk hann með þeim um sögusviðið:
Draugagangur á Stóru-Vatnsleysu
Stóra-Vatnsleysa. Tóftir sögusviðsins – kirkjan og bærinn fyrrum.
„Það mun hafa verið nálægt 1850, sem Jón nokkur fór að byggja sér nýjan bæ á Stóru-Vatnsleysu. Hann gróf fyrir kjallara, en þegar komið var nokkuð langt niður, fundust mannabein mörg. Gamlir menn þóttust þá hafa heyrt þess getið að fyrrum hefði bænahús verið á Stóru-Vatnsleysu og var þess því getið til að kirkjugarður eða grafreitur mundi hafa verið þar, sem nú átti að byggja bæinn. Jóni var ráðlagt að hætta við að byggja á þessum stað; því sinnti hann ekki, en hann hætti við að grafa kjallarann.
Stóra-Vatnsleysa 1935.
Svo var bærinn byggður og var á þeim tíma ekki annar skrautlegri hér í hreppi. Það var loft í honum öllum og undir því voru afþiljuð tvö herbergi, sitt í hvorum enda. Fólkið allt svaf uppi á loftinu. Eina nótt um vorið vaknaði allt fólkið (nema húsbóndinn) við það að hurðunum að herbergjunum niðri var skellt svo hart, að bærinn skalf allur.
Gömul kona, Ingveldur að nafni, var þar þá vinnukona og hefur hún sagt þessa sögu. Ekki kvaðst hún hafa orðið vör við annað undarlegt á meðan hún var þar, en fyrrnefnda hurðaskelli, en ýmsa fleiri kynjaviðburði heyrði fólk sagða úr þessum bæ; þar á meðal var sá, að kona af næsta bæ gekk einu sinni um albjartan dag fram hjá stofugluggunum og leit inn um þá, um leið og hún ætlaði framhjá; sá hún þá sex menn sitja þar inni við borðið, og þekkti engan þeirra.
Letursteinn í fyrrum grafreit við Stóru-Vatnsleysu – á hvolfi.
Jón nokkur var vinnumaður á þessum bæ hjá nafna sínum þau ár, sem bærinn var byggður. Einhverju sinni þegar mikið gekk á niðri fór hann ofan í stigann um bjarta sumarnótt; en hann sneri fljótt við aftur, því hann sagði að sér hefði sýnst allur bærinn niðri, og göngin, svo langt sem hann sá, svo troðfull af fólki, er hann þekkti ekki, að hvergi var hægt að smjúga út né inn.
Stóra-Vatnsleysa.
Húsbóndinn sjálfur varð aldrei neins var, og trúði því engu af því, sem fólk hans sagði honum um þessa fyrirburði í bæ hans; taldi hann það allt hérvillu og eintómar ýkjur. En á fyrsta eða öðru ári, er hann var á bænum, veiktist hann af einhverri óþekkjanlegri veiki, sem hann þjáðist af í fimm ár eða lengur. – Þá flutti hann burt úr bænum, af því hann þóttist viss um að hann fengi ekki heilsuna aftur, ef hann væri þar, enda batnaði honum nokkrum árum eftir að hann flutti úr bænum, þó hann væri fremur veiklulegur lengst af æfinni. Guðmundur bóndi á Auðnum ólst upp á næsta bæ við Stóru-Vatnsleysu; hann var kominn yfir tvítugt, þegar Jón byggði bæ sinn.
Stóra-Vatnsleysa. Sögusviðið merkt með gulum hring.
Með Guðmundi reri vinnumaður frá bænum, að nafni Magnús, þá orðinn gamall, fámálugur og dulur. Karlinn vildi lítið um þessa atburði tala, en sagði honum
þó, að eina nótt sem hann vaknaði í rúminu, tók hann hendinni uppfyrir sig; þreifaði hann þá á alsberum, ísköldum mannsskrokk, sem lá fyrir ofan hann í rúminu.
Ekkert gaf karl sig að þessum lagsmanni sínum, en fór að sofa aftur. Þegar hann vaknaði um morguninn til að klæðast var þar enginn.
Vatnsleysa – túnakort 1919.
„Varð þér ekki bilt við?“ spurði Guðmundur. „Ekki svo mjög,“ svaraði hann.
„Maður er orðinn þessu svo vanur,“ bætti hann við. Guðmundur sagði að bær Jóns hafi staðið í eyði, mannlaus, eftir að Jón flutti úr honum, að minnsta kosti eitt ár.
Sú saga gekk, að ferðamaður, einn eða fleiri, hefðu um sumarnótt gengið um hlaðið á Stóru-Vatnsleysu; hefðu þá þrír menn staðið þar á stéttinni fyrir framan bæ Jóns; hafði einn þeirra haldið á öxi, annar á atgeir, og þriðji á hríslu; tveir voru fulltíða menn, en sá, sem á hríslunni hélt, var unglingur.“
Heimild:
-Þjóðsögur um Suðurnes, Hildur Harðardóttir, Draugagangur á Stóru-Vatnsleysu – ÞJÓÐTRÚ 171.
Vatnsleysa – örnefni.
Jón Daníelsson Stóru-Vogum á Vatnsleysuströnd – sagnir og sögur
Jón Daníelsson í Stóru-Vogum á Vatnsleysuströnd varð þjóðsagnarpersóna í lifandi lífi. Auk þess að vera atorkumikill sjávarútvegsbóndi þótti mörgum til hans koma af ýmsum öðrum gáfum og atgervi. Hér er ætlunin að rekja lítillega sögu og afrek þessa merka manns, sem engar myndir virðast vera til af.
Í Ægi 1998 fjallar Jón Þ. Þór um „Þilskipaútgerð við Faxaflóa„. Þar er Jóns getið meðal annarra merkismanna:
„Vagga þilskipaútgerð Íslendinga á 19. öld stóð við Faxaflóa, nánar tiltekið í Hafnarfirði. Þaðan gengu skútur konungsverslunarinnar síðari til veiða á ofanverðri 18. öld og þar rak Bjarni kaupmaður Sívertsen útgerð sína um aldamótin 1800 og á öndverðri 19. öldinni.
Þilskipaútgerð Bjarna Sívertsen stóð með blóma fram á síðari hluta 3. áratugs 19. aldar, en lagðist með öllu af eftir að hann flutti til Danmerkur árið 1831.
Bjarni Sívertssen.
Ekki fór hjá því að athafnir Bjarna Sívertsen hefðu áhrif á framtakssama nágranna hans og leið ekki á löngu, uns útvegsmenn suður með sjó gerðu sér ljóst, að góðan hag mætti hafa af útgerð þilskipa, ef rétt og vel væri að henni staðið. Meðal þeirra, er þannig litu á málin, voru þrír efnabændur við sunnanverðan Faxaflóa, þeir Ari Jónsson í Njarðvík, Jón Daníelsson í Stóru-Vogum og Jón Sighvatsson í Höskuldarkoti. Fjórði maðurinn í hópnum var Árni Magnússon í Halakoti, en hann átti um skeið þilskip í samlögum við Jón Daníelsson.
Frumkvöðullinn Jón Daníelsson
Jón Daníelsson virðist hafa orðið fyrstur þeirra fjórmenninganna til að hefja þilskipaútgerð. Árið 1803 keypti hann jagtina Willingen, 9 commerciallestir að stærð, og hóf útgerð hennar. Á næstu árum jók Jón útgerð sína. Árið 1820 átti hann, auk Willingen, hlut í skútu, sem Karven nefndist, á móti Árna Magnússyni. Var það skip smíðað í Vogum á árunum 1817-1819.
Þilskip.
Árið 1828 (eða 1829) eignuðust Jón og sonur hans, Magnús Waage, aðra jagt og nefndist hún Anna Sophia. Það skip slitnaði uppaflegu í Reykjavík í októbermánuði 1830, rak á land og ónýttist. Þeir feðgar voru þó ekki af baki dottnir, en létu smíða nýtt skip heima í Vogum. Því var hleypt af stokkunum árið 1833 og hlaut nafnið Willingen, eftir gömlu jagtinni, sem lagt var árið 1826. Mun nýja skipið hafa gengið til veiða úr Vogum allt til ársins 1857, er Magnús Waage lést. Þar með var lokið sögu þilskipaútgerðar frá Stóru-Vogum.
Þeir feðgar, Jón Daníelsson og Magnús Waage, voru miklir atorkumenn og lánaðist vel flest það er til búsýslu og útgerðar heyrði. Magnús lærði skipstjórnarfræði og stórskipasmíði í Danmörku og mun hafa átt mestan þátt í smíði Karven og Willingen (yngri). Hann smíðaði einnig fjölda opinna báta og hermir ein heimild (Annáll 19. aldar), að hann hafi smíðað um eitt hundrað skip og báta.“
Í Andvara 1950 er lýsing Páls Eggerts Ólasonar eftir Jón Guðnason á uppruna og fjölskyldutengslum Jóns Daníelssonar:
Hausastaðir – minnismerki um Hausastaðaskóla fremst.
„Um þær mundir er Ólafur Pétursson var að hverfa úr þjónustu Ólafs stiftamtmanns og gerast bóndi, kemur til sögunnar á Álftanesi syðra ungur maður, sem örlögin höfðu ætlað mikla velgengni og frama. Má urn margt líkja honum við Ólaf á Kalastöðum. Þessi ungi maður hét Jón Daníelsson, bónda á Hausastöðum, Erlendssonar á Hausastöðum, Eyvindssonar í Arabæ í Gaulverjabæjarhreppi, sem var fjórði maður í karllegg frá síra Ólafi Tómassyni, er hélt Háls í Fnjóskadal í rúm 50 ár og lézt 1628. Kona Daníels og rnóðir Jóns var Guðríður Jónsdóttir, bónda á Spóastöðum í Biskupstungum, fyrr á Víðivöllum í Blönduhlíð, Guðmundssonar á Úlfsstöðum í Blönduhlíð, Gíslasonar á Silfrastöðum, Eiríkssonar lögréttumanns í Djúpadal, Magnússonar lögrm., Björnssonar prófasts á Melstað, Jónssonar biskups á Hólum, Arasonar. Kona Jóns á Spóastöðum, móðir Guðríðar, var Vigdís Jónsdóttir, prests á Torfastöðum, Gíslasonar úr Svefneyjum, Jónssonar á Fróðá, Halldórssonar. En Gísli í Svefneyjum átti Ingibjörgu Arngrímsdóttur hins lærða, prófasts og officialis á Melstað, Jónssonar.
Dannebrogsorðan.
Jón Daníelsson kvæntist Sigríði Magnúsdóttur, bónda í Hlíð á Álftanesi Bragasonar, og Margrétar Pétursdóttur af Melshúsaætt á Álftanesi. Fluttust þau Jón og Sigríður suður á Vatnsleysuströnd og bjuggu þar, í Stóru-Vogum, um hálfa öld. Gerðist Jón hinn mesti framkvæmdamaður, formaður á skipi sínu, gildur bóndi og vellauðugur. Þótti eigi einleikið um velgengni hans, og eignaði þjóðtrúin það mökum hans við huldar vættir, eins og lesa má um í þjóðsögum Jón Árnasonar. En hitt mun sönnu nær, að þar hafi honum bezt gagnað eigið hyggjuvit, atorka og forsjá, ásamt ágætum hæfileikum til sjómennsku og skipstjórnar. Fyrir framkvæmdir sínar var hann sæmdur heiðursmerki dannebrogsorðunni.
Meðal barna Jóns Daníelssonar og Sigríðar Magnúsdóttur var Magnús, er bjó eftir föður sinn í Stóru-Vogum og nefndi sig Waage, fyrstur þeirra ættmanna. Varð hann hinn mesti afreksmaður sem faðir hans. Ungur nam hann siglingafræði og síðan stórskipasmíði í Danmörku. Talið er, að hann hafi alls smíðað um 100 báta, en þilskip smíðaði hann fyrir föður sinn og annan útvegsbónda þar syðra, skömmu eftir heimkomuna frá Danmörku. Þótti slík framkvæmd miklum tíðindum sæta, svo lágæt sem hún var á þeim tíma. Getur Espólín þessa í árbókum sinum og bætir við: „Og margur frami jókst þá Íslendingum, þó margt þætti þungt“. —
Í Lesbók Morgunblaðsins, tveimur tölublöðum, árið 1937 eru „Sagnir af Jóni sterka„, sem Ólafur Ketilsson skráði:
Steinninn í Stóru-Vogavörinni
„Frá ómunatíð hafði klettur einn mikill verið framarlega í Stóru-Vogavörinni, þar sem þrengsli voru mest á millum tveggja skerja þegar skipin voru sett upp eða fram. Var steinninn mitt á milli skerjanna þar, sem þrengslin voru mest, og varð því að setja skipin annað hvort yfir steininn, eða þá yfir annað hvort skershornið, en þetta kom ekki fyrir nema þegar lágsjávað var, eða um fjöru, eða því sem næst, annars flaut yfir steininn, eða skerin, þótti hvoru tveggja miklum erfiðleikum bundið, og hefir því sennilega steinn þessi margt ókvæðis- og formælingarorðið verið búinn að fá á sig, hjá hinum þreyttu og þjökuðu sjómönnum, sem svo marga bakraunina höfðu orðið að þola hans vegna, á meðan að þeir voru að klöngvast með skipin yfir hann.
Vogar – fjarnan neðan við Stóru-Voga.
Eina vetrarvertíð, sem næst 1835, kom Jón Daníelsson af sjó á áttæring sínum vestan úr Garðsjó. Fékk hann þennan dag landsynningsrok og roga barning alla leið heim í vör. Voru hásetar Jóns venju fremur þjakaðir eftir barninginn og bölvuðu klettinum í sand og öskuá á meðan að þeir voru að koma skipinu yfir hann. En þegar að setningnum loks var lokið, sagði Jón hásetum sínum að fara heim, en kvaðst sjálfur ætla að verða eftir og taka til í skipinu m.m. En þegar hásetar hans eru komnir upp á túnfótinn heyra þeir ógurlegt öskur niður í fjörunni, og litu því allir samtímis við, og sjá Jón með klettinn í fanginu, og skotthúfuna í munninum, sem hann brúkaði vanalega á sjónum. Öskraði karlinn œgilega, og var þá hinn ægilegasti ásýndar. Hásetarnir þutu allir samstundis niður eftir aftur, en þá hafði Jón borið steininn langt norðvestur fyrir lendinguna og kastað hanum þar frá sjer, en svo máttfarinn var hann, eftir að berserksgangurinn rann af honum, að hásetarnir urðu að leiða hann heim, en daginn eftir var Jón þó sjáanlega jafngóður.
Stóru-Vogsvör – loftmynd.
Nokkrum dögum seinna tók hann svo steininn aftur í fang sitt, og bar hann lengra upp í fjöruna norðvestur af lendingunni, þar sem hann liggur enn þann dag í dag. Í síðastliðnum desembermánuði gerði jeg mjer ferð inn að Stóru-Yogum til Sigurjóus frænda míns, var ferðin aðallega farin til þess að skoða steininn og áætla þunga hans. Fórum við þrír niður í fjöruna og skoðuðum steininn, og gátum velt honum við. Kom okkur saman um að minna en 500 kg. (1000 pund) væri hann ekki, og börutækur fjórum duglegum mönnum, en Sigurjón fræddi mig líka um það, sem, jeg áður ekki hafði heyrt, að leðurbrók sú, sem Jón var í og tvennar buxur, hefði verið sundur tætt á hnjám og lærum, eftir átökin, og hann sjálfur blóðmarinn, en ómeiddur að öðru leyti.
Vogar – loftmynd 1954.
Að til hafi verið, og sjeu til ennþá, á Íslandi þeir aflraunamenn, sem taki steininn upp, og geti fært bann úr blautum sandinum, þar sem hann hafði legið öldum saman á kafi, til þess hefir þurft, bæði að mínum og annara dómi, sem sjeð hafa steininn, alveg yfirnáttúrulegt mannssafl.
Pertlínan
Eitt sumar, á meðan að Jón Dauíelsson bjó í Stóru-Vogum, kom suður á Vogavík danskur „spekúlant“, sem kallað var í þá daga. Vom það vörubjóðar, eða með öðrum orðum, skip sem höfðu allskonar útlendan varning á boðstólum, fyrir íslenskar afurðir. Höfðu þeir einskonar búð í lestinni, þar sem að öllu ægði saman, ætu og óætu, þurru og blautu.
Þegar skip þetta var komið inn á Vogavík og lagst þar við festar, spurði skipstjórinn einn af þeim mönnum, sem komnir voru um borð hvert þessi sterki Íslendingur myndi ekki komi um borð til sín. Benti þá einn maðurinn skipstjóranum á bát sem kom frá landi, og sagði skipstjóra, að maðurinn sem sæti aftur í bátuum væri hinn sterki Íslendingur, sem hann óskaði að sjá.
Vogar um 1950.
Þegar Jón Daníelsson var kominn um borð í skipið, varð skipstjóranum starsýnt á þennan háa og herðabreiða beinabera mann, sem horfði á skipstjóra tindrandi stálgráum augunum, þrungnum af viti og viljakrafti. Þegar Jón hafði heilsað skipstjóra, og þeir höfðu talast við góða stund, gekk Jón fram á skipið, og sá þar afarstóra kaðalrúllu, sem ekki hafði verið vætt. Var þetta „Pertlína“ sem kallað er, eða festartóg, afar sver og úr tjöruhampi, mörg hundruð pund, eftir því sem mjer hefir verið skýrt frá.
Þegar Jón hafði skoðað þessa kaðalrúllu, gekk hann aftur til skipstjórans, og bað hann að selja sjer 4—5 faðma af kaðlinum, sem hann svo ætlaði að rekja spottann upp og snúa svo úr honum stjórafæri netateina, m. m., en skipstjóri svaraði samstundis neitandi en hann bætti svo við: „En jeg skal gefa þjer af kaðlinum það, sem jeg má hringa upp á handlegg þinn ofan frá öxl og fram á hönd, þar til handleggurinn fer að bogna eða síga“. Sem auðvitað gekk Jón að þessu veglega boði skipstjóra, því að hann hafði engu að tapa, en til mikils var að vinna fyrir ofurmennið Jón Daníelsson.
Var Jón svo látinn* standa á stórum kassa, og böndin, sem hjeldu rúllunni saman, skorin í sundur. Og byrjaði svo skipstjóri að dunda við að hringa kaðalinn á handlegg Jóns og gætti þess jafnframt hvert handleggurinn bognaði ekki, eða sigi niður. Loks kom að því að Jón sagði, eitthvað á þá leið, að nú færi handleggurinn að síga, og hjó þá skipstjóri samstundis á kaðalinn og ljet leggja á metaskálarnar það, sem hann hafði hringað á handlegg Jóns.
Vogar.
Jeg hafði aldrei áður heyrt hvað kaðallinn var þungur, sem hringaður var á handlegg Jóns, en Sigurjón frændi minn sagði mjer, þegar jeg heimsótti hann síðast, að faðir sinn hefði sagt sjer, eftir sjónarvottum að þyngdin hefði verið 320 pund.
Jeg verð að játa að þó þetta sje haft eftir sjónarvottum, þá er þetta næsta ótrúlegt, en alveg yfirnáttúrulegt mannsafl, ef satt væri. En sennilega hefir samt skipstjóranum þótt nóg mn þyngdina, þegar hann var búinn að vigta kaðalinn, því hann sagði um leið og hann labbaði niður í káetuna sína:
„Hvaða djöfuls mannsbein eru þetta“.
Allir vita það, sem reynt hafa, að það er mjög þreytandi að halda til lengdar beinum handlegg út frá sjer, þó ekkert sje á hann lagt, hvað þá heldur, þegar lögð eru á handlegginn fleiri hundruð pund í lengri tíma. Enda er líka þessi aflraun Jóns Daníelssonar talin af mörgum sú mesta sem hann hafi sýnt í lífinu.
„Liggðu nú þarna skussinn þinn“
Vogar um 1950.
Þegar faðir minn var 27 ára gamall, fór hann einn dag að heimsækja afa sinn, sem þá var búinn að vera blindur í 11 ár, og kominn í kör. Þegar þeir höfðu skifst á kveðjum segir Jón gamli við föður sinn: „Komdu nú hjerna fast að rúminu til mín frændi, og lofaðu mjer að þreifa þig og þukla, jeg ætla að finna hvað þú ert orðinn stór og státinn“. Gekk faðir minn svo fast að rúminu, en karl fór að þreifa hann og þukla hátt sem lágt, án þess þó að setjast upp, eða hreyfa höfuð frá kodda. En svo veit faðir minn ekki fyr til, en að hann er kominn í loft upp, og karl kastar honum upp fyrir sig í rúmið, um leið og hann segir hlægjandi:
„Liggðu nú þarna skussinn þinn“.
Í Vogum.
En faðir minn var með hæstu mönnum, fullar 3 álnir, og að því skapi þrekvaxinn, og þá sennilega ekki verið minna að þyngd en 90—100 kg. Þetta var eftir af kröftunum í köglum gamla mannsins, þó hann væri þá 97 1/2 árs karlægur karl.
Jeg hefi skýrt hjer frá nokkrum aflraunum Jóns Daníelssonar, sem ljóslegn sýna hvílíkt ofurmenni hann hefir verið að afli og frækleik, og eru þó ýmsar sagnir, sem áreiðanlegar heimildir eru fyrir af aflraunum hans enn ósagðar, eins og t. d. þegar að hann bar tvær fullar brennivínstunnnur.
sitt í hvorri hönd, með því að láta laggir hvíla á mjaðmarhöfðum, og halda svo með höndum í hinar laggirnar. Tunnur þessar bar hann alla leið úr, að mig minnir, Levisensbúð í Hafnarfirði, og fram á bryggju, án þess að hvíla sig, og eins ljettileg, sem tómar hefðu verið, að sögn sjónarvotta.
Minni-Vogar.
Eins og sagt hefir verið hjer að framan, þá var Jón Daníelsson álitinn hinn mesti galdrakarl, af samtíðarmönnum sínum, en þessir galdrar Jóns voru áreiðanlega ekkert annað en hyggindi hans og vit, sem hann var gæddur fram yfir fjöldann, og oft var Jóns leitað er einhvern vanda bar að höndum, ekki þó sökum vitsmuna hans, eða hygginda, heldur vegna þess að hann gat leyst hinar þyngstu þrautir og vandráðnar gátur með sinni egyptsku speki, sem allir trúðu á.
Skal að endingu sagt hjer frá nokkrum þeim þrautum, sem lagðar voru fyrir hann, og leitað til hans með, og sem Jón leysti, með hyggindum sínum og viti, en als engri galdrakunnáttu, þó svo væri litið á í þá daga.
Peningapjófnaðurinn í Stóru-Vogum
Eina vetrarvertíð þá er margt var í heimili hjá þeim Stóru-Voga-hjónum, bar það við eina nótt að stolið var töluverðri peningaupphæð frá einum af hásetum Jóns, sem líka hjet Jón. Strax um morguninn þegar maðurinn saknar peninganna, fer hann til Jóns Daníelssonar og segir honum frá stuldinum, og biður hann nú með kunnáttu sinna að komast eftir hver stolið hafi peningunum.
Jón bað nafna sinn að vera rólegan, því peningunum mundi verða skilað aftur næsta morgun.
Skildu þeir svo talið, og leið fram til kvölds að Jón hafðist ekkert að með að komast eftir hver stolið hefði peningunum. En um kvöldið þegar komið var að sængurtíma kallar hann alt heimilisfólkið með tölu, unga og gamla, niður í stofu til sín.
Vogar um 1950 – sjávarhús Stóru-Voga og Hábær.
En þegar allir eru komnir niður í stofuna, sýnir Jón öllum hópnum snærisbúta, sem lágu á stofuborðinu, og sem allir voru nákvæmlega jafnlangir. Fekk Jón svo hverjum manni einn snærisbútinn og bað einn og sjerhvern að geyma hann vandlega til næsta morguns, og svo áttu allir að skila honum snærisbútunum niður í stofunni, eftir fótaferðartíma um morguninn.
Stóru-Vogar.
Þegar því var lokið að hver og einn hafði fengið sinn snærisspotta til geymslu yfir nóttina, segir Jón fremur við sjálfan sig, en við fólkið sem í stofunni var: „Við skulum sjá hvert spottinn ekki lengist í nótt hjá þeim, sem var fingralangur á peningunum hans nafna míns“. Næsta morgun þegar fólkið kom niður í stofuna að afhenda Jóni snærisspottana, og Jón fór að mæla þá, reyndist spottinn hjá einum manninum lang sytstur (hann hafði skorið af honum). Þá sagði Jón við manninn:
„Hvers vegna fórst þú að skera af þínum spotta, maður minn, þess þurftir þú ekki með ef þú varst saklaus, en það ert þú sem hefir tekið peningana, og skilaðu þeim tafarlaust“.
Maðurinn var þarna kominn í þá gildru, sem hann ekki gat losað sig úr. Hann meðgekk því samstundis stuldinn, og skilaði peningunum. En ekki minkaði trúin á galdramáttinn hans Jóns gamla Daníelssonar við þetta mjög svo einfalda kænskubragð, sem hverjum nútíðarmanni er auðskilið.
Jón rekur út djöfla
Minni-Vogar.
Í Bjarmarkoti í Vogunum, sem var hjáleiga frá Stóru-Vogum, en er nú eyðibýli, varð maður einn snögglega brjálaður, djöfulóður, sem þá var kallað. Jón var samstundis sóttur og beðinn um að reka djöfsa úr manninum, með kyngikrafti þeim, sem hann hefði yfir að ráða. Þegar Jón kom inn til mannsins, sem brjálaður var, hrópaði hann á móti Jóni: „Þarna kemur þú helv… . þitt Jón Daníelsson, þú er sá eini maður, sem jeg hræðist á þessari jörð“.
og hristi hann og skók, eins og ketlingur væri, þar til maðurinn fór að æpa og emja, og biðjast griða, þá fyrst slepti Jón manninum, um leið og hann sagði: „Nú hefi jeg sent djöful þann, sem í þjer var suður á Garðskaga að tína þar saman lambaspörð, og mun hann ei oftar ónáða þig“.
Manninum batnaði samstundis eftir að Jón slepti honum, og bar aldrei neitt á honum eftir þetta.
En sennilega hefir það ekki verið annað en þessi ofsahræðsla, sem greip manninn, sem læknaði hann, þó þetta væri þá eingöngu þakkað galdrakunnáttu Jóns.
Happasteinninn
Stóru-Vogar 1950.
Jón Daníelsson var einn með meiri aflamönnum, sem sögur fara af, og er sagt að honum hafi aldrei brugðist fiskur úr sjó, þegar hann komst á flot, og sem meðal annars má marka af því, að hann flutti bláfátækur suður að Stóru-Vogum, þegar að hann byrjaði þar búskap, en gat eftir fárra ára veru þar keypt alla Stóru-Voga-torfuna, og auk þess eins og áður er sagt tvær jaktir, fyrir utan annan kostnað sem hann hafði bæði við húsabyggingar og fleira.
Stóru-Vogar 1965.
En þessi mikli afli Jóns, og gróðasæld, var ekki einleikin og eðlileg aflabrögð. Nei, það var eitthvað bogið við þetta, sögðu samtíðarmenn hans, og nágrannar. Bölvaður karlinn hann hafði sem auðvitað seiðmagnaðan, eða göldrum hlaðinn happastein falinn í skipinu, sem seiddi að sjer fiskinn, svo að Jóni brást aldrei afli á hvaða veiðarfæri, sem var.
Í Norðurkoti í Vogunum bjó þá maður, sem Friðrik hjet, dugnaðarmaður og sjósóknari, en svo sig af því, að hann hefði fengið þennan happastein hjá Jóni, sem seiddi fiskinn að sjer, svo að honum brygðist nú aldrei fiskur, eins og þeir vissu sjálfir, en steininn hefði hann fólginn undir þiljum aftast í skipinu, eins og Jón hefði sagt sjer að hann ætti að gera.
Hásetar Friðriks urðu nú meira en minna forvitnir, og fóru að skoða þennan undra stein, sem seiddi fiskinn að þeim, en þeim fell allur ketill í eld, er þeir sáu steininn, og að þetta var eins og aðrir hnöttóttir fjörusteinar, sem Jón hafði látið Friðrik fara þrjár ferðir eftir suður að Vogastapa til þess að styrkja hann í trúnni á seiðmagn steinsins. En svo brá við, að eftir þetta sótti í gamla horfið hjá Friðrik, að hann fekk ekki „bein úr sjó“ upp frá því.
Reikningsgáfan
Vogar – upplýsingaskilti við tóftir Stóru-Voga.
En það sem ef til vill einkendi Jón Daníelsson einna mest frá samtíðarmönnum hans, var hin undraverða reikningsgáfa sem hann var gæddur, sem ekki þótti einleikin, en ganga göldrum næst, eða galdrar vera. En einkum er þó viðbrugðið hugareikningsgáfu hans, sem öllum öðrum var ofraun að botna hið minsta í, enda líka brúkaði hann aldrei pappír eða ritblý hversu erfið stærðfræðisleg viðfangsefni, sem hann fekkst við, heldur reiknaði hann alt í huganum, og var öðrum fljótari fyrir það.
En Sigurjón frændi minn sagði mjer þegar jeg heimsótti hann síðast, að eftir að Jón Daníelsson langafi okkar var orðinn blindur, þá hefðu daglega allir veggir í herbergi hans verið útkrítaðir með reikningsdæmum, sem hann var að búa til, og skemta sjer við í einverustundum ömurlegrar blindrar ellinnar.
Hásetar Jóns, sem trúaðri voru á galdrakunnáttu Jóns, en reikningslist, höfðu þrásinnis þá sögu að segja af Jóni, að þegar að hann átti þorskanetatrossur vestur í Garðsjó, og leiði var úr Vogunum og vestur, og segl voru komin upp, og skipið komið til skriðs, að þá hefði Jón horft augnabliks stund út fyrir borðstokkinn, fengið svo einum hásetanna stýrið, en lagst sjálfur fram í barka, breitt skinnstakkinn yfir höfuð, og bannað þeim (hásetum) að nefna með einu orði þegar þeir kæmu að duflinu, hann mundi sjálfur gera það. En aldrei sögðu hásetar Jóns að það hefði brugðist, að þegar þeir komu að duflinu, stóð Jón upp í barkanum, og skipaði að lægja segl. Og hið sama sögðu hásetarnir, að þegar siglingaleiði var að vestan og heim í Voga, þá ljek Jón nákvæmlega sömu listina, lagðist fram í barka, þegar segl voru komin upp, með skinnstakkinn breiddan yfir höfuð, og hreyfðist ekki fyr en skipið var komið inn undir lendingu, þá stóð hann fyrst upp og sagði að lægja segl. Þetta að sjá í gegnum tvöfaldan skinnstakkinn og byrðing skipsins, sögðu hásetar Jóns að hefðu verið römmustu galdrar, en engin reikningslist það hefði verið ómögulegt.
Ennfremur sagði Sigurjón mjer að þegar Jörundur hundadagakonungur fór suður í Keflavík 1809, hefði Jón á meðan að Jörundur var í Keflavík, safnað að sjer fjölmennu liði af Vatnsleysuströndinni, vel vopnum búið af ýmiskonar morðtólum, járnkörlum, ljáum, hákarlasveðjum o.s.frv., en sjálfur var gamli maðurinn búinn að safna að sjer all-myndarlegri hrúgu af vel völdum steinvölum, sem hann ætlaði að fara í boltaleik við Jörund með. En Jörundur ljet ekki sjá sig, fór þar fyrir utan garð, en ekki innan, svo ekkert varð úr bardaganum.
Að endingu vil jeg geta þess, að ritgerð þessa las jeg fyrir Sigurjóni frænda mínum, óðalsbónda í Stóru-Vogum, áður en að jeg sendi hana, og telur hann það, sem hjer er skráð af langafa okkar, Jóni Daníelssyni, í fullu samræmi við það, sem hann hafi áður heyrt, bæði hjá föður sínum, Jóni M. Waage og fleirum.
Þakka jeg svo Sigurjóni fyrir þær upplýsingar, sem jeg fekk hjá honum, og hefi stuðst við í ritgerð þessari.“
Í „Strönd og Vogar„, bók Árna Óla, „Úr sögu einnar sveitar í Landnámi Ingólfs Arnarssonar, Sagnaþættir“ frá árinu 1961, segir frá Jóni Daníelssyni:
„Jón Daníelsson ríki í Vogum var fæddur 23. marz 1771, d. 16. nóvember 1855. Foreldrar hans voru Daníel Erlendsson á Hausastöðum og kona
hans Guðríður Jónsdóttir á Spóastöðum. Jón bjó fyrst á Urriðakoti fyrir ofan Hafnarfjörð, keypti síðan Stóru-Voga og bjó þar til æviloka. Gerðist auðmaður, enda atorkumaður, orðlagður kraftamaður, forspár. Ganga af honum miklar sagnir. Kona: Sigríður Magnúsdóttir, Bragasonar. Börn þeirra: Vigdís átti Ketil Jónsson í Kirkjuvogi, Magnús skipherra í Stóru-Vogum, Jón í Tumakoti, Guðríður átti Daníel Gíslason í Eyrarkoti. —
Magnús Waage.
Magnús sonur hans tók sér ættarnafnið Waage (f. 24. júlí 1799, d. 26. september 1857). Hann nam siglingafræði í Kaupmannáhöfn, en skipasmíðar í Noregi. Smíðaði hann um 100 báta og 2 þilskip. Kona: Guðrún Eggertsdóttir prests í Reykholti, Guðmundssonar. Börn þeirra voru:
1) Eggert stúdent og kaupmaður í Reykjavík, faðir Jens B. Waage leikara.
2) Eyjólfur í Garðhúsum, dóttir hans var Guðrún móðir dr. Páls Eggerts Ólasonar.
3) Guðrún átti Pál gullsmið Einarsson í Sogni í Kjós og voru þau foreldrar séra Eggerts alþm. á Breiðabólstað.
4) Vigdís átti Guðmund alþm. Ólafsson á Fitjum.
5) Margrét ógift og barnlaus. Launsonur Magnúsar var Stefán múrari í Reykjavík (kallaður Egilsson) og fleiri voru launbörn Magnúsar.
Frá Jóni ríka í Vogum
Þegar Jón Daníelsson kom að Stóru-Vogum, var þar draugur, er lengi hafði gert illt af sér. Stóð svo á þessu, að einu sinni hafði þar verið úthýst manni í misjöfnu veðri og varð hann úti nærri Grímshóli. Gekk hann svo aftur til að hefna sín. (Í Ölfusvatnsannál er þess getið, að pilti nokkrum, illa til fara, hafi verið úthýst á einhverjum bæ á Ströndinni, og hafi hann orðið úti. Þetta var 1750).
Draugur þessi sótti að Sigríði konu Jóns í svefni og hafði hún aldrei frið, því að ekki hafði hún fest blund fyrri á kvöldin í rúminu fyrir ofan mann sinn en hún tók að láta illa í svefninum. Fyrst í stað vakti Jón hana, en jafnskjótt sem hún blundaði aftur, kom að henni sama óværðin. Aldrei kom þetta fram við Jón sjálfan, en ekki var lengi, áður honum leiddist þessi áleitni. Eitt kvöld þegar Jón heyrir að fer að korra í konu sinni rýkur hann á fætur og fer ofan og tekur sax í hönd sér, og segir, ef djöfull sá láti sig ekki í náðum og alla sína, skuli hann reka í hann sveðjuna, og vísar honum til fjandans. Eftir það hætti reimleikinn hjá Jóni. En þegar reimleikinn hvarf frá Vogum, fór hann að gera vart við sig í Tjarnarkoti í Vogahverfinu, og var það þó ekki af því, að þar væri heldur neinir niðjar þess, er hafði úthýst manninum. Sótti draugurinn einkum á bóndann þar, og það svo, að hann varð gjörsamlega óður eina nótt. Var þá sent heim að Vogum eftir Jóni, því Vogamenn leituðu jafnan liðs hjá honum í flestu sem þeir við þurftu.
Stóru-Vogar í Vogunum eru með þeim merkilegri minjum sveitafélagsins. Steinhúsið var byggt 1871 af fyrsta íslenska steinsmiðnum, Sverri Runólfssyni. Sá hinn sami og byggði m.a. sjálfa Skólavörðuna (1868), Þingeyrakirkju (vígð 1877) og steinbrúnna yfir lækinn í Reykjavík (1866). Húsið er hlaðið úr hraungrýti með sambærilegri aðferð og í Þingeyrakirkju, bogadregin gluggagöt eru á húsinu líkt og voru á Skólavörðunni og loks var það klætt 20×40 cm hreysturlöguðum steinskífum á þakinu, okkur er sagt velskum. Mikið teikninga- og heimildasafn um Sverri er á Þjóðskjalasafninu, en í því safni eru m.a. bréfasamskipti um steinkirkju er átti að rísa á Kálfatjörn, þar eru hugleiðingar um stærð kirkju, uppbyggingu o.fl við Stefán Thorarensen, frá miðbik 19. aldar. (Heimildir: Iðnsaga Íslands: fyrra bindi, Íslensk byggingararfleifð fyrra bindi og dánarbú Sverris).
Kom hann vonum bráðar. En þegar bóndinn í Tjarnarkoti sá hann, var hann svo óður, að hann sagðist ekki hræðast neinn, nema andskotann hann Jón Daníelsson. Gekk þá Jón að manninum og segist þá muni neyta þess, að hann sé hræddur við sig, og skipar hinum óhreina anda út úr manninum með mikilli alvörugefni. En svo brá við það, að maðurinn fékk þá værð og datt í dá. En Jón fór þegar út. Fylgdi hann hinum óhreina anda burt frá bænum í Tjarnarkoti og þangað, sem nú er búð sú í Vogum, sem heitir Tuðra. Þar kom hann honum fyrir og bað hann sökkva þar niður til hins neðsta, þaðan sem hann væri kominn, og gera aldrei framar mein af sér í Vogum. Við þessi ummæli Jóns hvarf reimleikinn þegar, svo hvorki bóndanum í Tjarnarkoti né neinum öðrum varð eftir það meint við hann. En þó hefir þótt örla á því oft, að ekki væri allt hreint í Tuðru.
— Sagan er tekin eftir Páli gullsmið Einarssyni, en honum sagði Jón Daníelsson hana sjálfur. Jón Daníelsson átti draumkonu og draummann.
Draumkonan réð honum ýmis heilræði í svefni og varð honum það jafnan til góðs að fara að ráðum hennar. Hún vísaði honum og á týnda hluti. En skilnaður þeirra varð með ólánlegum hætti. Það var á seinni árum Jóns, að þar týndist silfurskeið og fannst ekki, hvernig sem leitað var. Skömmu síðar kemur draumkonan til hans í svefni, og spyr hann hana hvar skeiðin muni vera, en hún sagði, að hann skyldi leita í buxunum sínum. Um morguninn lét Jón leita í öllum buxum sínum og fötum, en ekki fannst skeiðin. Næst þegar Jón hitti draumkonuna, segir hann, að ekki hafi skeiðin fundizt, en hún svarar, að þá hafi ekki verið leitað vel. Næsta dag leitar Jón sjálfur í öllum sínum fötum, en það fer á sömu leið, ekki fannst skeiðin. Jón segir draumkonunni frá þessu næst, en hún hélt því fram, að illa hefði verið leitað. Þá varð Jón reiður og skipaði henni að fara og koma aldrei fyrir sín augu, úr því að hún væri að skrökva að sér. Eftir það hvarf draumkonan og vitjaði hans aldrei framar. En veturinn eftir, er Jón ætlaði að byrja róðra, lét hann taka skinnbrók ofan úr eldhúsi, sem þar hafði hangið frá því um vorið, og fannst þá silfurskeiðin í annarri brókarskálminni.
Stóru-Vogar – skilti.
Draummaðurinn sagði Jóni, að hann skyldi ekki búa lengur en 20 ár í Vogum, og flytjast þá inn í firði (Hvalfjörð eða Borgarfjörð) og reisa þar bú. Mundi hann þá jafnmikill uppgangsmaður næstu 20 árin, eins og hann hefði verið þessi 20 ár í Vogum. En Jón vildi ekki flytjast burt. Þóttu ummæli draummannsins sannast, því að fremur rénaði auðsæld Jóns, eftir að hann hafði verið 20 ár í Vogum.
Einn formaður í Vogum var sá, sem jafnan var óheppinn með afla. Hann leitaði einu sinni í vandræðum sínum til Jóns og bað hann að kenna sér ráð við þeirri óheppni. Ráðlagði Jón honum að fara með austurtrog út í Mölvík undir Vogastapa (hún er niður undan Grímshóli) og koma með það fullt af malarsteinum og færa sér. Hlyti þar að vera í einhver happasteinn. Maðurinn færði Jóni austurtrogið fullt af möl. Jón fór að leita í því. Brá hann ýmist tungunni á steinana eða þefaði af þeim og stundum hvort tveggja. Loksins fann hann einn, sem honum líkaði, fékk hann manninum og sagði honum að hafa hann með sér í hvert skipti sem hann færi til fiskveiða, en muna sig um að láta engan vita um þetta. Eftir þetta brá svo við, að maðurinn hlóð í hvert skipti. Þeir voru tveir á og lentu jafnan í handóðum fiski. Þegar svo hafði farið fram um stund, gat formaðurinn ekki setið á sér að segja háseta sínum frá steininum og að Jón í Vogum hefði gefið sér hann, og viti hann fleira en almenningur. En eftir það brá svo við, að þessi formaður fékk aldrei bein úr sjó. — Saga þessi er höfð eftir Páli Einarssyni gullsmið, en honum sagði Jón sjálfur. Ekki vita menn hvaða steinn þetta hefir verið, en talið líklegt, að það hafi verið svartur agat, sem mikil trú var á (svart raf).
Jón bóndi Daníelsson var í miklu áliti hjá Vogamönnum og þeim, sem reru á vegum hans. Leituðu þeir tíðum ráða hans, ef þeir fiskuðu illa, og lagði hann þeim oftast þau ráð, sem dugðu. Oft gaf hann þeim steina og þess konar, er hann bað þá geyma vandlega og segja engum frá að þeir hefðu né heldur hvaðan þeir væru, og mundu þeir verða varir meðan þeir geymdu steinana vel.
Það var eitt sinn á vetrarvertíð, að peningum var stolið í Vogum. Jón var þá orðinn gamall og blindur, en sá, sem stolið var frá, bað hann að hjálpa sér að finna þjófinn. Var þó ekki gott aðgerðar, því að þarna var margt fólk. Jón bauð þá öllu heimilisfólki að ganga fyrir sig og taka í hönd sína, og hlýddu allir því. Þegar einn vermanna tók í hönd Jóns, sagði hann: „Þú ert valdur að peningahvarfinu!“ Maðurinn játaði þegar, en enginn vissi hvernig Jón hafði fundið það á handtaki hans.“
Í Morgunblaðinu 1988 er fjallað um afhjúpun „Minnisvarða Jóns sterka Daníelssonar“ við Stóru-Vogaskóla:
Stóru-Vogaskóli – Minnisvarði um Jón Daníelsson og aflraunasteininn.
„Við skólaslit Stóru-Vogaskóla í Vogum sunnudagínn 15. maí klukkan 14 verður afhjúpaður minnisvarði um Jón sterka Daníelsson dannebrogsmann frá Stóru-Vogum, en minnisvarðanum hefur verið valinn staður á skólalóðinni, sem er í landi Stóru-Voga.
Jón Danfelsson fæddist 21. mars 1771 að Hausastöðum í Garðahverfi í Gullbringusýslu og ólst upp hjá foreldrum sínum við fremur kostalítil kjör, því foreldrarnir voru fátæki og fjölskyldan fjölmenn. Eitt var þó sem Jón skorti ekki í æsku og uppvexti, en það var hákarlalýsið og hákarlalýsisbúðingurinn, sem hann neytti sem feitismatar alla sína löngu ævi, en hann andaðist 16. nóvember 1865.
Árið 1792 giftist Jón frændkonu sinni, Sigríði Magnúsdóttur, systur „Hákonar“ ríka frá Stóru-Vatnsleysu. Það sama ár fluttu þau að Stóru-Vogum og bjuggu þar allan sinn búskapartíma við hinn mesta höfðingsskap og rausn. Græddist honum mikið fé, að eftir fá ár gat hann keypt alla Stóru-Vogatorfuna, og auk þess tvö þilskip, sem hann notaði til fiskveiða og flutninga. Jón og Sigríður eignuðust 5 börn, sem öll náðu fullorðinsaldri og frá þeim eru miklar ættir komnar.
Árið 1834 kom Friðrik Danaprins í heimsókn til Íslands og fór hann suður að Stóru-Vogum til að heimækja Jón, sem var í miklum metum hjá honum, og sæmdi hann dannebrogsorðunni er hann komst til valda, en dannebrogsorðan var í þá daga talinn mesti heiður sem íslenskum bændum gat hlotnast.
Minnisvarðinn er steinn sem var tekinn úr fjörunni við Stóru-Voga en sagt er að Jón Daníelsson hafi tekið steininn í fangið og borið til vegna þess að hann var fyrir í Stóru-Vogavörinni, en steinninn vigtar 450 kg.
Skjöldur á aflraunasteininum við Stóru-Vogaskóla.
Guðmundur Brandsson alþingismaður flutti eftirmæli yfir moldum vinar síns og samverkamanns, og þannig lýsti hann Jóni meðal annars: „Hér var Egils afl og áræði, frækileiki Gunnars, framsýni Njáls, hyggindi Snorra, hagvirkni Þórðar, Áskels
friðsemi og ígrundun Mána.“ – EG
Í „Þjóðsögum um Suðurnes“ í samantekt Hildar Harðardóttur er sagan „Agat„. Hún fjallar um nefndan Jón Daníelsson:
„Jón bóndi Daníelsson í Vogum var í miklu áliti bæði hjá Vogamönnum sjálfum og öðrum sem þar reru á vegum hans fyrir kunnáttu sína og þekkingu á mörgu. Leituðu þeir því tíðum ráða til hans í vandræðum sínum og eins ef þeir öfluðu illa. Lagði hann þeim oftast þau ráð sem dugðu. Oft gaf hann þeim steina og annaðþess konar, en hann bað þá geyma vandlega og segja engum frá að þeir hefðu né heldur hvaðan þeir væru og mundu þeir verða varir meðan þeir geymdu steinana vel.
Mölvík undir Vogastapa – loftmynd.
Einn formaður í Vogum var sá sem jafnan var óheppinn með afla. Hann leitaði einu sinni í vandræðum sínum til Jóns og bað hann kenna sér ráð við þeirri óheppni. Jón sagði honum að ekki mundi gott við því að gjöra, en ráð gæti hann þó kennt honum. Skyldi maðurinn fara með austurtrog út í Mölvík undir Vogastapa og koma með það fullt af malarsteinum og færa sér; mundi þá varla fara svo að þar væri ekki í einhver happasteinn. Síðan fór maðurinn sem honum var sagt og færði Jóni fullt austurtrogið.
Jón fór að leita í því og fann seint þann stein sem honum líkaði. Brá hann ýmist á þá tungunni eða þefaði af þeim og stundum hvort tveggja. Loksins fann hann einn er honum líkaði. Þann stein fékk hann manninum og sagði að hann skyldi hafa hann jafnan með sér er hann reri til fiskjar og mundi hann þá varla fara fýluferð, en muna sig um það að láta ekki á þessu bera við nokkurn mann. Eftir þetta brá svo við í hvert sinn sem maðurinn reri að hann hlóð og dró með háseta sínum stanzlausan.
Þegar þetta hafði gengið svo um stund getur formaðurinn ekki að sér gjört og segir háseta sínum frá hvað Jón hafi gefið sér og sýnir honum steininn. Þar með segir hann frá því að Jón hafi beðið sig að láta þetta ekki vitnast og biður hann fyrir alla lifandi muni að láta það ekki fara lengra, en satt hafi karlinn sagt og fleira viti hann en almenningur.
En hér eftir fékk formaðurinn aldrei bein úr sjó það sem eftir var vetíðarinnar né upp þaðan og kenndi hann það mælgi sinni sem Jón hefði varað sig við.“ – Jón Árnason I 652
Heimildir:
-Ægir, 11. tbl. 01.11.1998, Þilskipaútgerð við Faxaflóa – Jón Þ. Þór, bls. 39.
-Þjóðsögur um Suðurnes, Hildur Harðardóttir, Agat.
-Andvari, 1. tbl. 01.01.1950, Páll Eggert Ólason eftir Jón Guðnason, bls. 8-9.
-Lesbók Morgunblaðsins, 7. tbl. 21.02.1937, Sagnir af Jóni sterka – Ólafur Ketilsson skráði, bls. 54-55.
-Lesbók Morgunblaðsins, 8. tbl. 28.02.1937, Sagnir af Jóni sterka – Ólafur Ketilsson skráði, bls. 59 og 63.
-Strönd og Vogar – Árni Óla, Úr sögu einnar sveitar í Landnámi Ingólfs Arnarssonar, Sagnaþættir, 1961, bls. 254-257.
-Morgunblaðið, 109, tbl. 15.05.1988, Minnisvarði Jóns sterka Daníelssonar afhjúpaður, bls. 28.
Strönd og Vogar – Árna Óla.
Skrímsli í Kleifarvatni – Einar Sigurðsson í Ertu
Í Morgunblaðinu 1984 er viðtal við Einar Sigurðsson í Ertu um „Skrímsli í Kleifarvatni„:
Einar Sigurðsson í Ertu.
„Ég sé enga ástæðu til þess að Kleifarvatnsskrímslinu sé minni sómi sýndur en Lagarfljótsorminum og tel að hér í Hafnarfirði þurfi að gera átak í þessum skrímslamálum hið fyrsta. Hvers vegna skyldi Kleifarvatnsskrímslið sætta sig við að það sé látið liggja milli hluta þegar alltaf er verið að hampa Lagarfljótsorminum? Ég skrapp norður á Egilsstaði á dögunum og þá sá ég að það var komin flannastór mósaíkmynd af Lagarfijótsorminum á einn útvegg Kaupfélags Héraðsbúa. Svona ættu Hafnfirðingar líka að hirða um sitt skrímsli og láta af að vanvirða það með þögn og þumbaraskap.“
Viðmælandi okkar er enginn annar en Einar frá Ertu og umræðuefnið skrímslið í Kleifarvatni í Krýsuvík. Einar Sigurðsson heitir hann fullu nafni, er múrarameistari og hefur um langt skeið búið í Hafnarfirði. Hann hefur hins vegar lengst af kennt sig við bæinn Ertu í Selvogi þar sem hann sleit barnskónum. Áhugi Einars fyrir Kleifarvatnsskrímslinu á sér langan aldur. Föðurbróðir hans bjó í Krýsuvík og var nokkur samgangur milli bernskuheimilis Einars, í Selvogi, og Krýsuvíkur. Þegar Krýsuvíkurfólkið kom í heimsókn að Ertu var það alltaf spurt: „Hafiði nokkuð séð skrímslið?“ og virtist enginn efast um tilvist Kleifarvatnsskrímslisins.
Síðan Hafnarfjörður eignaðist Kleifarvatn álitur Einar að vegur skrímslisins hafi farið minnkandi og hafi Hafnfirðingar alls ekki gert nógu mikið til að halda merki þess á lofti. Einar vann í eitt ár að byggingu skólahússins sem reist var í Krýsuvík og þekkir þar vel til.
Skrímsli í hefndarhug
Þekkt skrímsli á uppdráttum fyrri tíma.
Hann telur jafnvel að skrímslið hafi spillt fyrir framkvæmdum í Krýsuvík oftar en einu sinni, og sé þar að finna skýringu þess hve flestum fyrirtækjum hefur gengið illa þar á liðnum árum. Ég byrja á því að spyrja Einar hvort hann trúi því virkilega að það sé skrímsli í Kleifarvatni.
Mér hefur verið sagt að þetta skrímsli sé til og sé ekki neina ástæðu til að vera með efasemdir, sagði Einar. Það er nefnilega þannig með skrímsli að þau eru til þangað til einhver afsannar þau eða útskýrir þau vísindalega. Og þannig verður Kleifarvatnsskrímslið til þangað til einhver afsannar það eða útskýrir það.
— En hefurðu séð skrímslið?
Nei, en það afsannar ekkert. Ég fór einu sinni í ferð til Sovétríkjanna en þó sá ég ekki Bréfsnef — og samt getur vel verið að hann hafi verið til og kannski hefur hann séð mig. Eins er þetta með skrímslið — kannski sér það okkur þó við höfum ekki auga fyrir því.
— En er þá ekki alveg nóg fyrir skrímslið að vera til, þarf nokkuð að vera að dedúa í kringum það sérstaklega?
Kleifarvatn.
– Já, Kleifarvatnsskrímslið á alveg sama rétt á viðurkenningu og Lagarfljótsormurinn. Og það er engum blöðum um það að fletta að Hafnfirðingar bera ábyrgð á skrímslinu — Hafnarfjarðarbær keypti Krýsuvík árið 1941 og þá hefur skrímslið auðvitað fylgt með í kaupunum. Það er ekki lítill búhnykkur að komast yfir slíka skepnu — máttarvöldin hér í Hafnarfirði hafa bara alls ekki gert sér ljóst hversu mikið gagn má hafa af skrímslinu og þeir hafa ekki sýnt því þá virðingu sem það á skilið.
Það þykir mikill skaði ef fiskur hverfur úr vatni eða á, en það er miklu meira áfall að tapa skrímsli — það er reyndar alveg óbætanlegt tjón að missa skrímsli, skal ég segja þér, því það verður ekki endurnýjað.
— Meinarðu þá að Hafnfirðingar gætu hugsanlega komið skrímslinu í peninga?
Það er ekki nokkru vafi á því, ef maður hefur það í huga hvernig aðstæðurnar eru við Kleifarvatn, landslagið meina ég. Þarna er „mánalandslag“ og hverir, og þegar skrímslið í vatninu bætist við gefur augaleið að þarna er tilvalinn ferðamannastaður. Það mætti með öðrum orðum trekkja upp ferðamannastraum með skrímslinu.
Miklir möguleikar með skrímslið
Bústjórahúsið í Krýsuvík, nú Sveinshús.
Hafnfirðingar gætu jafnvel haft full not af Krýsuvíkurskólanum — honum mætti breyta í ferðamannahótel fyrir þá sem kæmu til að forvitnast um skrímslið. Það mætti leigja út sjónauka og selja ferðamönnunum teikningar og bækur með skrímslinu. Það mætti hafa upp úr þessu stóra peninga! Ferðaskrifstofurnar ættu að taka skrímslið upp á sína arma og auglýsa það erlendis — þá myndi ekki standa á ferðamannastraumnum hingað.
Þetta hafa Skotarnir gert með þessu Loch Ness-skrímli sínu, sem í alla staði er þó miklu ómerkilegra en Kleifarvatnsskrímslið — það hefur aldrei sést í sólbaði og það eru ekki til neinar merkilegar sögur um það. Það fer ekki á milli mála að Hafnfirðingar gætu haft stóra peninga upp úr skrímslinu — þess vegna verður að viðurkenna það hið bráðasta og sjá til þess að það drepist ekki út.
— Heldurðu sumsé að skrímslið sé óánægt með þetta ræktarleysi Hafnfirðinga og hyggi jafnvel á hefndir?
Krýsuvíkurbúið. Bústjórahúsið h.m.
Já, ég er ekki fjarri því. Það er að vísu ekki auðvelt að gera útaf við skrímsli en það – er hægt að þegja þau í hel, eða nærri því. Maður getur hugsað sér að skrímslið sé óánægt með þá þögn sem um það hefur verið og hafi verið að hefna sín á Hafnfirðingum með því að láta flest mistakast sem gert hefur verið í Krýsuvík. Það er a.m.k. ekki einleikið hvernig allt hefur gengið fyrir sig þar. Hugsaðu þér bara kúabúið sem þar var reist á sínum tíma með miklum tilkostnaði — það hafa aldrei komið kýr í fjósið og bústjórinn flutti aldrei inn í einbýlishúsið sem reist var handa honum.
Fjósið í Krýsuvík.
Þarna var reistur einhver stærsti skóli landsins en hann hefur aldrei verið brúkaður til neins. Þarna er kirkja sem varla hefur verið messað í, o.s.frv. Það hefur fátt heppnast sem átt hefur að gera í Krýsuvík.
Nei, þarna hlýtur eitthvað dularfullt að hafa gripið inní og skrímslið hefur fulla ástæðu til að vera óánægt, því Hafnfirðingar hafa aldrei sýnt því neinn sóma.
— Veistu til að einhver hafi orðið var við þetta skrímsli?
Já, hér áður fyrr sýndu menn því tilskylda virðingu og það má muna fífil sinn fegri. Í ferðabók þeirra Eggerts og Bjarna segir um Kleifarvatnsskrímslið árið 1749 á þessa leið:
Skrímslið í sólbaði
Kleifarvatn.
Á Kleifarvatni hefur lengi legið það orð, að þar sé ormur svartur á lengd við stórhveli af meðalstærð, og þykjast ýmsir hafa séð hann, þótt ekki sé hans vandi að vera uppi nema stutta stund í einu. Nú fyrir skemmstu bar það við, að fólk, sem var á engjum sunnan við vatnið í sólskini og kyrrviðri, sá þetta skrímsli betur en nokkur hefur áður talið sig sjá það, því að það skreiddist, að sögn fólksins, upp á sandrif, sem gengur út í vatnið. Bakaði það sig þar í sólskininu í meira en hálfa eykt, en hvarf síðan aftur í vatnið.
Kleifarvatn – Indiáninn.
Engjafólkið varð svo skelkað, að enginn í hópnum þorði að nálgast ófreskjuna. Lá við, að það hlypi í ofboði frá amboðum sínum í besta þerri, en með því að ófreskjan bærði ekki á sér, eftir að hún var komin upp á eyrina, harkaði það af sér. Þó var það þvílíkri skelfingu lostið, að enginn getur lýst því að neinu gagni, hvernig þessi kynjavera hagaði sér.
— Veist þú um einhvern sem telur sig hafa orðið varan við skrímslið nýverið?
Grétar Þorleifsson, formaður byggingariðnaðarmanna í Hafnarfirði.
Ég þekki mann sem segist hafa séð skrímslið — hann heitir Grétar Þorleifsson og er formaður Félags byggingariðnaðarmanna í Hafnarfirði. Hann var þarna við Kleifarvatnið að degi til og sá þá einkennilegar hræringar í vatninu og einhverja stóra skepnu, að honum sýndist. En ef til vill hefur það verið skrímslið eða það sem fólk í gamla daga kallaði skrímsli. Hann er vel kunnugur þarna við vatnið en hefur enga haldbæra skýringu á þessu — nema þá að þarna hafi skrímslið verið á ferð.
Annars er margt dularfullt við Kleifarvatn, skal ég segja þér. Enginn veit t.d. hvers vegna hækkar og lækkar í vatninu til skiptis á tuttugu ára fresti. Jarðvísindamenn hafa rannsakað þetta árum saman en ekki fundið viðhlítandi skýringu.
En mér hefur sjálfum dottið í hug að ef til vill mætti skýra þetta með skrímslinu — það hækkar auðvitað í vatninu þegar skrímslið er í því, rétt eins og gerist í baðkeri.
Göng frá Kleifarvatni til Snæfellsness
Kleifarvatn.
Ég hef líka heyrt að til séu gamlar sagnir um göng sem liggi úr Kleifarvatni alla leið til Snæfellsness. Það er hugsanlegt að skrímslið noti þessi göng og sé stundum á Snæfellsnesi. Hafnfirðingar mega þá vara sig á að Snæfellingar taki sig ekki til og ræni af þeim skrímslinu, með því að hæna það að sér.
— En er þetta nú ekki heldur ótrúlegt með göngin?
Jú, það getur svo sem vel verið og ég er ekki að biðja neinn að trúa þessu. Ég er orðinn langþreyttur á að halda mig við raunveruleikann — því er einhvern veginn þannig varið að það trúir mér enginn ef ég geri það. Trúir þú því t.d. þegar ég segi að Hafnfirðingur sem ég þekki hafi skriðið eins og ormur alla leið frá Hafnarfirði upp í Kaldársel og aftur til baka afturábak, um 10 kílómetra leið?
-Nei!
Við Kleifarvatn.
Þetta er nú satt engu að síður. Hann skreið alla leiðina í pípum. Hann var að yfirfara samskeytin. Það þarf enginn að trúa þessu frekar en hann vill — það trúa manni fæstir þegar maður segir satt. Trúirðu því að ég fer til Reykjavíkur til þess að viðra hundinn minn, hér í Hafnarfirði má hann ekki vera til frekar en skrímslið. Þetta er nefnilega grínistaþjóðfélag sem við lifum í, það hef ég alltaf sagt. Jafnvel þó maður sé ráðherra má maður ekki eiga hund — en svo er alltaf verið að tala um frelsi. En hvar er svo þetta frelsi?
Um daginn heyrði ég að talað var um ófrjálsar kartöflur í útvarpinu — úr því að það eru til ófrjálsar kartöflur hljóta líka að vera til frjálsar kartöflur. Þessar frjálsu kartöflur eru áreiðanlega það eina sem er frjálst hér á landi, ef þær eru þá til. En ætli það séu íslenskar kartöflur, þessar frjálsu kartöflur, — það hljóta að vera góðar kartöflur sem eru frjálsar. – bó.
Heimild:
-Morgunblaðið, 142, tbl. 24.06.1984, Skrímsli í Kleifarvatni – rætt við Einar Sigurðsson frá Ertu, bls. 66-67.
Kleifarvatn.
Prestsvarðan – varða séra Sigurðar Br. Sívertsen Útskálaprests ofan Leiru
Í Faxa 1999 er fjallað um „Prestsvörðuna“ – vörðu séra Sigurðar Br. Sívertsen Útskálaprests (1837-1887) austarlega í Miðnesheiði, ofan Leiru:
Heimildir eru um Sel frá 14. öld og var það lengst af kirkjujörð auk þess sem útræði var mikið úr Selsvör, enda upphaflega um sel frá Víkurbænum að ræða. Bærinn var síðar oft nefndur Stóra-Sel. Steinbær var reistur þar árið 1884 sem stendur enn. Uppdráttur Hoffgards frá árinu 1715 sýnir m.a. Sel enda eitt af höfuðbýlum á þessu svæði og prestsetur. Nýlegar fornleifarannsóknir sýna að undir steinbænum eru leifar af torfbæ. Selsbærinn stóð þar sem í dag er Holtsgata 41b.
„Sr. Sigurður Brynjólfsson Sívertsen var fæddur hinn 2.11.1808 í litla prestseturskotinu að Seli við Reykjavík. Hann var sonur prestshjónanna sr. Brynjólfs Sigurðssonar og Steinunnar Helgadóttur. Sigurður flutti ungur að árum eða 18 ára í Garðinn. Hann gekk í Bessastaðaskóla og með honum voru margir merkir menn eins og Tómas Sæmundsson og Jónas Hallgrímsson sem síðar urðu Fjölnismenn. Á þessum tíma var Grímur Thomsen þar væntanlega að leika sér þá 9 ára gamall. Einnig má nefna að á þessum tíma var þar Sveinbjörn Egilsson úr Innri-Njarðvík, ásamt dr. Hallgrími Scheving málasnillingi. Allir þessir menn settu svip á Íslandssöguna.
Sigurður B. Sívertsen.
Sigurður vígðist sem aðstoðarprestur til föður síns þann 18.09.1831 þá 23 ára. Gekk Sigurður að eiga unnustu sína Helgu Helgadóttur þann 5. júní 1833. Árið 1837 þann 1. mars fékk sr. Sigurður Útskálaprestakall en þá hafði faðir hans sagt því lausu, en hann andaðist stuttu seinna. Þar átti hann eftir að þjóna næstu 50 árin. Þannig þjónaði hann sem prestur í 54 ár samfleytt.
Sr. Sigurður var merkur maður, hann skrifaði mikið og þekktasta ritverk hans er án efa héraðslýsing Útskálaprestakalls. Hann kom á fót barnaskóla, byggði kirkju og gaf til fátækra. Sr. Sigurður andaðist í hárri elli þá orðinn blindur.
Á gangi um Garðsstíg.
22. janúar árið 1876 var sr. Sigurður Br. Sívertsen á heimleið [á Garðsstíg] eftir að hafa skírt barn í Keflavík. Veðrið var afar slæmt, eins og það hafði reyndar verið allan þennan mánuð. Yfir landið gekk slæmt landsynningsveður með mikilli rigningu, upp úr útsynnings éljagangi og frosti. Eflir að hafa borist áfram dálítinn spöl varð Sigurður viðskila við samferðamenn sína. Hann hafði einnig misst hest sinn og lét því fyrirberast í heiðinni. En þannig segir sr. Sigurður sjálfur frá: „Sunnudaginn 2. janúar 1876 gjörði mesta ofsaveður ú landsunnan, sem varaði alla nóttina. Fuku skip og brotnuðu. Annað veður þvílík datt á laugardagskvöldið, þann 22. janúar, með fjarskalegri rigningu upp úr útsynnings éljugangi og frosti: Þá um kvöldið, er ég kom frá Keflavík, er ég skírt hafði þar barn, varð ég viðskila við samferðamann minn við Bergsenda, en af því að ég sá ekki lengur til vegar, fór ég afleiðis suður fyrir veginn fyrir ofan Leiru. Treysti ég mér þá ekki til að halda áfram, ef ég kynni að villast suður í heiði. Var og hesturinn hlaupinn frá mér. Lagðist ég þá niður og ætlaði að láta fyrirberast, en um nóttina var gerð leit að mér af sóknarfólki mínu, fyrir tilstilli sonur míns. Leið svo hin óttalegu nótt, að enginn gat mig hitt, þar til um morguninn, að tveir heimamenn mínir hittu mig og var ég enn með rœnu og nokkru fjöri, þó að nokkuð vœri af mér dregið.
Prestsvarðan.
Hugði enginn maður, að ég þá nótt mundi hafa afborið lífið, og var það auðsjáanlega drottins almœttis dásemdarverk, að ég skildi lifa svo lengi í því veðri, en mér leið vel og mér fannst eins og yfir mér hefði verið tjaldað, og vissulega var ég undir hlífðartjaldi með föðurlegri varðveizlu. Guði sé lof fyrir þessa lífgjöf. Þetta tilfelli í lífi mínu vil ég ekki gleyma að minnast á og gefa Guði dýrðina.“
Nokkru eftir þennan atburð lét séra Sigurður hlaða upp vörðu á þessum stað. Eins og sjá má nú er nokkuð mikið hrunið úr vörðunni. Ekki veit ég hvenær hrunið hefur úr henni en samkvæmt skrifum Tryggva Ófeigssonar fyrrum útgerðarmanns var varðan heil um 1920. Varðan er og hefur verið ferstrend eins og margar grjótvörður. Þegar varðan var heil var hún frábrugðin öðrum vörðum á þann hátt að á þeirri hlið sem sneri í austur var allstór flöt hella sem í er höggvið er sálmavers.
Það eru rúm tuttugu ár síðan að ég kom fyrst að þessari vörðu. Þá hafði mágur minn og ég gert nokkra leit að henni en án árangurs. Þegar við komum hér að þessari hálfhrundu vörðu ákváðum við að setjast niður og hvíla okkur aðeins. Þá dettur mér allt í einu í hug að velta við stórum steini sem lá þarna eins og á grúfu. Þegar við veltum honum við sáum við að hér var kominn steinninn með sálmaversinu á. Við hlóðum því nokkrum steinum í pall og settum steininn þar sem hann er nú. Versið á steininum er og var þá ill læsilegt, en seinna um veturinn fór ég og makaði snjó í steininn og var þá betur hægt að greina hvað á honum stendur. Á steininum virðist standa:
1876 21.JAN Í FRIDI LEGST ÉG
FYRIR Í FRIDI ER ÉG ÞVÍ ÞÚ
EINN DROTTINN ERT ÞAÐ SEM
LÆTUR MIG BÚA ÓHULTAN Í NÁÐUM.
Þetta vers er greinilega úr Davíðsálmi 4. kafla 9. vers: „Í friði leggst ég til hvíldar og sofna, því að þú, Drottinn, lætur mig búa óhultan í náðum.“ Það skemmtilegasta við þessa sögu er það að mágur minn sr. Hjörtur Magni Jóhannsson sem þá var nemandi við Fjölbrautaskóla Suðurnesja vígðist síðar sem prestur að Útskálum.
Eins og fyrr segir var sr. Sigurður Br. Sívertsen merkur maður. Hann hafði meðal annars forgöngu að söfnun til að koma á fót barnaskóla, sjálfur gaf hann 1200 krónur og gaf árlegt tillegg eftir það. Hann gaf mikla peninga til fátækra. Hann styrkti efnilega unglinga til framhaldsmenntunar. Hann lét reisa nýja kirkju árið 1861, kirkjan kostaði 3450 krónur, og sr. Sigurður borgaði sjálfur 632 krónur. Þá gaf hann kirkjunni altaristöflu, og fleiri hluti. Hann stundaði líka lækningar, keypti mikið af meðulum og ferðaðist um prestakallið og veitti fólki hjálp og meðul án endurgjalds. Hann vann að miklum jarðarbótum og var veitt sérstök viðurkenning fyrir það. Sr. Sigurður skrifaði margt og mikið, sumt af því hefur komist á prent en mest liggur í handritum á landsbókasafninu. Sr.
Sigurði var veitt heiðursmerki frá konungi fyrir atorku og menningarforystu. Hann keypti 25 lesta þiljubát frá Sarpsborg í Noregi í félagi við þrjá aðra menn en það ævintýri gekk illa og tapaði hann miklu á því.
Endurminningar Sigurðar B. Sívertsen frá 1758, útgefnar 1841.
Árið 1868 vígðist sonur sr. Sigurðar, sr. Sigurður Sívertsen yngri til aðstoðarprests hjá föður sínum. Hann lést úr taugaveiki aðeins rúmum mánuði eftir að hann tók vígslu. Það varð þeim hjónum mikill missir því vonir voru bundnar við að hann tæki við brauðinu eftir daga föður síns. Sjö árum eftir að sr. Sigurður hafði misst son sinn, vígðist til hans aðstoðarprestur, systursonur hans sr. Brynjólfur Gunnarsson.
Árið 1886 fær sr. Sigurður embættisbréf frá biskup þess efnis að hann skuli tafarlaust segja Útskálaprestakalli lausu og sækja um lausn frá prestsþjónustu. Þótt svo að hinum aldna presti hafi grunað að svo gæti farið að hann yrði neyddur til að segja embættinu lausu kom þetta sem reiðarslag. Sr. Sigurði fannst þetta óþarfa harðræði yfirstjórnar, hann var sár og honum fannst að sér vegið. Hann batt miklar vonir við að aðstoðarpresturinn sr. Brynjólfur Gunnarsson tæki við af honum. Í vitnisburði um sr. Brynjólf segir: Hann var lipur kennimaður, stillingarmaður og hugljúfi hvers manns, sómamaður í öllum greinum og ljós í dagfari. Það virðist einhver kirkju- og/eða landsmálapólitík hafa ráðið því hvemig fór. Því sr. Brynjólfur sækir um brauðið eftir að hafa þjónað prestakallinu sem aðstoðarprestur í 10 ár og með meðmæli flestra sóknarbarna. En brauðið fékk sr. Jens Pálsson þá prestur á Þingvöllum.
Skrif Sigurðar B. Sívertsen í bók útg, 1841.
Um haustið er sr. Jens settur í embætti. Daginn eftir er kirkja og staðurinn tekin út. Í þeirri úttekt fannst afhendandi presti mikill ójöfnuður og á sig hallað. Ekki gekk saman með þeim prestum að sá gamli fengi neitt að hafa af jörðinni eftirleiðis. Hann fékk að halda til í húsum sínum, en eftirlaun hans skyldu renna upp í skuld. Fór því þannig að sr. Jens Pálsson fékk bæði brauðið, búið og Þingvelli til næstu fardaga.
Þetta sama haust, þegar sr. Sigurður var orðinn embættislaus, einangraður og jarðnæðislaus, fékk hann óþekkta, illkynja veiki í höfuðið með miklum þrautum og andlitsbólgum og lá oft þungt haldinn. Þann 4. febrúar 1887 gekk hann síðasta skipti að rúmi sínu með þessum orðum: Þótt þú deyðir mig Drottinn þá skal ég samt vona á þig.
Hann lést þann 24. maí 1887, hálfu ári eftir að hann lél formlega af embætti. Hann var jarðsettur í Útskálakirkjugarði 10. júní að viðstöddum miklum mannfjölda, um 600-700 manns. Yfir moldun hans töluðu þrír prestar, þeir sr. Þórarinn Böðvarsson prófastur, sr. Oddur V. Gíslason prestur í Grindavík og sr. Brynjólfur Gunnarsson aðstoðarprestur hans. En sóknarpresturinn sr. Jens Pálsson var fjarverandi en hann stóð þá í flutningum frá Þingvöllum. Helga, kona sr. Sigurðar lést úr mislingum árið 1882.“
Ragnar Snær Karlsson tók saman.
Heimild:
-Faxi, 3. tbl. 01.10.1999, Prestasvarðan, bls. 56-57.
-Undir Garðskagavita, Gunnar M. Magnússon, Ægisútgáfan 1963. Árbók Suðunesja. 1986-1987.
Útskálar 1920 – teikning; Jón Helgason.
Arnarseturshraun – Jón Jónsson
Í Náttúrufræðingnum 1983 fjallar Jón Jónsson, jarðfræðingur, um „Arnarseturshraun“ á Gíghæð ofan Grindavíkur og reynir að áætla aldur þess. Arnarseturshraun, sem rann úr gígum efst í Arnarsetri, nefnast ýmsum nöfnum, en hafa þó það sameiginlegt að hafa runnið úr sömu goshrinum (-hrinum):
Arnarseturshraun – kort.
Hraun þetta hefur komið upp í tveim gígum og ber sá þeirra sem hæstur er nafnið Arnarsetur. Hraunið hefur ótvíræða dyngjulögun, einkum séð vestan frá, en bergfræðilega er það skyldara sprunguhraunum. Þetta hefur verið allmikið gos.
Jón Jónsson; jarðfræðikort – Arnarsetur efst og hraun ofan Grindavíkur.
Hraunið þekur sem næst 22 km2 og telst samkvæmt því 0,44 km\ en sennilega er sú tala talsvert of lág því hraunið er greinilega mjög þykkt á stóru svæði kringum eldvarpið. Eldra hraun, sem aðeins sést í smá óbrennishólma bendir til þess að áður hafi gosið á þessum sama stað. Í sambandi við jarðfræðikortlagningu kom í ljós að Arnarseturshraun hlaut að vera yngst allra hrauna á þessu svæði. Það vakti grun um að það gæti verið frá sögulegum tíma.
Arnarseturshraun.
Út frá þeim skráðu heimildum, sem til eru, virtist liggja beinast fyrir að ætla að gos þetta hafi orðið 1660 og sé það, sem getið er um í annál Gunnlaugs Þorsteinssonar fyrir árið 1661, Vallholtsannál, (Annálar 1400-1800) sem getur um eldgos í Grindavíkurfjöllum þetta ár. Sú var og niðurstaða mín (Jón Jónsson 1978, bls. 258-9). Hins vegar hafa nú rannsóknir leitt í ljós að svo getur ekki verið, og er hraunið talsvert eldra, en eigi að síður frá sögulegum tíma.
Arnarseturshraun – óbrennishólmi, norðan Litla-Skógfells.
Óbrennishólmi einn lítill er skammt fyrir neðan Litla-Skógfell og eftir árangurslausa leit á nokkrum stöðum fórum við Sigmundur Einarsson jarðfræðingur og grófum þar við hraunröndina. Fundum við þar bæði landnámslagið og Kötlulagið, hið fyrra undir, hið síðara ofan á hrauninu. Af jarðvegssniðinu má ráða að talsvert lengri tími hafi liðið frá því að landnámslagið féll til þess að hraunið rann, en frá því til þess að Kötlulagið féll. Sýnist því að þetta gos gæti vel hafa orðið eitthvað nálægt 1300, samanber töflu I.“
Heimild:
-Náttúrufræðingurinn, 1.-4. tbl. 01.05.1983, Eldgos á sögulegum tíma á Reykjanesskaga – Jón Jónsson, bls. 134-135.
Undir og yfir Krýsuvíkurbjargi
Í Morgunblaðinu 1951 skrifar Kjartan Sveinsson minningarorð um Ingibjörgu Sigurðardóttur. Ingibjörg bjó ásamt eiginmanni sínum, Jóni Magnússyni, í Krýsuvík á árunum 1907-1914. Of sjaldan hefur kvennanna fyrrum verið minnst með svo sanngjörnum hætti.
Hér á eftir verður í framhaldinu endurbirtar lýsingar tveggja manna á ferðum þeirra um Krýsuvíkurberg (-bjarg) eftir miðja síðustu öld. Lýsingarnar þarf að skoða á takmörkuðum áhuga á huldum minjum fyrri tíða, en þess meiri á sögnum og upplifun ferðalangsins á náttúru svæðisins.
Krýsuvíkurbærinn 1909. Bæjarfell fjær.
„Góð kona er horfin úr þessum bæ, frú Ingibjörg Sigurðardóttir. Hún var í heiminn borin 13. mars 1877 að Esjubergi á Kjalarnesi.
Ingibjörg var elsta barn foreldra sinna og var vart meir en unglingur að árum, þegar lífið lagði á hana hinar fyrstu kvaðir. Móðir hennar missti heilsu á besta aldri og lá oft rúmföst og þjáð síðustu sex árin er hún lifði, Og kom því aðallega í hlut Ingibjargar að stunda hana og jafnframt að standa fyrir búi föður síns. Ingibjörgu vannst þó tími til skólagöngu í hinum íslenska kvennaskóla.
Árið 1903 þann 31. maí giftist hún Jóni Magnússyni, ættuðum frá Syðra-Langholti, sem nú er nær 87 ára að aldri. Hófu þau þá búskap á eignarjörð sinni, Reykjum í Mosfellssveit. Árið 1907 fluttu þau búferlum til Krýsuvíkur og bjuggu þar til 1914 að þau fluttu alfarin til Reykjavíkur. Þeim varð sex barna auðið og eru fjögur þeirra á lífi.
Krýsuvíkurbærinn um 1910.
Krýsuvík var stór jörð og erfið. Þá var um átta stunda lestagangur til Reykjavíkur og yfir fjall að fara, en nú má aka þessa leið á 2—3 stundarfjórðungum. Þau hjón ráku þarna búskap með hinum mesta myndarbrag, og jafnvel hið erfiða Krýsuvíkurbjarg var nytjað hvert vor. Þar við bættist að fjöldi ferðamanna erlendra og innlendra sótti staðinn heim, þó sú leið væri hvorki greiðfær nje góðviðrasöm, að mestu hraun og öræfi. Og mitt í þessari auðn reis Krýsuvík sem hof íslenskrar gestrisni, enda kom það sjer betur, því þarna var ekki um aðra gististaði að ræða.
Það beit sig í mig atvik frá tímum, sem eru löngu liðnir. Jeg var staddur hjá tveim kunningjum mínum í gamla skálanum á Þingvöllum og hjá þeim sat síðskeggjaður þýskur háskólakennari. Hann var að teigja ýmsar ferðaminningar sínar frá Íslandi.
Krýsuvík 1923.
Eitt sinn hafði hann á leið frá Heklu, komið til Krýsuvíkur í haustmyrkri og óveðri og „Þá var jeg bæði þreyttur og svangur“, bætti hann við. Það kom bókstaflega einhver andakt yfir þetta gamla andlit þegar hann minntist á móttökurnar þar. Svona var landkynning þeirra tíma. Mjer varð það ljósara en áður, vegna hvers þessi útlendingur hafði tekið slíka tryggð við land og þjóð.
En í Krýsuvík átti frú Ingibjörg marga ónæðisama nótt við að hlynna að þreyttum ferðamönnum, jafnframt því sem hin venjulegu skyldustörf kölluðu að morgni. — Þannig var öllum tekið, sem til Krýsuvíkur komu, með djörfung og hjartahlýju, hvort heldur gesturinn var þýskur fræðaþulur, íslenskt skáld, enskur náttúrufræðingur eða göngumóður fjárleitarmaður úr Grindavík.
Krýsuvíkurkirkja brann á nýársnótt 2910. Legsteinn Árna Gíslasonar, sýslumanns.
Einn skugga bar á líf þessara hjóna í Krýsuvík. Þar misstu þau ungan dreng, einkar efnilegan, og var hann þeim harmdauði alla tíð. Hann var jarðsettur hjá leiði Árna sýslumanns við austurgafl á kirkjuhrófi því, sem enn stendur þar uppi. Og jeg held jeg megi segja, að þegar frú Ingibjörg flutti alfarin frá Krýsuvík, þá hafi hugur hennar orðið eftir hjá þessari þúfu. Hún kvartaði aldrei yfir missi þessa drengs, hún kvartaði aldrei yfir neinu.
Það var jafnan hljótt um þessa konu. Hún kunni kyrrðinni best, því þar var hvorki hugað nje spurt til launa. Heimilið, stundum mannmargt og ávallt gestkvæmt, var fyrst og fremst hennar starfssvið. Að því vann hún vakin og sofin meðan kraftar entust hvern dag allan ársins hring, með stöðugri umhyggju með öllum og öllu, sem lifði og lífsanda dró. Jeg skildi það aldrei til fulls hvernig henni vannst tími til allra sinna starfa og að rækja þau jafnvel og raun varð á, ekki síst uppeldi barna sinna.
Jeg skal hreinskilningslega játa, að það er sannfæring mín, að Ingibjörg Sigurðardóttir hafi skipað sess með hinum bestu konum þessa lands, bæði fyr og síðar, þeim sem hafa hlúð að nýgræðingnum í þessu landi, líknað og lýst í kringum sig á alla vegu og byggt upp þessa þjóð í meir en þúsund ár. – Í því ljósi hverfur þessi kona, ástsæl og jafnan mikils metin af öllum sem henni kynntust, vanmetin af engum nema þá helst af sjálfri sjer.“ – Kjartan Sveinsson.
Í Vísi 1962 er eftirfarandi lýsing Sv. Þ.; Undir Krýsuvíkurbergi:
Gamla Krýsuvíkurréttin (Eldborgarrétt).
„Góður vinur minn, stangaveiðimaður oo náttúruskoðari mikill bauð mér í ágústmánuði. Í sumar er leið í stutta skemmtiferð suður á Krýsuvíkurbjarg. Ég þykist vita, að þú hafir aldrei komið fram á bergið, en þar er margt merkilegt að sjá, sagði hann. Eg myndi vilja opna Krýsuvíkurbjarg, sem ferðamannaatraksjón, bætti hann við. Það er rétt að blaðamenn veki á þessu athygli, ef þeir telja þetta mál til sín taka, athuguðu allar hliðar þess vandlega.
Ég kem á bílnum á eftir og við skulum skjótast, því nú er veðrið svo gott. Og að lítilli stundu liðinni voru við lagðir af stað. Það bar margt á góma í þessari ferð suður á bjargið. Vinur minn, kom með marga athyglisverðar ábendingar um þetta mál og hann nam stöku sinni staðar við sögu sögusviðsins, á langri göngu okkar þennan sólfagra dag.
Um daginn fór ég að rifja þetta ferðalag upp aftur. Það er eftirtektarvert, að þúsundir manna skuli á hverju sumri aka eftir Krýsuvíkurveginum, án þess að vita það, að hálftímagang frá þessum vegi er eitt af mestu náttúruundrum landsins.
Horft vestur yfir krýsuvíkurbjarg frá Eystri-Bergsenda.
Fyrir neðan Eldborg, austan við Krýsuvík er fjárrétt, en þaðan liggur vegslóði í suðaustur, í átt til strandarinnar nokkuð niður eftir. — Frá þjóðveginum og niður á Krýsuvíkurbjarg er aðeins hálftíma hægur gangur.
Þarna koma menn að austurenda bergsins, þar sem komast má niður að sjó og sjá bergið opnast. Um varptímann er þarna ótrúlegt ævintýraland, hundruð þúsunda af lunda, álku og langvíu verpa þarna á sillum og skútum í berginu. Fuglinn er spakur á þessum slóðum, svo víða má komast næstum því að efstu hreiðrunum, enda má heita að bjargið hafi verið í friðun allt að því hálfa öld. Bjargið er hátt og tilbreytingamikið. Höfðar og snasir skaga fram, en milli þeirra beygja hamravíkur sig inn.
Skafur neðan Krýsuvíkurbjargs.
Beint niður af hinni fornu Krýsuvík er lítil eyja framan við bergið, er nefnist Fuglasteinn, og það er næsta ótrúlegt hvílík mergð fugla getur þar rúmast. — Um fjöru koma flasir og klappir sumstaðar upp. Þar má sjá skarfa í stórhópum baða vængum, til að þurrka þá.
Frá hinni fornu Krýsuvík, þar sem kirkjuhrófið stendur eitt eftir, má líka ganga niður í bjarg, og liggur skemmsta leiðin milli tveggja hóla, sem sjá má niðri á sléttunni, sú ferð er klukkustundargangur.
Við vesturenda bjargsins eru Selatangar, forn veiðistöð, en þangað er stundargangur frá austustu byggð í Grindavík. Verstöðin í Selatöngum lagðist niður af mögnuðum draugagangi. — Fróðir menn telja að þar hafi verið sjódraugar á ferð.
Ferðafélag Íslands þarf þegar á næsta vori að hefjast handa og hlutast til um að nefndur vegslóði, frá Eldborg og niður að bjargi, verði gerður greiðfærari og skilti sett við veginn til þess að vísa ókunnugum á rétta leið.
Svo mátti heita, að Krýsuvík væri í eyði um langan tíma. Síðasti bóndinn bjó þar rausnarbúi frá 1907—1914. En jörðin var fólksfrek til fullrar nýtingar. Sérstakur bjargmaður var sóttur austur í Mýrdal á hverju vori. Gerði hann ekkert annað en stunda bjargið, safna eggjum framan af sumri, en síðan veiða fugl. Vann hann þar einn á daginn, en var á kvöldin sóttur niður á bjarg, eggjakassar og fuglakippur dregnar upp á vaði og reiddar heim. — Á hverjum stað er síga varð í bjargið, hringaði sigmaðurinn enda vaðsins á bjargbrúnina og kastaði nokkrum steinvölum yfir, rakti síðan vaðinn fram af brúninni og las sig niður. Þessar steinahrúgur liggja þarna enn og eru þær ótrúlega léttar. —
Sigið í Krýsuvíkurbjarg 1983.
Eggjatekjan fór allt upp í tíu þúsund á vori. Voru þau þvegin og aðgætt og reidd á klökkum til Hafnarfjarðar og seld á 10 aura stykkið. Eri leiðin frá Krýsuvík, eftir Ketilsstíg sunnan við hverina, yfir Sveifluháls til Hafnarfjarðar, var þá um það bil 8 tíma lestargangur.
Mikill straumur erlendra ferðamanna lagði á þessum árum leið sína til Krýsuvíkur og niður á bjarg, og ekki dró það úr, að Krýsuvíkurheimilið var annálað fyrir gestrisni og höfðingsskap.“ – Sv. Þ.
Í Morgunblaðinu 1982 er lýsing Tómasar Einarssonar „Á ferð um Krýsuvíkurbjarg„:
Krýsuvíkursel í Litla-Hrauni ofan Krýsuvíkurbjargs.
„Mörgum þykir gaman að ganga með sjó til að fylgjast með hreyfingum úthafsöldunnar. Heyra öldugjálfrið við fjörusteininn eða hlusta á brimniðinn og sjá öldufaldana þeytast hátt í loft upp eftir fangabrögðin við hina brimsorfnu kletta. Við slíkar sýnir er unnt að dvelja löngum stundum. Þeim fylgir einhver seiðandi kraftur sem iætur fáa ósnortna, sem hafinu kynnast á annað borð.
Í nágrenni höfuðborgarinnar er víða unnt að kynnast hafinu á þennan hátt en samt er óhætt að fullyrða að sá staður er vandfundinn þar sem leikur þess er stórkostlegri en undir Krýsuvíkurbjargi. Í þessum pistli leggjum við leið okkar á þær slóðir.
Jónsbúð á krýsuvíkurheiði. Geitahlíð fjær.
Fyrir sunnan byggðina í Krýsuvík er landið flatt og greiðfært yfirferðar. Það nefnist Krýsuvíkurheiði og liggur hún milli Ögmundarhrauns að vestan og Krýsuvíkurhrauns að austan. Syðsti hluti heiðarinnar nær fram að sjó. Þar endar hún í þverhníptu bjargi sem víða er allt að 40 m hátt.
Athvarf í Krýsuvíkurheiði.
Við yfirgefum bílinn hjá gamalli fjárrétt, sem er neðan við veginn gegnt Geitahlíð og tökum stefnuna niður á bjarg. Réttarsvæðið er athyglisvert, því frá Stóru-Eldborg, sem er þar fyrir ofan, liggur eldtröð niður fyrir veg. Í enda traðarinnar hefur þessi rétt verið gerð og mynda traðarbarmarnir réttarveggina að nokkru leyti. Við höfum Krýsuvíkurhraunið á vinstri hönd. Þí.ð hefur komið frá eldvörpunum sunnan undir Geitahlíð, bæði Stóru- og Litlu-Eldborg og mun vera nokkur þúsund ára gamalt. Það hefur runnið í sjó fram við Keflavík og þar fyrir austan og myndað landauka í seinni tíð.
Krýsuvíkurbjarg – loftmynd.
Þegar komið er fram á bjargbrún tökum við stefnuna til hægri og höldum vestur eftir. Brún bjargsins er grasi gróin og mjög greiðfær yfirferðar. Ætti gangan því að sækjast greitt, en hætt er við að hún verði nokkuð tafsöm, því það er svo ótal margt sem vekur forvitni og krefst nánari skoðunar. Fyrri hluta sumars er bjargið kvikt af fugli og bera syllurnar þess glögg merki. Þar er svartfuglinn mest áberandi og svo ritan. Þá er þröng á þingi og þegar garg þessara bjargbúa blandast við sjávarniðinn hljómar svo sannarlega stef úr „Íslandslagi“. En lögun og gerð bjargsins er ekki síður athyglisverð því þar liggur hvert grágrýtislagið ofan á öðru og gefa þau glöggt til kynna gerð þess og myndun. En það hefur gerst fyrir mörg þúsund árum.
Eystri-lækur.
Margir halda að vatn sé ekki að finna á bjarginu, en það er rangt, því brátt verður Eystri-lækur á leið okkar. Hann á upptök sín í Bleiksmýri austan undir Arnarfelli og fellur fram af bjargbrúninni beint ofan í sjó í fallegum, lóðréttum fossi. Er sá foss sannarlega augnayndi.
Við vitann á Krýsuvíkurbjargi.
Nokkru vestan við lækinn komum við að litlum vita er stendur frammi við bjargbrún. Þar er tilvalið að setjast niður um stund og fá sér bita af nestinu, því drjúgur spölur er enn eftir af göngunni.
En svo breytir bjargið um svip. Hin lagskiptu berglög hverfa um stund en slétt berg með rauðum gjalllögum á milli tekur við. Þetta er suðurhluti Skriðunnar, en svo nefnist smáhæð sem gengur fram að sjó nokkru fyrir vestan vitann.
Skriðan er forn eldstöð, sem hafaldan hefur sorfið og fægt þeim megin er að sjónum snýr. Og þar á einum stað er unnt að ganga alla leið niður í fjöru. Er þá farið skáhallt eftir syllum utan í bjarginu. Nefnist þessi gata Ræningjastígur. Segir þjóðsagan að forðum daga hafi Tyrkir komið þar að landi og gengið upp á brún eftir þessum stíg. Síðan sóttu þeir heim að Krýsuvíkurbæ og hugðust vinna þar á fólki og ræna. En svo vel vildi til, að galdraklerkurinn kunni, séra Eiríkur í Vogsósum var þar staddur. Er hann sá þennan voða nálgast beitti hann kunnáttu sinni með þeim afleiðingum, að Tyrkirnir réðust hver á annan og drápust þeir þar allir. Nú liggur kaðall niður stíginn þeim til styrktar er hyggja á fjöruferð.
Krýsuvíkurbjarg – horft frá Skriðunni til vesturs.
Vestan við Skriðuna er Hælsvík og þar fyrir ofan er Selalda og Strákar. Selalda er eldstöð eins og Skriðan, en Strákar eru veðraðir bergdrangar sérkennilegir að gerð. Á sléttum bala vestan undir Strákum eru rústir af eyðibýlinu Fitjum. Standa veggir þess furðu vel og er fróðlegt að virða þar fyrir sér húsaskipan á kotbýli fyrri tíma.
Krýsuvíkurvegurinn 1961.
Við Fitjar lýkur þessari leiðarlýsingu. Að vísu er bjargið vestan Hælsvíkur skoðunarvert og ekki myndi það spilla að skreppa að Húshólmanum í Ögmundarhrauni og virða fyrir sér rústirnar af býlinu sem þar var einu sinni en mun hafa eyðst þegar Ögmunarhraun brann. En fyrir ókunnuga er það nokkrum erfiðleikum háð að finna rústirnar og svo lengir krókurinn þangað gönguna allmikið. Því er best að snúa við hjá Fitjum og ganga frá Strákum beinustu leið yfir Krýsuvíkurheiðina að bílnum er bíður hjá gömlu réttinni neðan undir Stóru-Eldborg.
Þangað verður svo komið aftur eftir 5—6 klst. rólega gönguferð.“ – Tómas Einarsson.
Krýsuvíkurberg (Hælsvík/Heiðnaberg).
Reyndar vantar talsvert upp á að Krýsuvíkurbjargi (-bergi) sé gerð tæmandi skil í framangreindum lýsingum. Mögulega stafar það af ókunnugleik hlutaðeigandi eða takmörkuðu ritplássi. Vestan við Eystri-Bergsenda, austasta hluta Krýsuvíkurbjargs, er t.d. Litla-Hraun. Í því er að finna minjar sels frá Krýsuvík, réttar, fjárhúss og athvarfs þar sem stundaðar hafa verið bæði refa- og fuglaveiðar. Ofar í heiðinni er Jónsbúð, fjárhús frá bænum.
Minjar við Selöldu; Krýsuvíkursel og bærinn Eyri – Uppdráttur ÓSÁ.
Ofan Skriðu eru minjar Eyris, bæjar frá 17. öld, og hið gamla Krýsuvíkursel er segir frá í þjóðsögum af Tyrkjum er komu upp frá Heiðnabergi (Hælsvík) – svo fátt eitt annað sé nefnt.
Heimildir:
-Morgunblaðið, 80. tbl. 11.04.1951, Ingibjörg Sigurðardóttir – minningarorð, Kjartan Sveinsson, bls. 2 og 7.
-Vísir, 18. tbl. 21.01.1962, Undir Krýsuvíkurbergi, Sv. Þ., bls. 9 og 10.
-Morgunblaðið, 182. tbl. 21.08.1982, Á ferð um Krýsuvíkurbjarg, Tómas Einarsson, bls. 31.
Krýsuvíkurbjarg – horft frá Bergsenda vestari til austurs. Reynir Sveinsson skreytir forgrunninn.
Hreindýrsslagurinn í Þingvallarétt haustið 1854
Fjárréttir í Þingvallasveit fyrrum voru nokkrar. Í dag eru flestar þeirra fallnar í gleymskunnar dá. Eftir standa þó minjarnar um það sem var.
Skammt austan við Brúsastaði (vestan við Bárukot) er mikil hlaðin rétt. Ekki er að sjá að hennar hafi sérstaklega verið getið í örnefnalýsingum eða öðrum heimildum. Ekki heldur annarri rétt, mun minni og eldri, skammt vestar. Ragnar, bóndi á Brúastaöðum, sagði þessa rétt hafa verið hlaðna árið 1908. Hún hefði þjónað bæjunum í vestanverðri sveitinni. Þegar réttin í Skógarhólum hafi verið hlaðin eftir 1930 hafi þessi rétt lagst af að mestu.
Þingvallarétt – Bakkarétt. Uppdráttur ÓSÁ.
Skógarhólsréttin hefði leyst af Þingvallaréttina (Hrauntúnsréttina) undir Sleðaási ofan við Bolaklif. Þangað hefðu Borgfirðingar o.fl. sótt fé sitt, en þegar þjóðgarðurinn á Þingvöllum var stofnaður árið 1930 hefði þjóðgarðssvæðið verið girt af og réttin þá lagst af. Hún væri mun eldri en aðrar réttir í Þingvallasveit.
Nafnlausa Sleðaásréttin (Bakkarétt) undir suðvesturjaðri Biskupsbrekkuhrauns er stór og nokkuð heilleg. Hún var hlaðin á sléttri hraunhellu og hefur undirstaðan því verið góð. Stórt gerði er vestan réttarinnar. Sjálf telur réttin 10 dilka með úrdráttarhólfi í miðjunni.
Þingvallarétt – Skógarhólarétt. Uppdráttur ÓSÁ.
Fornminjar á Þingvöllum voru friðlýstar árið 1927, og þá sennilega að gefnum tilefnum. Að því tilefni einu sagði m.a.: “Friðlýsingar fornminja: Þingvellir. 1. Þingbúðarústir allar og allar aðrar fornleifar og gömul mannvirki á hinum forna alþingisstað, beggja vegna Öxarár. Sbr. Árb 1921-1922: 1-107. 2. Rústir allar þar sem verið hafa forðum býlin Grímsstaðir, Bárukot, Múlakot, Litla-Hrauntún, Ölkofrastaðir og enn eitt, norðvestanundir Hrafnabjörgum. Sbr. Árb. 1880-1881: 22, 98. Skjal undirritað af MÞ 05.05.1927. Þinglýst 07.09.1927.”
Þingvellir – Þingvallakirkja.
FERLIR hefur áður getið þess að mikilvægt væri að staðsetja og merkja merkilegar minjar í og við þjóðgarðinn á Þingvöllum. Ef þær yrðu gerðar aðgengilegar og um leið eftirsóknarverðar myndi lifna svo um munar yfir áhuga fólks á svæðinu. Hingað til hefur þjóðgarðsnefndin allt að því sofið þyrnarrósarsvefni í þessum efnum. Gestum þjóðgarðsins er reyndar vísað á bílastæði, salerni og hvar beri að greiða gjald fyrir hvorutveggja. Upplýsandi fróðleik, umfram hinn almenna, á áhugaverðum stöðum, er ekki að finna á Þingvöllum.
Þjóðgarðurinn á Þingvöllum var stofnaður með lögum árið 1930. Í lögunum segir að Þingvellir við Öxará skuli vera friðlýstur helgistaður allra Íslendinga, hið friðlýsta land skuli ævinlega vera eign íslensku þjóðarinnar undir vernd Alþingis og landið megi aldrei selja eða veðsetja.
Friðun Þingvalla átti sér aðdraganda. Í upphafi 20. aldar tóku að berast til Íslands fregnir um stofnun þjóðgarða í Bandaríkjunum. Þar voru augljósar þær hraðfara breytingar sem urðu á náttúrunni þegar Evrópubúar lögðu landið undir sig. Í þjóðgörðunum voru stór, óbyggð svæði tekin frá og friðuð og fólki hvorki leyft að nema þar land né nýta náttúruna á annan hátt en að ferðast um landið og njóta þess.
Bent hafði verið á að mikilvægt væri að vernda einstaka náttúru- og sögustaði svo að komandi kynslóðir gætu notið þeirra óraskaðra. Fljótlega beindist umræðan að Þingvöllum sérstaklega og þeirri hugmynd að þar yrði stofnaður þjóðgarður, sem fyrr segir.
Hér á eftir verður fléttað inn a.m.k. þremur annars áhugaverðum stöðum innan þjóðgarðsins á Þingvöllum. Auk þess verður rifjuð upp ein skondin frásögn af makalausri málaþrætu fyrri tíma þar sem misvitrir menn takast á um nánast ekkert, sem máli skiptir – ef ekki hefði verið fyrir annað en eitt hreindýr.
Í Frjálsri þjóð árið 1958 er m.a. sagt frá „Hreindýrsslagnum í Þingvallarétt haustuð 1854„:
Þingvallarétt – Bolabásrétt/Sleðaásrétt. Uppdráttur ÓSÁ.
Á nítjándu öld var margt bænda í Þingvallasveit, og voru sumir þeirra miklir fyrir sér og vildu ógjarnan láta sinn hlut. Þeir áttu jafnvel til að bjóða yfirvöldunum byrginn og fara sínu fram, hvað sem tautaði og raulaði. Á fyrri hluta aldarinnar voru þar bændur, sem áttu fjölda barna með vinnukonum, sem þeir héldu á heimilum sínum í trássi við yfirvöldin, og höfðu í lengstu lög að engu umvandanir, hótanir og stefnur andlegra og veraldlegra yfirboðara. En þar kom að síðustu, að sjálfur hreppstjóri sveitarinnar var dæmdur til hýðingar fyrir brot sín og mótþróa, og hafði hann þó á seinni árum skýlt sumum þvílíkum syndum sínum undir skikkjulafi annarra.
Nesjavellir.
Einn þeirra bænda, sem yfirvöldin áttu í miklum útistöðum við fyrir slíkar sakir, var Grímur Þorleifsson, er þá bjó að vísu að Nesjavöllum í Grafningi. Hafði hann átt þrjú börn með Hallgerði Þórhalladóttur frá Hækingsdal í Kjós, en kom þó að lokum svo ár sinni fyrir borð, að hann fékk konungsleyfi til þess að kvænast henni.
Áður hafði hann búið að Brúsastöðum í Þingvallasveit, átt þrjú börn fram hjá konu sinni, Katrínu Gísladóttur frá Úlfljótsvatni, með annarri vinnukonu, Sesselju Runólfsdóttur frá Hrísakoti í Brynjudal. —
Fyrsta barnið átti Grímur að Nesjavöllum og hafði fyrir skömmu fengið því framgengt, að hann mætti eiga Hallgerði Þórhalladóttur. Grímur yngri var aftur á móti orðinn vinnumaður austur í Grímsnesi, þetta ár að Syðri-Brú.
Þingvellir 1866.
Nú víkur sögunni fram til ársins 1854. Grímur Þorleifsson var þá fyrir löngu fluttur að Nesjavöllum og hafði fyrir skömmu fengið því framgengt, að hann mætti eiga Hallgerði Þórhalladóttur. Grímur yngri var aftur á móti orðinn vinnumaður austur í Grímsnesi, þetta ár að Syðri-Brú.
Í Þingvallasveitinni voru mestir fyrirmenn Árni Björnsson, hreppstjóri á Fellsenda, og séra Símon Bech á Þingvöllum, er þar gegndi prestsembætti í nær fjörutíu ár. Árni var sonur séra Björns Pálssonar á Þingvöllum og Þórunnar Björnsdóttur prests í Hítardal.
Var það mikið prestakyn í báðar ættir. Árni átti að konu Salvöru Kristjánsdóttur frá Skógarkoti, systur Jóns bónda þar, efnamanns og mesta framfaramanns sveitarinnar um þetta leyti. Fellsenda hafði Árni reist úr auðn, og á þessum sömu áratugum hafði Halldór Jónsson tekið upp byggð í Hrauntúni og Sigurður Þorkelsson í Selkoti og gerðust báðir sæmilega efnaðir bændur. Enn höfðu verið reist nýbýli í Arnarfelli og Móakoti, en á þeim stöðum báðum var hokrað við fátækt.
Þingvallarétt.
Í Grímsnesi voru sauðbændur miklir, og leitaði geldfé Grímsnesinga mjög á afrétt Þingvallasveitar. Voru menn úr Grímsnesinu sendir í haustleitir með Þingvallasveitarmönnum. Haustið 1854 var Grímur Grímsson einn Grímsnesinga, er í leitirnar fóru. Bar nú svo til, að hann fann á afréttinum hreindýr, sem þar var á beit með hrútum. Tókst honum eftir nokkrun eltingaleik að koma hreindýrinu, ásamt hrútunum, saman við safnið, og var það síðan rekið til réttar í Bolabás undir Ármannsfelli, þar sem vakað var yfir safninu um nóttina, en réttað daginn eftir.
Í Þingvallasveitinni voru mestir fyrirmenn Árni Björnsson, hreppstjóri á Fellsenda, og séra Símon Bech á Þingvöllum, er þar gegndi prestsembætti í nær fjörutíu ár. Árni var sonur séra Björns Pálssonar á Þingvóllum og Þórunnar Björnsdóttur prests í Hítardal.
Var það mikið prestakyn í báðar ættir. Árni átti að konu Salvöru Kristjánsdóttur frá Skógarkoti, systur Jóns bónda þar, efnamanns og mesta framfaramanns sveitarinnar um þetta leyti. Fellsenda hafði Árni reist úr auðn, og á þessum sömu áratugum hafði Halldór Jónsson tekið upp byggð í Hrauntúni og Sigurður Þorkelsson í Selkoti og gerðust báðir sæmilega efnaðir bændur. Enn höfðu verið reist nýbýli í Arnarfelli og Móakoti, en á þeim stöðum báðum var hokrað við fátækt.
Hreindýr.
Í Grímsnesi voru sauðbændur miklir, og leitaði geldfé Grímsnesinga mjög á afrétt Þingvallasveitar. Voru menn úr Grímsnesinu sendir í haustleitir með Þingvallasveitarmönnum. Haustið 1854 var Grímur Grímsson einn Grímsnesinga, er í leitirnar fóru. Bar nú svo til, að hann fann á afréttinum hreindýr, sem þar var ða beit með hrútum. Tókts honum eftir nokkurn eltingaleik að kom ahreindýrinu, ásamt hrútunum, saman við safnið, og var það síðan rekið til réttar í Bolabás undir Ármannsfelli, þar sem vakað var yfir safninu um nóttina.
Árni hreppstjóri á Fellsenda kom til réttarinnar að morgni réttardagsins, og færðist brátt veiðihugur í hann, er hann frétti af hreindýrinu. Tókst að reka það í réttina í fyrsta innrekstri, og lét Árni handsama það og skipaði síðan menn til þess að halda því, unz sundurdrætti væri lokið. Kom nú upp ágreiningur um það, hver dýrið ætti, og sýndist sitt hverjum.
Árni og aðrir fyrirmenn sveitarinnar héldu fast fram eignarrétti sveitarsjóðs, sem átti allan óskilafénað. Sumir hölluðust að því, að hrútarnir hefðu
helgað eiganda sínum dýrið, en það var galli á hrútakenningunni, að enginn vissi, hver þá átti. Loks gerði Grímur Grímsson, sem dýrið fann, kröfu til þess. Sló þarna í hina hörðustu brýnu og gerðust menn háværir og kappsfullir eins og títt er, þegar ágreiningur verður í réttum. En Árni fór sínu fram og seldi dýrið eins og hann hafði ætlað sér. Skildu menn með engri blíðu.
Þeir Árni á Fellsenda og Grímur skutu báðir máli sínu undir úrskurð Þórðar Guðmundssonar sýslumanns, og varð Grímur fyrri til þess að skrifa honum. Skýrði hann stuttlega frá málavöxtum og baðst úrlausnar um það, hvort honum bæri „ei dýrið með öllum rétti og máske nokkuð í þóknun þeim, sem mér hjálpuðu með það.“
Bréf Árna var svolátandi: „Sökum hjáliðinna tilfella orsakast ég til að bera fram fyrir yðar velborinheit til úrlausnar eftirfylgjandi spurningar: Þegar leitað var til Þingvallaréttar þann 17. fyrra mánaðar, fundust á einum stað í leitinni tveir fullorðnir hrútar, sem reyndar er ekki í frásögur færandi. En með hrútum þessum fannst veturgamalt hreindýr, sem hélt sig með þeim. Dýrið hafði verið ærið kviklátt, þegar það varð mannsins vart, en gaf sig þó alltaf til hrútanna, svo þeir voru orsökin til þess, að bað varð rekið til rétta og geymt með safninu um nóttina án minnstu fyrirhafnar. Við fyrsta innrekstur var dýrið handsamað. En nú urðu margs kyns meiningarnar, hvers dýrið skyldi vera. Sumir vildu, að sá, sem fann, það og hrútana, ætti dýrið. Sumir eignuðu þeim, sem hrútana átti, dýrið líka, en leitarmenn voru þó ekki svo hirðusamir að vita, hver hrútana átti, en í safninu þekktust þeir ekki.
Þingvallarétt – Sleðaás-/Bolabásrétt.
Sumir héldu (og þeirrar meiningar var ég), að dýrið eins og óskilakind, sem komin var til rétta, væri sveitarfé.
Af þessum margskiptu meiningum og heldur ósamþykki tók ég það ráð að selja dýrið strax við opinbert uppboð og hafði áður boðið að láta sýslumanninn skera úr, hver verðið ætti.
Nú vil ég því spyrja yðar velborinheit — hverjum tilheyrir verðið? Hvort þeim, sem fann það, þó honum væri að mestu ósjálfráð handsömun dýrsins, því enginn rekur villt hreindýr til rétta, ef það ekki heldur sig að annars kyns skepnum — eður sveitinni? (Úr þriðju útgáfunni held ég ekkert verði gert). Eður bæði fundarmanni og sveitinni og hve mikið hverjum?“
Úrskurður sá, sem sýslumaður felldi nokkru síðar, var þó á þá leið, að Grími bæri allt verð hreindýrsins.
Ferðamenn á Fellsenda 9132.
Árni á Fellsenda var málafylgjumaður, mikill kappsamur og einarður, og bar ekki nema hóflegu lotningu fyrir yfirvaldi sínu, ef eitthvað bar á milli, frekar en sumir aðrir hinna gömlu Þingvallasveitarbænda. Hann ætlaði ekki að láta sveitarsjóð verða af þessum óvænta gróða, enda þótt sýslumaður hefði þegar úrskurðað Grími andvirði hreindýrsins.
Hann settist því niður og skrifaði annað bréf og sleppti að því sinni öllum virðingartitlum og lotningarfullum kveðjuorðum, svo að sýslumaðir mætti finna, að napurt gustaði úr Þingvallasveitinni að þessu sinni. Þessu lét hann fylgja dylgjur um það, að hann myndi halda málinu til streitu. Á hinn bcgirm var hann nógu hygginn til þess að reifa málið með þeim hætti, að sýslumaður hefði átyllu til þess að breyta úrskurði sínum, án þess að glata virðingu sinni. Er þetta bréf merkileg heimild úm Árna, vitsmuni hans og kapp og málafylgju fyrir hönd sveitar sinnar, enda þótt það bæri ekki þann árangur, er hann ætlaðist til:
„Úrskurður yðar frá 14. i m. áhrærandi, hvað gera skyldi við verð hreindýrsins, sem fellt var í Þingvallarétt þann 18. september næstliðinn, og fleira, hefur mér í hendur borizt. En ekki finnst mér úrskurður sá alls kostar eðlilegur, er ánafnar Grími Grímssyni frá Syðri-Brú allt verð hreindýrsins, og ímynda ég mér, að slíkt hafi helzt komið af því, að fyrirspurn mín hafi ekki verið svo greinileg eða upplýsandi sem þurfti, og vil ég því, áður er mál þetta fer lengra, reyna til að skýra málefni þetta nokkuð ger, ef ske mætti það fengi fyrir skýrslur þær nokkuð aðra stefnu.
Gæsaveiði á Fellsenda 1951.
Sá nefndi Grímur Grímsson renndi fyrstur manna auga á hér um talað hreindýr, en að öllu leyti vár honum, og hverjum, sem var, ósjálfráð handsömun þess (það er að segja að koma því til rétta). Honum var ekki annað hægt en láta það vera með kindunum, nema hann hefði gert það beinlínis af hrekk að trylla dýrið með því að siga hundunum á það.
Grímur og hans förunautar ráku dýrið með safninu á vöktunarstaðinn og skiptu sér svo ekkert af því framar. Þegar nú dýrið var komið á vöktunarstaðinn, hafði nefndur Grímur ekkert lagt til handsömunar þess annað en það að renna fyrstur manna augum á það, og það er eflaust fullvissa, að menn renna hér augum á margt lifandi hreindýrið (og margsinnis á sama), sem ekki liggur í lófum manna að nota sem eign sína, en að kalla það eign sína — það geta allir. En það eignarnafn ímynda ég mér missi gildi sitt, þegar aðrir eru búnir að handsama það. Ég ímynda mér, þó einhver hefði skotið dýrið þarna á vökustaðnum, því enn var það óveitt, að enginn hefði getað uppáklagað, þó sá hefði notað sér það sem sína eign, því lagastafurinn segir: „Hreina má veiða og elta, hvar sem vill“, og veiði dýrsins, en ekki sjónin ein, er að minni meiningu skilyrði fyrir eigninni.
Þegar ég kom til réttarinnar, var mér. sem viðkomandi hreppstjóra falin á hendur öll umönnum og ráðstöfun dýrsins, án þess Grímur eður neinn annar mælti þar orð á móti.
Hreindýr.
Eftir minni fyrirsögn var dýrið handsamað, og af mér var krafizt að útvega til skipta tvo eflda menn til að halda dýrinu, meðan réttað var.
Grímur kom ekki að neinu þessu, og sannað verður, að annar en Grímur lagði fyrstur hönd á dýrið — það var ekki Gríms meðfæri, — og að sá hafði nóg ráðrúm til þess að veita dýrinu banasár, áður en aðrir lögðu hönd á það, hefði hann viljað. Nú fyrst var dýrið veitt, ekki af Grími, heldur af mér og þeim, sem ég tilsetti að höndla það. Þegar var búið að handsama dýrið og halda því fram yfir allt réttarhald, þá fór oftnefndur Grímur fyrst (í mín eyru) að veita tilkall til þess. Þá fyrst spannst ágreiningurinn um, hvað gera ætti við dýrið, því í sannleika hélt ég, sóknarprestur minn og fleiri hinir hyggnari menn, sem við réttina voru, að þetta væri fátækrafé eður sameiginlegt sveitarhapp.
Í úrskurðinum hafið þér tilfært sem ástæðu móti þessu, að lýsing dýrsins sé óþenkjanleg, það sé ótamið, ómarkað og svo framvegis. Ómerkingum, sem mæður ekki helga sér, verður heldur ekki lýst með því marki, sem eigandi gæti leitt sig að. Þó eru þeir af amtinu úrskurðaðir til viðkomandi fátækrasjóðs. Mér er nú óskiljanlegt, að Grímur Grímsson geti einum borið allt verð téðs hreindýrs fyrir sjón á dýrinu, en ekkert þeim, sem fyrstur hafði hönd á því, né þeim, sem héldu því, meðan réttað var, ef það annars ekki getur allt tilheyrt viðkomandi fátækrasjóði.
Ég ætla nú enn að bíða við, vita, hvort yður finnst ekki ástæða til að breyta þessum úrskurði yðar, að yfirveguðum þessum upplýsingum. Geti það ekki orðið, er mér næst geði að hætta við úrskurðaveginn, en reyna lagaveginn með því að halda dýrsverðinu til sveitarinnar og láta oftnefndan Grím lögsækja hana eftir verðinu, hvar með honum gefst færi á að sanna veiðihelgi sína á dýrinu.“
(Helztu heimildir: Bréfabók Árnessýslu, bréfasafn Árnessýslu, prestsþjónustubók og sóknarmanntal Þingvalla, hreppsbók Þingvallahrepps, þingabók Árnessýslu.)
Heimildir:
-Frjáls þjóð, 38. tbl. 20.09.1958 – Hreindýrsslagurinn í Þingvallarétt haustuð 1854, bls. 4.
-Örn H. Bjarnason.
-Þingvellir.is
-Örnefnalýsing fyrir Brúsastaði.
-Kjalnesingasaga.
Þingvellir – Almannagjá.
Kálfatjörn; kirkjan, búskapur, túnakort og tóftir – skilti
Á Kálfatjörn, þar sem íbúðarhúsið stóð er tvískipt skilti. Á öðru þeirra er fjallað um túnakort og minjar og á hinu um Kálfatjörn. Á með má lesa eftirfarandi texta:
Kirkjur á Kálfatjörn
Kálfatjörn 1920.
Í máldaga (skrá um eignir kirkju) Páls Jónssonar Skálholtsbiskups frá því um 1200 er getið um kirkju á Bakka. En vegna landbrots af sjávargangi hafi hún verið flutt að Kálfatjörn þar sem til eru heimildir um kirkju frá 1450. Fram til 1824 var torfkirkja á Kálfatjörn. Var þá reist ný kirkja með tofveggjum, en timburþaki. Sú kirkja sdtóð í 20 ár. Aftur var byggð timburkirkja sem stóð önnur 20 ár. Árið 1864 var byggð kirkja sem stóð uns smíði núverandi kirkkju hófst á vormánuðum 1892. Kirkjan var vígð þann 11. júni 1893. Kálfatjörn var prestsetur allt til ásrins 1919.
Núverandi kirkja
Bygging núverandi kirkju gekk afar vel. Allt efni til kirkjunnar var flutt hingað á dekkskipi og skipað upp á árabátum. verkið tók um það 14 mánuði. Kirkjan er byggð úr timbri á hlöðnum grunni. Kirkjusmiður var Guðmundur Jakobsson, byggingameistari, sem nait aðstoðar Sigurjóns Jónssonar trésmiðs. Steinsmiðurinn frá Holti á Vatnsleysuströnd, Magnús Árnason, hlóð grunninn. Pílára á svalarbrúnum og í altarisgrindum ásamt ýmsum útskurði annaðist Þorkell Jónsson, bóndi í Móakoti á Vatnsleysuströnd. þegar allri trésmíði var lokið kom danski málarinn Nicolaj Sofus Bertelssen og málaði kirkjuna að innan og hefur því verki verið vel við haldið alla tíð. Hann málaði einni innviði Dímkirkunnar í Reykjavík.
Kálfatjörn um 1960.
Árið 1935 var kirkjuturninn endurbyggður vegna vatnsskemda. Nokkuð var deilt um breytinguna sem gerð var á turninum og breytti um leið öllu útliti kirkjunnar eins og sjá má á myndum. Meirihluti sóknarbarna vildi fá samskonar turn og var í upphafi, en fjármálasjónarmiðin réðu og fékk kirkjan þann turn sem hún nú ber. Söngloft er vestantil í kirkjunni og út með hliðunum eru svalir. Hin síðari ár hefur kirkjan talsvert verið endurbætt að innan og utan. Kirkjan rúmar um 15o manns.
Kirkjugarður
Kálfatjarnarkirkja og kirkjugarðurinn. Bakki og Litlibær fjær.
Kirkjugarðurinn er hlaðinn úr grjóti og sniddu sem hefur þjónað því tíþætta hlutverki í gegnum tíðina að verja kirkjugarðinn ágangi búfjár, og sem aðhald og brún þeirrar moldarfyllingar, sem gera þurfti sökum þess hversu jarðvegurjnn er grunnur.
Kirkjumunir
Altaristöfluna gerði Sigurður Guðmundsson málari og er hún eftirmynd altaristöflunnar í Dómkirkjunni í Reykjavík. Rétt innan kirkjugarðshliðsins er steinn með bolla í sem talinn er vera frá kaþólskri tíð. Þar hafa kirkjugestir ef til vill signt sig áður en þeir gengu til kirkju. Pípuorgel var keypt í kirkjuna 1985. Skírnarfont, hökla, altarisklæði, sálmanúmeratöflur ásamt spjöldum, andvirði nýrra kirkjubekkja og ótal margt fleira hefur kirkjunni verið gefið í gegnum tíðina.
Prestar á Kálfatjörn
Nokkuð er vitað um þá presta sem sátu staðinn og þjóðnuðu frá 15. öld. Nafnkunnastur þeirra presta er þjónuðu á Kálfatjörn er séra Stefán Thorarnesen sálmaskáld og þýðandi. Aðrir prestar sem vitað er um eru:
Þorsteinn um 1450
Ásbjörn djákni Grímsson óvíst hvenær
Bjarni óvíst hvenær
ormur Egilsson 1580-1623
Ámundir Ormsson 1623-1670
Sigurður Eyjólfsson 1670-1689
Oddur Árnason 1689-1705
Jón Ólafsson 1705-1745
Sigurður Jónsson 1746-1786
Guðmundur Magnússon 1786-1808
Guðmudur Böðvarsson 1809-1826
Pétur Jónsson 1826-1851
Jakob Guðmundsson 1851-1857
Stefán Thorarensen 1857-1886
Árni Þorsteinsson 1886-1919
Árni Björnsson 1919-1930
Ólafur Stephensen 1931-1932
Garðar Þorsteinsson 1932-1966
Bragi Friðriksson 1966-1997
Gunnlaugur Garðarsson 1988-1991
Bjarni Þór Bjarnason 1991-1999
Hans markús Hafsteinsson 1997-2002
Friðrik J. Hjartar 1999-2002
Carlos Ari Ferrer 2002-2007
Bára Friðriksdóttir 2007-2012
Kjartan Jónsson 2012-
Mannvistarleifar
Byggingar sem voru hversdagslegar fyrir hundrað árum eru nú orðnar minjar um horfna lífshætti. Skilningur hefur vaknað á nauðsyn þess aðs krá upplýsingar um slíkar minjar og vernda þær sem eftir eru fyrir komandi kynslóðir. Túnakortin frá 1919 eftir Vigfús Guðmundsson fræðimann sýna glögglega hvernig landnýtingu var háttað. Þar má sjá þyrpingu bæjarhúsa með kálgarða (kg) í kring. Einnig má sjá skiptingu túna og fjöruparta milli bæja, gönguslóða, brunna, lendingar í fjörum og fleira.
Hlið
Ártal í steini á Kirkjubrúnni.
Hlið var tómthús frá Kálfatjörn, með kálgarð og lítinn túnblett. Þar lagðist búskapur niður 1923. Við Hlið lá Kirkjugatan svokallaða sem kirkjugestir fóru um á leið til messu. Þar var grjóti hrúgað þvert yfir Goðhólarásina sem kölluð var Kirkjubrú og átti að auðvelda kirkjugestum för yfir rásina sem gat orðið hinn mesti farartálmi í leysingum á vorin.
Goðhóll
Goðhóll var tómthús frá Kálfatjörn, en hafði grasnyt. Goðhóll fór í eyði árið 1933. Þar mun síðast hafa verið búið í torfbaðstofu í Vatnsleysustrandarhreppi. Bæjarhúsin eru greinileg og vel uppistandandi.
Kálfatjörn
Gegnt kirkjunni í vestur var prestsetrið. Eftir að það var aflagt árið 1919 bjuggu Erlendur Magnússon, oddviti og útvegsbóndi og Kristín Gunnarsdóttir með börn sín. Heimili þeirra var opið prestum og öllum kirkjugestum til ýmissa verka. Systkinin tóku síðan við búskapnum af forledrum sínum og bjuggu þar alla sína búskapartíð. Kjálfatjarnarhúsið brann í nóvember 1998.
Skjaldbreið við Kálfatjörn.
Skjaldbreið, hlaðan norðvestan við bæinn, mun hafa verið reist um 1850. Í áranna rás hefur útlit hlöðunnar breyst. Í vonskuveðri árið 2007 fauk þakið af henni. Hlaðan var í notkun alla tíð fram til ársins 1999. Talið er að tréverkið, þ.e. bitarnir inni í hlöðunni séu úr Jamestown, mannlausu skipi sem strandaði í Höfnum árið 1881, fullt af viði. Nú hefur Minjafélag Vatnsleysustrandar látið gera hlöðuna upp, lík og sjá má á meðfylgjandi mynd.
Hátún
Hátún.
Hátún sem var grasbýli frá kirkjujörðinni fór í eyði 1920 en föst búseta var tekin upp aftur um 1960. Í millitíðinni var þar sumarbústaður. Öll bæjarhúsin hafa verið jöfnuð við jörðu fyrir utan hleðslur kálgarða sem sjást enn. Um tíma bjuggu ungverskir flóttamenn í Hátúni.
Fjósakot
Fjósakot var grasbýli frá Kálfatjörn og fór í eyði 1920. Bærinn stóð á stórum hóli í miðju túni og var talinn með hæstu bæjarstæðum allra bæja í Vatnsleysustrandarhreppi. Þar sér nú aðeins í grjóthrúgur en moldin úr rústunum var tekin til uppfyllingar í kirkjugarðinn á Kálfatjörn.
Móakot
Móakot var grasbýli frá Kálfatjörn sem fór í eyði um 1940. Árið 1920 voru husakynnin í Móakoti orðin léleg. Þegar séra Árni Þorsteinsson andaðist árið 1919 var hús það er hann bjó í á Kálfatjörn rifið og Móakot byggt upp úr því efni. Sunnan við bæjartóftirnar er langur hár hóll, er nefnist Klapparhóll, oft kallaður Álfhóll því trúa lá á að þar byggi huldufólk.
Bjarg
Bjarg.
Bjarg var tómtús frá kálfatjörm með kálgarð og dálítinn túnblett. Bærinn fór í eyði árið 1934. Árið 1910 fluttu að Bjargi ung hjón, Ingimundur Guðmundsson, frá næsta bæ, bakka og Abigael Halldórsdóttir frá Hóli við Öndunarfjörð. Ingimundur var mikill hagleiksmaður sem lýst er í ljóðlínum Jóns Helgasonar frá Litlabæ:
Ef ár þurfti’ að smíða’ eða oka í hrip,
upp-hressa bæ eða gera við skip
– þó væru’ei laun nema’ þakka —
járnklæða þak eða járnskóa hest,
þá jafnan var viðkvæðið: „Það er vist best
að biðja hann Munda á Bakka“.
Bakki
Aldamótin 1990 var Bakki sagður tómthús frá kirkjujörðinni. Ekki leið þó á löngu þar til ábúandinn, Bjargmundur Guðmundsson, bróðir Ingimundar, var búinn að rækta svo umhverfis Bakka að úr varð góð grasjörð. Eftir það var Bakki skráður grasbýli. Þeir bræður á Bakka og Bjargi voru samhentir og gerðu vel að jörðum sínum, þó kirkjujarðir væru. Þrívegis svo vitað sé hefur Bakki verið fluttur vegna ágangs sjávar. Fysri Bakki er kominn útí sjó, annar Bakki er í dag rústir á sjávarkambinum og núverandi Bakki sem fluttur var árið 1904 stendur vel uppí túni.
Litlibær
Vanræktur hestasteinn við Kálfatjörn.
Litlibær var tómthús í upphafi en síðar grasbýli frá Kálfatjörn þegar leyfi fékkst frá prestinum á Kálfatjörn til að rækta tún norður og austur af bænum. Litlibær var byggður úr tofbæ í timburhús árið 1906. Það timburhús var flutt og endurbyggt við Hverfisgötu í Hafnarfirði. Grunnur Litlabæjarhússins stóð í 13 ár eða þar til Ingimundur á Bjargi byggði þar nýtt íbúðarhús 1934 og fluttist þangað frá Bjargi.
Kálfatjörn – skilti.