„[Vissulega] er margt að finna í Botnsdalnum, sem glatt getur augað.“
Í örnefnalýsingum fyrir bæina Litla-Botn og Stóra-Botn í Botnsdal í Hvalfirði er getið um fjölmarga áhugaverða staði, s.s. réttir, stekki, tóftir (Holukots), hella (Þvottahelli, Þjófahelli og Hraunshelli) og þrjár selstöður. M.a. er þar getið um tvær selstöður frá fyrrnefnda bænum sbr.: „Hæðirnar sunnan Sóleyjarflóa og að Skútalæk heita Hallbjarnarköst. Austan þeirra eru tvö flóasund samliggjandi, mosahæð skilur þau í sundur. Það vestra heitir Selflói. Efst í honum eru rústir af seli. Sér þar greinilega fyrir tveimur kofarústum og smágerði. Upp af rústunum er laut, er nær næstum að Sóleyjarflóa. Norður af Selfjallinu heyrði ég talað um, að hefði verið annað sel, en ekki veit ég, hvar það var.“
Um selstöðu frá Stóra-Botni segir: „Við göngum austur með Botnsánni og komum brátt að nokkuð vatnsmiklum læk, sem rennur í Botnsána. Þessi lækur nefnist Sellækur og á upptök sín í Eystrikrók og í Veggjum. Austan við Sellækinn eru gamlar seltóftir, sem eru löngu uppgrónar. Hefur þarna eflaust verið haft í seli frá Stóra-Botni fyrr á árum.“
Lúther Ástvaldsson bóndi á Þrándarstöðum í Brynjudal fylgdi FERLIR um svæðið. Hann gjörþekkir aðstæður, enda fékkst staðfesting fljótlega staðfesting á því.
Í örnefnalýsingu fyrir Litla-Botn segir Jón Þorkelsson m.a.:
„Brunná [í vestanverðu Selfjalli] er mjög straumhörð í vatnavöxtum og margir smáfossar og ker og katlar í henni (gæti ef til vill dregið nafn sitt af þeim). Um 700 metrum fyrir ofan þjóðveginn er allsérstæður foss í ánni, sem heitir Paradísarfoss. Áin fellur fyrst fram af allháum klettastalli og kemur niður á bratta bergflúð, sem hún hefur í tímanna rás grafið holu í, og spýtist úr henni í fallegum boga upp í loftið, svo næstum má ganga undir bununni í vatnavöxtum.
Paradís er skógi vaxin brekka í eystri gilbarminum rétt við fossinn. Rétt neðan við hana er smáhellir, sem var stundum notaður fyrir fé. Fossinn sést af þjóðvegi vestan Brunnár á stuttum kafla, en vel sunnan Botnsár af Hlaðhamri.
Rétt austan við Brunná er Mígandalækur, sem á upptök sín í Skorningi í há-Selfjallinu, rennur svo eftir þröngu dalverpi, Mjóadal, fram á brún og niður í Botnsá. Um 400 metra ofan þjóðvegar er foss í læknum, sem heitir Mígandi. Nokkuð fyrir innan Mígandalæk er lægð frá brún og niður að Botnsá, sem heitir Hólmagarðslág, og eftir henni rennur Hólmagarðslækur. Við lækinn, þar sem hann rann í ána, voru garðleifar, sem haldið er að hafi verið í sambandi við veiðiskap. Botnsskógur heitir allur skógurinn frá Brunná og inn að Stekkjará (Selá) og fjallið upp af honum Selfjall.
Örnefni milli Mígandalækjar og Brunnár eru neðst: Brunnáreyrar neðan vegar, en ofan Háimelur. Brekkurnar þar upp af heita Utastistallur og ná upp að brún, en fyrir ofan brúnina er hjalli með grasi vöxnum brekkum, sem heita Útstallar.
Örnefni milli Mígandalækjar og Hólmagarðslækjar eru neðst upp af Bláhyl, Bláhylsholt, en ofar Vörðuholt austan við Mígandalækinn, en brekkurnar milli hans og Hólmagarðslágar heita Miðstallur (Hólmagarðslágarstallur). Upp af Miðstalli er svo (Selfjalls-) Nípa.
Ef við færum okkur aftur niður að Botnsá og athugum örnefni milli Hólmagarðslækjar og Stekkjarár (Selár), er Hvítimelur norðan brúar á Botnsá, og stendur Botnsskáli neðst á honum. Í honum er deigur mór og ísaldarleir og verður því hvítur til að sjá í þurrkum.
Milli Hvítamels og Stekkjarár er Stekkjarmýri, nær hún frá Botnsá og upp að Stekkjarbletti, en þar eru beitarhús, Stekkjarhús, og búið að rækta túnin í kringum þau, og breyttist þá nafnið í Stekkjartún. Neðst og vestast í Stekkjarmýri var mór færður upp, en þótti ekki góður. Síðast var þar tekinn mór 1932. Utanvert við Stekkjarhúsin eru Stekkjarholt, en upp af þeim eru tveir klapparhólar rétt við Hólmgarðslág, sem heita Stekkjarklettar.
Í framanverðu Selfjalli eru tvö klettabelti, er ná frá Brunná og að Stekkjará, neðan þessara klettabelta eru grasi vaxnir hjallar. Örnefni á neðri hjallanum: Utastistallur og Miðstallur vestan Hólmgarðslágar er áður getið, en austan lautar tekur við Hvítablettsstallur, sem nær að grasi vöxnum hvammi vestan við Stekkjargilið, Kúastalli (Hvítabletti), hann er allur grasi vaxinn, og í honum er mikil snarrót og er því hvítur til að sjá vor og haust. Kýr voru oft reknar þangað á sumrin milli mála, því þar þótti góð beit fyrir þær. Niður undan Kúastalli er valllendisbrekka umgirt skógi, nefnd Blettur. Skarð er í klettabeltið ofan við Hvítablett, Hvítablettsskarð.
E
fra klettabeltið er í suður og austurbrún Selfjalls og nær frá Stekkjargili á móts við Tæpugötu og allt að Brunnárgili. Brekkurnar milli klettabeltisins og Stekkjargils austan í Selfjalli heita Innstallar og ná að Skitsóttargili, sem er skarð í klettabrúnina, er hún beygir til vesturs. Þá taka við Efristallar upp af Hvítabletti, ná þeir að Hólmagarðslág. Ofan við Efristalla er lítið klettabelti, og er (Selfjalls-) Enni ofan þess. Vestar er svo Nípa og Útstallar fyrir vestan Hólmagarðslág að Brunnárgili.
Fjallið upp af bænum heitir Háafell, í efstu brún þess er klettabelti, er nær frá suðvesturhorni þess að sunnan og austan, þar til þeir sameinast Litla-Botnsárgljúfri, og heita Háafellsklettar. Skarð er í klettana við gljúfrið, og niður undan því er grashvammur, sem heitir Flatir. Á móts við Flatir hverfur gilið að mestu, og má þar fara með hesta yfir Litla-Botnsána (í hdr. Litlubotnsána), en rétt neðar fellur áin ofan í þrönga gilskoru, sem er efri endinn á Litla-Botnsgili, og heita Þrengsl.
Framan við Flatir, milli Háfellskletta og Litla-Botnsgils, eru Skriður. Fram[an] í Háafelli eru grasbrekkur. Laut liggur upp eftir miðju fjallinu og klýfur klettabeltið, Kúalaut, þangað voru kýr stundum reknar á sumrin.
Milli Háafells og Selfjalls er Kiðadalur, þar sem Stekkjará rennur eftir í gili. Innan við miðjan dal rennur Stekkjaráin fast að Háafellinu. Þar lá engjavegurinn efst í gilbrúninni og var kölluð Tæpugata. Neðan við Tæpugötu eru Mosar, sem ná niður að Hnausum. Hægt var að fara með hesta af Mosum yfir á Innstalla á einum stað eftir klettastalli í gilinu. Það hét Einstigi.
Neðan við Háafellið er klettabelti, er nær frá Litla-Botnsgili og að Hnausum og heita Dalsklettar. Dalur er neðan þeirra vestast, en Breiðarskógur austar og nær að Litla-Botnsgili. Fyrir neðan Dalinn er Hnausabrún, er nær að Breiðarskógi og beygir þar til suðurs. Þar er holt á brúninni með tveimur vörðum, enda kallaðar Vörður.
Brekkan sunnan við Vörður heitir Skógarbrekka. Þar byggði Jón Helgason ritstjóri sér íbúðarhús, girti í kringum það og gróðursetti greni og furuplöntur. Nokkru vestar er sumarbústaður, sem Jón Skaftason borgardómari á og kallar Nöf, milli húsanna er klettahóll, sem heitir Steinsskúti. Ekki veit ég, af hverju hann dregur nafn.
Neðan Skógarbrekkna og Breiðarskógs er melhryggur, vestasti hluti hans austan við túnið heitir Húsamelur. Ekki munu á honum hafa staðið stór hús, en nafn sitt dregur hann af húsbyggingum barna, sem hér hafa um aldir haft sinn horna-, völu- og kjálkabúskap. Neðan þessa mels eru Eyrar, slétt flöt með skógi vaxinni brekku sunnan í melnum. Þar hefur undirritaður byggt sér hús, girt og plantað út útlendum skógarplöntum.
Engjavegurinn lá niður Mosana austan við Hnausa í sneið ofan í Dalinn vestast og vestur af 
Hnausabrún, og var kallaður Snið. Vestur og niður af Snið[u]num eru Hnausar, og framan í þeim eru Skógarbrekkur. Neðan við þær er klapparhóll, girtur klettabelti í hálfhring, sem heitir Klapparholt. Fyrir neðan það er Stekkjarmelur, og nær hann alla leið niður undir Botnsá. Vegurinn út í Stekkjartún lá yfir melinn, og mun hann draga nafn sitt af því. Ofarlega, austan við Stekkjarmelinn, er annar melur. Milli þeirra er graslaut, kölluð Sláttulág.
Heimreiðin að Litla-Botni lá áður fyr[r] upp með Stekkjarmelnum, yfir lítið klapparholt fyrir utan túnið. Holtið heitir Mannabyggð. Ekki mátti ríða hart yfir holtið, því trú manna var, að í því byggju álfar eða huldufólk, og átti illt af að hljótast, ef út af því væri brugðið. Ofláti einn, sem ekki vildi taka tillit til þessa heilræðis, hleypti hesti sínum yfir holtið, en hesturinn datt og knapinn stórslasaðist. Nokkru ofar og austar er annað holt, sem heitir Steinkirkja. Ekki er það beint líkt kirkju í laginu, en skyggnt fólk taldi sig sjá prúðbúið huldufólk fara frá Mannabyggð að Steinkirkju á sunnudögum.
Neðan við túnið eru s
léttar eyrar, nú að mestu grónar, en voru áður sundurskornar eftir hlaup úr Litla-Botnsá (í hdr. Litlu-Botnsá), þær heita Hólmar.
Dalurinn milli Selfjalls og Grjóthlíðar vestan Brunnár heitir Brunnárdalur, nær hann frá Útstöllum að Brunnárbotnum. Brunná kemur úr Brunnártjörn, rennur fyrst um sléttlendi, en móts við norðurendann á Selfjalli – kallaður Selfjallshali – hefur áin grafið allmikið gljúfur, þar sem hún rennur ofan í Brunnárdalinn. Það heitir Brunnárgljúfur. Frá Selfjallshala liggur hæðarbrún vestan í há-Selfjalli, kallað Langakast, nær það alla leið að Skorningi sunnan í há-Selfjalli. Milli Selfjalls og Digravörðuhryggs (svo í hdr.) er Selfjallsflói og austar Selgilsdrög, en þar á Stekkjará upptök sín. Austan við Selfjallið eru svo Selfjallsdrög.
Fyrir ofan Innstallana vestan Stekkjarár, móts við Tæpugötu, er klapparhnúkur, sem heitir Kiðadalshnúkur. Norður af Brunnártjörn eru Fálkagilstjarnir á mörkum Litla-Botns og Fitja. Austan þessara tjarna er allhár melhryggur, víða mosavaxinn, sem heitir Digravörðuhryggur, þar sem hann er hæstur, eru tvær vörður, kallast þær Digravörður (svo í hdr.). Austan við hrygginn eru tvær tjarnir, (Stóra-) Krókatjörn, sem Litla-Botnsá kemur úr – út í hana ganga tvö nes, sem næstum skera í hana sundur – og sunnar Djúpatjörn, sem lækur rennur úr í Krókatjörn. Heyjað var með þessum læk, svo og í flóanum sunnan og vestan við Krókatjörn.
Neðarlega, austan við Digravörðuhrygg, er hvilft í heiðina, sem heitir Sóleyjarflói. Mikið er af holtasóley vestan og ofan við flóann, en norður af honum er holt, sem heitir Sóleyjarhæð. Lækur rennur úr Sóleyjarflóa niður í Selgilsdrög og í Stekkjará, sem heitir Friðfinnsskurður.
Hæðirnar sunnan Sóleyjarflóa og að Skútalæk heita Hallbjarnarköst. Austan þeirra eru tvö flóasund samliggjandi, mosahæð skilur þau í sundur. Það vestra heitir Selflói. Efst í honum eru rústir af seli. Sér þar greinilega fyrir tveimur kofarústum og smágerði. Upp af rústunum er laut, er nær næstum að Sóleyjarflóa. Norður af Selfjallinu heyrði ég talað um, að hefði verið annað sel, en ekki veit ég, hvar það var, og sér þess nú engin merki.
Eystra flóasundið heitir Svartiflói, blautur brokflói, og er hann því svartur til að sjá. Lækur rennur úr flóanum sunnan Hallbjarnarkasta, niður mosaþembur og fram af allháum klettastalli ofan í Kiðadalsbotn. Hann heitir Skútalækur. Þar sem hann fellur fram af klettunum, er allhár foss, en hellisskúti bak við fossinn og beggja vegna við hann. Skútinn dregur nafn sitt af svörtu berginu og heitir Svartiskúti. Heybandsvegurinn lá frá Tæpugötu yfir Skútalækinn neðan skútans og í sneið upp bratta valllendisbrekku í botni Kiðadalsins. Neðan brekkunnar greinist Stekkjargilið á stuttum kafla, svo hægt er að fara þar með hesta yfir, en á móts við brekkuna tekur við annað gil, sem er áframhald af Stekkjargili og nær norður í Selgilsdrög og heitir Kiðagil. Við norðausturenda þess er klapparhóll, sem heitir Einstakihóll.
Flóinn meðfram Litla-Botnsá (í hdr. Litlu-Botnsá), frá Krókatjörn og allt að Háafellstjörn, sem er norðast á Há[a]fellinu, heitir Skurðir. Voru bakkarnir meðfram Litla-Botnsá oft slegnir, meðan heyjað var á heiðinni. Graslaut liggur frá Háafellstjörn og fram eftir miðju Háafelli og að suðvesturhorni þess, víða vaxin valllendis- og móagróðri, og undu hross sér þar vel, enda heitir lautin Hestalaut.
Þá er komið að túninu. Hóllinn fyrir ofan bæinn, austan við Bæjarlækinn, heitir Bæjarhóll, efst upp á honum er smáhóll með grasbrekku mót suðvestri, sem heitir Fagurhóll. Fyrir austan bæinn er annar hóll, kallaður Smiðjuhóll, á honum stóð smiðja, og sáust rústir hennar, þar til hóllinn var sléttaður.
Milli Bæjarhóls og Smiðjuhóls kemur upp vatnslind. Efst við hana er allstór grasþúfa, vaxin vallhumli og fleiri grösum. Gömlu konurnar tíndu grösin og bjuggu til úr þeim smyrsl og meðul. Þúfu þessa mátti ekki slá, og var það aldrei gert.
Krosshóll heitir syðsti hóllinn, neðan við Smiðjuhól. Þar er talið, að bænahús hafi verið forðum, en þess finnst hvergi getið. Þar var trékross í kaþólskum sið, og þótt hefur verða vart þar við álfa og huldufólk. Krosshóll var upphaflega mjög þýfður, áður en hann var sléttaður. Ein þúfan upp á hólnum var miklu stærst, og upp úr henni óx stór birkihrísla. Þessa þúfu mátti ekki slá eða hreyfa við hríslunni, því trú manna var, að hér væri bústaður huldufólks. Grein brotnaði af hríslunni eitt sinn, er börn voru þar að leik, og báru þau greinina heim, en er fólk á bænum vissi þetta, var farið með greinina að hríslunni og hún bundin við stofninn.
Bæjarflatir eru fyrir austan bæinn, en Bæjarþúfur fyrir framan hann, vestan við Krosshólinn. Fyrir neðan Bæjarflatir var lægð í túninu, kölluð Leynir.
Neðsti hluti túnsins austan Bæjarlækjar heitir Aukatún, og austast í því voru kofarústir, þar var sagt, að draugur ætti sér bústað. Draugur þessi var hrekkjóttur og illa lyntur. Eitt sinn að kvöldlagi, er bóndinn í Litla-Botni ætlaði að hýsa þar hesta sína, kom hann þeim með engu móti inn. Er hann fór að huga að, hverju þetta sætti, sá hann, að draugur stóð í kofadyrum og bandaði á móti hestunum. Bóndi reiddist, stökk heim og sótti byssu og skaut á drauginn. Urðu þá miklar eldglæringar, en er þeim linnti, var draugsi horfinn, enda gengu hestarnir þá hiklaust í húsið. En nokkru seinna dó kona bónda, og var draugsa kennt um, að hann hefði hefnt sín þannig á bónda. Milli Aukatúns og Krosshóls er slétt flöt, sem spratt lítið, Hungursflöt.
Neðsti hluti túnsins vestan Bæjarlækjar heitir Nátthagi. Áður en hann var ræktaður, voru þar mikil garðabrot og rústir. Ef til vill hafa kvíaær verið hafðar þar í haldi. Fyrir ofan Nátthaga vestan lækjar var slétt flöt, sem heitir Grund, og fyrir ofan hana Fjósatunga milli heimreiðar og lækjar.
Hesthúshóll (Vesturhóll) er vestur af bænum fyrir ofan gömlu heimreiðina. Upp á honum vestast voru fjárhús, sem nú er búið að jafna við jörðu, en austast á honum var hesthúsið. Efst, sunnan í hólnum, var slétt flöt, sem nefnd var Fjárhúsenni. Austan í hólnum er hvammur. Þar eru fjárhúsin, og fjósið var þar í gamla daga. Ofan við fjárhúsin kemur upp lind, sem rennur austan við húsin ofan í Bæjarlækinn, hún þornaði í þurrkum, en í rigningum, og sérstaklaga í frostum, vildi hún bólgna upp, og þar mun fjósafólkið oft hafa bleytt fætur sína, enda heitir hún Prettur.
Austan Hesthúshólsins og milli Pretts og Bæjarlækjar er Gerðið. Hæðarhryggur liggur þvert yfir það og skiptir því í tvennt, Efra- og Neðragerði. Í Efragerði sjást enn garðhleðslur eftir gerði, þar sem kvíaær voru geymdar í á nóttunni, enda er Stöðullinn, hér fast fyrir ofan, grasi vaxinn klettastallur, þar sem ærnar voru mjólkaðar á málum. Framan í Stöðli sér enn greinilega fyrir kvíunum, hlöðnum úr stóru grjóti. Síðast var fært frá í Litla-Botni 1909. Lítill lækur á upptök sín í Hnausabrún og rennur fyrir austan Stöðul ofan í Bæjarlækinn rétt fyrir ofan bæinn, hann heitir Stöðulslækur. Tungan milli hans og Bæjarlækjarins heitir Stöðulstunga.
Fyrir vestan túnið var mýrarblettur, sem nú er búið að þurrka upp og breyta í tún, kölluð Mýri, í henni var rist torf og stungnir hnausar í vegghleðslur, neðst í henni var stundum færður upp mór, en þótti ekki gott eldsneyti. Mór var síðast tekinn upp í Litla-Botni 1939.
Hæð er upp á Múlafjalli vestan Nóngils, er sól bar yfir hana, var hádegi, en er sól var yfir Holubungu, var nón.“
Þórmundur Erlingsson skráði framangreinda lýsingu.
Stóri-Botn
Við höfum nú gengið um allt Stóra-Botnsland. Það nær yfir 3/4 hluta Botnsdalsins og heil og hálf fjöll, sem að dalnum liggja. Í fylgd með huldum vættum höfum við fengið að kynnast örnefnum í dalnum og fjöllunum í kring. Við höfum komist að raun um að Botnsdalurinn á fáa sína líka hvað fegurð og hrikaleik náttúrunnar snertir. Þar eru háir tindar, sem ber við bláan himinn; þar eru snarbrattar fjallshlíðar með skógarbrekkum og grasgeirum.
[Við finnum] vingjarnlega klappahjalla og skjólgóðar lautir með berjalyngi og blómjurtum. [Í dalnum] eru geigvænleg hrikagljúfur, sem kljúfa fjöllin efst frá brún og niður á jafnsléttu. Þar eru bjartir fossar, sem draga að sér athygli vegfarandans svo að hann verður að stoppa og virða fyrir sér mikilleik þess, sem Drottinn hefur skapað.
[Enn fremur má finna] fossandi læki, sem vilja komast sem fyrst niður brekkuna og sameinast djúpinu mikla í fjarska. [Dalurinn skartar] af líðandi lindum, nýsprottnum upp í dagsljósið úr iðrum jarðar til að svala mönnum og dýrum, já, öllum þeim, sem þyrstir eru og göngumóðir. Þar eru sléttar grösugar grundir og berjalyng; melar, sem ákjósanlegt er að nota til að hleypa gæðingum og láta þá stökkva og þar liðast [einnig] silungsá eftir dalnum, ýmist straumhörð eða hóglát, og færir margan góðan málsverð í bú þegar á sumar líður. Í giljum eru hellar, sumir næstum ófinnanlegir, svo sem Þjófahellir. Aðrir eru meitlaðir inn í hengiflug og inn í þá er illgengt, svo sem Þvottahelli. [Vissulega] er margt að finna í Botnsdalnum, sem glatt getur augað.
II. Landið sunnan Botnsár
Við leggjum leið okkar út Botnsdalinn alla leið að Botnsvogi. Þegar skammt er komið út með honum að 
sunnanverðu komum við í grasi gróinn hvamm rétt við veginn, sem [kallast] Kötlugróf. Í Kötlugrófinni börðust kerlingarnar um hringinn Sótanaut, en [þá sögu] má lesa í Harðarsögu og Hólmverja. Upp undan Kötlugróf er skarð í hömrum Múlafjalls og ber það nafnið Lambaskarð. Múlafjallið, eða Múlinn eins og það er stundum nefnt, nær allt frá Lambaskarði í norðri austur að Súlum í Stóra-Botnslandi.
Skammt innan við Kötlugróf er klettahamar fast við sjóinn um flóð og heitir klettur þessi Hlaðhamar. Sagt er að í fornöld hafi verið byggt haffært skip úr Stóra-Botnsskógi og hlaðið við Hlaðhamar. Upp undan Hlaðhamri eru klettastallar í hlíðinni og nefnast þeir Grenköst. Norður af Hlaðhamri er brekka við fjöruna móti vestri, sem heitir Sjávarbrekka. Norður af Sjávarbrekkunni er há klettastrýta við Botnsána og heitir hún Bláhylsklettur og hylurinn í ánni við klettinn Bláhylur.
Mýrin upp 
með ánni heitir Bláhylsmýri. Ofan við mýrina er stór, sléttur melur, sem er nokkuð hærri en landið í kring og heitir Holumelur. Innan við Bláhylsmýrina er þýfð mýrarbunga og nefnist hún Fossmói. Þarna er foss í Botnsá, sem heitir Pokafoss. Innan við Holumelinn er stór mýrarfláki, Holumýri, sem nær frá Botnsá upp undir fjall og er [aðalengjasvæðið] í Stóra-Botni. Skógarrönd er neðan við Holumýrina, næst Botnsánni, og heitir hann Holuskógur. Þar sem Holumýrin [nemur við fjall] er þurrlendur slakki, sem nefnist Holukrókur en fjallshlíðin öll er einu nafni nefnd Holufjall.
Ofan til við Holumýri innanverða eru rústir í þýfðum móa, löngu uppgrónar, og heitir blettur sá Holukot. Neðan við Holukotstúnið gamla er Holudýið. Virðist það botnlaust með öllu. Innan við Holuskóginn, með Botnsánni, inn að Nóngili, eru sléttar eyrar og heita þær Ytrieyrar. Hlíðin ofan við Ytrieyrarnar er vaxin fallegum skógi og má þar finna reyniviðarhrísluna, hina einu sinnar tegundar í Stóra-Botnslandi.
Upp af skógarhlíðinni, þar sem reyniviðarhríslan stendur, eru háir klapparhjallar, grasi grónir að ofan og heita þeir Hjallar. Innst á Hjöllunum er mýrarblettur, sem nefnist Háamýri. Upp af Hjöllunum, skammt neðan við efstu brún Múlafjalls, liggur hvilft í fjallinu, allt frá Holufjalli inn undir Nóngil. Þessi landræma heitir Flár. Innan við Flárnar, jafnhátt í fjallinu, eru háir hnjúkar, grasi grónir á toppnum, en þverhníptir að norðan og holir að innan. Þetta eru Hellarnir. Þeir blasa við frá bænum í Stóra-Botni og þykja merkileg sjón. Neðan við Hellana er skjólsælt og kafgresi innan um stóra, staka kletta.
Innan við Nóngilið er enn slétt graseyri við Botnsána. Á eyri þessari er gamall, uppgróinn stekkur og heitir eyrin því Stekkjareyri. Eftir Nóngilinu rennur lækjarsytra ofan af Múlanum í Botnsána, sem heitir Nóngilslækur. Innan við Stekkjareyrina er einstakur klettahöfði við ána gegnt Lækjarvaðinu og ber hann nafnið Kúaklettur. Innan við Nóngilið, í miðri fjallshlíð, eru sléttir grashvammar, sem nefndir eru Nónflatir. Oft þótti kúnum gott að hvíla sig þar eftir liðinn dag.
Austan við Nónflatirnar er göngufært gil í Miðfjallshömrunum, sem heitir Miðmundagil. Eftir því rennur lækur, Miðmundagilslækur, sem fellur í Botnsá. Ásarnir, sem lækurinn rennur í gegnum í miðri hlíð, nefnast Miðmundaásar. Rétt vestan við þennan læk við Botnsána voru lengi vel fjárhús. Helgi Jónsson, sem lengi bjó í Stóra-Botni, mun hafa byggt hús [á þessum stað]. Voru þau notuð frá aldamótunum 1900 til 1921 eða 1922. Nú heyra þessi fjárhús liðinni tíð til en þau sjást aðeins sem uppgrónar tóftir. Þótt Miðmundagilið sé glæfralegt á að líta er það vel fært og þegar upp er komið er örstutt leið að Hrísakoti í Brynjudal með því að klöngrast niður annað gil sunnan í Múlanum.
Rétt við Túnvaðið á Botnsánni, sem áður er nefnt, eru blautir mýrarblettir og heita það Dýjahvammar. Í daglegu tali er hvammurinn nefndur Dýjahvammurinn að sunnanverðu. Ofan við Dýjahvamm hækkar landið dálítið. Þar eru valllendisbörð og birkirunnar á stangli. Þar eru Prestsbætur. Austan og sunnan við Prestsbæturnar eru háir melhólar beggja megin við götuslóðann, sem liggur austur eftir, og eru þeir kallaðir Helguhólar.
Spottakorn austan við Miðmundagilið í hábrún 
Múlafjalls er stór, grasi gróin lægð í fjallinu, [sem heitir] Skál. Austan við Skál er stór klettur í blábrún fjallsins. Kletturinn, sem ber nafnið Hádegissteinn, sést vel frá bænum í Stóra-Botni. Austan við Hádegissteininn má segja að Múlafjall sjálft endi en við tekur lágur, grasi gróinn háls, Hrísháls, sem nær allt að rótum Súlna. Spottakorn austan við Hádegissteininn er há, grasi gróin brekka upp í miðja hálshlíðina og heitir hún Göngugeiri. Beggja megin Göngugeira er gróskumikill skógur. Oft var gengið upp Göngugeira til að stytta sér leið yfir í Brynjudalinn.
Norðan við Mómýrina rennur lækur í Litla-Botnsána en hann kemur ofan frá heiðarbrún, klýfur Svartahrygginn vestanverðan í sundur með djúpu gili, sem heitir Hraunhellisgil og lækurinn Hraunhellislækur. Hraunhellisgilið er tilkomumikið og margbreytilegt gil. Á pörtum er það hrikalegt og djúpt, einkum ofan til, en um miðjuna er hægt að stökkva yfir það með lítilli fyrirhöfn. Neðan við þessa mjódd dýpkar gilið aftur og steypist þar fram af berginu foss hár og fallegur, sem heitir Hraunhellisbuna.
Í vestri gilbarminum er hellir, sem nefnist Hraunhellir. Framan við hellisopið er falleg 
grastorfa. Niðri í gilinu, austan megin, er annar hellir, sem ekki bar neitt sérstakt nafn. Báðir hafa hellar þessir verið notaðir við fjárgeymslu fyrr á öldum. Í þessum hrikabrúnum gilsins austan megin, verpir krummi á vorin. Ofan við Hraunhellislækinn, þar sem hann rennur í Litla-Botnsána er hár melhóll, sem heitir Stórhóll. Vestan við hann, næst Litla-Botnsá, er Stórhólsmýrin. Vestasta fjall í heiðarbrúninni norðan við Stóra-Botn er Víðhamrafjall en það [skartar] háum hömrum hið efra og hallar kollinum í vesturátt. Inn með því að vestan, á milli Háafells í Litla-Botnslandi og Víðhamrafjalls er þröngt gil og grýtt. Þetta gil heitir Þrengsli. Upp af Þrengslunum er Víðhamrafjallið allgrösugt og þar tekur við hæð af hæð þar til upp er komið á fjallið. Austan við Víðhamrafjallið er vingjarnlegur og grösugur dalur í fjallsbrúninni, sem [ber nafnið] Víðirblöðkudalur, venjulega kallaður Blöðkudalur. Dalur þessi er sannkallað ævintýraland. [Uppspretta Hraunhellislækjarins er í dalnum], eins og fyrr segir. Víðhamrafjallið að norðan og skúti með efstu brúnum Svartahryggs að sunnan skýla vel þessum undarlega dal í heiðarbrúninni.
Heimahagar, vestri
Vestan við bæjarlækinn, þar sem hann rennur í Botnsána er sléttlendi nokkurt. Á 
því miðju stendur einstakur melur og heitir hann Einstakihóll. Utan við Einstakahólinn er mýrarblettur, sem nær frá Botnsánni upp undir mela, sem liggja [að] henni á tvo vegu. Þessi mýri nefnist Heimamýri. Vestan við Heimamýrina er brattur melhryggur með skógi vaxna hlíð móti austri. Þetta er Hlíðarkrókurinn. Næst ánni heitir endinn á melhryggnum Melshorn. Undan Heimamýrinni miðri er vað á Botnsá, sem heitir Breiðavað.
Rétt utan við Stóra-Botnstúnið er grashvammur neðan götunnar og nefnist hann Þýskihvammur. Á melnum ofan við Þýskahvamm eru skógarleifar á hárri torfu. Heitir það Heimritorfur og melurinn sjálfur Heimamelur. Upp af Heimamýrinni miðri sker djúp laut í sundur holtin og heitir [hún] Djúpagil. Ofan til í [gilinu] er fallegur birkirunni, sem heitir Stórirunni.
Utan við Hlíðarkrókinn er skógivaxin lægð milli mela. Nær hún allt frá áreyrum að sunnan og upp að Hraunhellislæk að norðan. Þessi lægð [ber nafnið] Stekkjardalur. Vottar þar enn fyrir gömlum stekkjarrústum. Vestan við Stekkjardalinn tekur við langur, sléttur melur og eftir honum lá gata inn að Stóra-Botni. Þetta er Langimelur. Við vesturenda Langamels er skógartunga, sem endar, þar sem Botnsá og Litla-Botnsá koma saman. Þetta er Árnesið.
Sunnan við Langamelshornið, vestast, er grasbrekka móti suðri, sem heitir Sauðbrekka. Á Langamelnum, vestast, eru skógartorfur og heita þær Ytritorfur eða Langamelstorfur. Norðan við Langamelinn austanverðan er mýrardrag meðfram Litla-Botnsánni og nefnist sú mýri Mómýri. Þar var mótekja á seinni árum eða á meðan mór var annars færður upp í Stóra-Botni.
Túnið og næsta nágrenni þess
Vestan við fjósbygginguna er tunga, sem teygir sig í vestur og endar, þar sem heimreiðin og bæjarlækurinn koma saman. Þessi tunga heitir Fjósatunga. Norðan við Stóra-Botnsbæinn rennur bæjarlækurinn eftir djúpum slakka í túninu. Hann á upptök sín í Langasundi ofan við heiðarbrúnina. Á leið sinni niður í dalinn steypir lækurinn sér niður í djúpt gil eða gjá, Svartagjá, sem klýfur fjallsbrúnina. Kálfadalur heitir hvammurinn, sem tekur við læknum, þegar niður kemur. Á leið sinni heim að bænum fær lækurinn drjúga viðbót vatns úr lindum í Kálfadal. Úr Kálfadalnum rennur bæjarlækurinn svo í gegnum þröngt gil, sem nefnist Bæjargil. Í gilinu eru einnig uppsprettulindir, sem sameinast læknum.
Bæjarlækurinn rennur svo áfram í gegnum túnið, eins og áður segir, beygir til suðurs við Túnmelinn og sameinast Stóra-Botnsá nokkru neðar. Þar sem lækurinn fellur í ána heitir Lækjarvað.
Túnið norðan við bæjarlækinn heitir Stykki. Vestan við endann á Stykkinu rennur lítill lækur, sem [sprettur] upp úr lautardragi ofan við túnið, en hann heitir Litlilækur. Túnlægðin vestast á túninu, austan við bæjarlækinn, heitir Leynir.
Aðaltúnið, neðan við bæinn, [nefnist] einu nafni Niðurtún. Vestast á [því] er sléttur hóll og snöggur, sem [kallast] Rani. Ofan og austan við bæinn hækkar túnið og myndar háa brekku móti suðri. Hryggurinn ofan við þessa brekku heitir Járnhryggur. Lægðin ofan við Járnhrygg heitir Kúahvammur.
Vestan við Kúahvamminn, nærri bæjarlæknum, er fallegur, ávalur hóll, sem nefnist Fagurhóll. Túnið austan við bæinn nefnist einu nafni Austurtún. Nokkru austan [við bæjarstæðið] [standa] fjárhúsin, ofan við bratta brekku eða flöt, sem nefnist Réttarflöt. Fjárréttin stendur rétt neðan við þessa brekku á sléttu melbarði en fjárréttin er byggð í lægð við ána og heitir hvammur þessi Dýjahvammur.
Dýjahvammurinn er grasgefinn og því vanalega sleginn á eftir túninu. Í hvamminum er uppsprettulind, sem aldrei þrýtur. Undan Dýjahvamminum miðjum er vað á Botnsánni og heitir það Dýjahvammsvað. Neðan við túnið í Stóra-Botni er stór, flatur melur, sem nefnist Túnmelur. Við eystra horn melsins er vað á Botnsá, sem heitir Túnvað. Undan Túnmelnum miðjum er enn vað á Botnsá, sem [ber nafnið] Húsavað.
Heimahagar, eystri hluti
Austan við Dýjahvamminn fer að myndast árgljúfur. Rétt ofan við Dýjahvammsvaðið er vað á Stóra-Botnsá, sem [kallast] Kerlingavað. Norðan við það eru háir klettar að ánni og djúpur hylur meðfram berginu. Á sléttri grjóteyri, sunnan megin árinnar, var fjárrétt lengi vel. Varð þó að hlaða hana upp árlega, þar sem hún þoldi ekki vatnavexti og ísruðninga á vetrum. Aðstaðan við þessa rétt var dálítið erfið, þar sem nokkrir klettastallar eru þarna við ána. Þess vegna varð að reka féð niður í gljúfrið að réttinni og gekk það misjafnlega, einkum hvað unglömbin snerti.
Rétt fyrir ofan eða austan við réttina er allhár og fallegur foss í ánni og heitir hann Folaldafoss. Upp að þessum fossi kemst silungur og lax en lengra ekki. Nú er búið að sprengja þennan fallega foss. Rétt neðan við Folaldafoss rennur Botnsá í kreppu á milli tveggja klettasnasa og [kallast sá hluti hennar] Stillur. Djarfir menn stukku þarna yfir ána.
Einirtunga er norðasta tungan vestan í Hvalfelli og liggur upp með Glymsgljúfri að austanverðu. 
Nónlækur rennur niður Nóngil og Stekkjargil. Þegar hann kemur niður á flatlendið, hefur hann hlaðið upp allháum bala með framburði sínum: Stekkjarbala. Að vestanverðu við balann er mýrarblettur, heitir Stekkjarmýri. Frá Kúaklett að Stekkjarbala er valllendisflöt meðfram Botnsá, sem heitir Stekkjareyri. Vestast á flötinni við Stekkjarbala eru garða- og húsarústir, þar sem Stekkurinn var og í kringum hann Stekkjartúnið, þó ekki sjáist móta fyrir neinum túngörðum.
Beint á móti Stóra-Botni að sunnanverðu við ána voru beitarhús, sem tóku um 100 fjár. Við beitarhúsin var smátúnblettur, um dagslátta að stærð. Síðast var haft fé í þessum húsum 1914. Stóðu þau auð þar til 1934, að þau voru rifin og endurbyggð heima á túni. Fjárgæzla í þessum húsum var erfið, þar sem Botnsá var slæmur farartálmi og stundum ófær.
Að vísu eru stiklur yfir ána í gilinu fyrir neðan Folaldafossinn. Þar sem áin rennur í 
Þrengslum milli bergsnasa hefur stór móbergsklettur stöðvazt. Er stokkið af annarri snösinni yfir á klettinn og af honum upp á snösina hinum megin, en ekki er það nema fyrir röska menn.
Austan við túnið í Stóra-Botni er gróðurlaust holt með nokkrum stórum blágrýtissteinum. Austan og ofan við þetta holt taka við Heimribörðin. [Þau] eru kargaþýfð móabörð, sundurskorin af smáum lækjarsytrum, sem ýmist spretta þarna upp eða síast úr nálægum melum. Heimribörðin voru grasgefin vel og voru oft slegin, einkum þegar líða tók að hausti. Valllendið af þessum börðum var næstum eins kjarnagott og taða. Á [börðunum] var stundum færður upp mór. Var hann þá venjulega fluttur heim á fyrrnefnt holt til þurrkunar. Syðst á Heimribörðunum voru eitt sinn uppgrónar fjárhústóftir en nú er búið að slétta yfir þær.
Austan við Heimribörðin er lágt móbergsholt. Vottar þar fyrir veggjabrotum frá gamalli tíð. Hvaða mannvirki þarna hafa verið er mér ókunnugt um. Austan þessa holts taka enn við grösug móabörð, sundurgrafín af vatni (eins og þau fyrri). Þessi börð nefnast Eystribörð. Austur af þessum móabörðum öllum er vingjarnlegur grashvammur sunnan undir bergstrýtu. Í hvammi þessum vottar fyrir gamalli stekkjartóft. Þessi grashvammur heitir Gamlistekkur.
Austan við stekkinn í árgljúfrinu er Þvottahellir. Stór steinn á gljúfurbarminum vísar veginn að hellisopinu. Í þessum helli var stundum í ótíð þurrkaður þvottur. Nokkru ofan við Gamlastekk eru enn valllendisbörð, sundurgrafin af vatni, og heita þau Helgabörð. Eru börð þessi heitin eftir dr. Helga Péturs, sem hafði þar tjald st… um hríð þegar hann vann að jarðfræðirannsóknum sínum. Vestan við Helgabörðin, á gróðurlitlu hraunholti, er falleg uppsprettulind. Við þessa lind stoppuðu kindumar vanalega, þegar þeim var smalað niður af heiðinni á útmánuðum, og fengu sér svalandi dropa. Þessi lind hét Lindin. Vestan við Lindina er hár hraunhóll, sem nefnist Sjónarhóll en af hól þessum er víðsýnt mjög.
Rétt vestan við Sjónarhólinn er Bæjargilið, sem áður hefur verið minnst á, en í því er Þjófahellir. Til þess að komast inn í hann verður að skríða á maganum eina tvo metra inn undir slútandi bergið. Þegar inn í hellinn er komið er svartamyrkur fyrst í stað en þegar frá líður birtir [yfir] og sést þá um allan hellinn. Inni er hann líkastur báti á hvolfi og er á að giska 30 fermetrar að innanmáli.
Beint upp af bænum í Stóra-Botni er stór grýtt fjallsbunga, sem þrengir sér niður í miðjan dal ofan frá fjallsbrúninni. Þessi bringubreiði hraunás heitir Svartihryggur. Upp eftir [hryggnum] liggur krókótt gata upp á heiðina og var þessi leið þrædd þegar farið var upp í Skorradalinn í gamla daga. Þegar komið er upp fyrir Svartahrygg miðjan liggur slóðinn eftir lágum mel á parti, sem [nefnist] Lágihryggur. Segja má að Svartihryggur endi í háum uppmjóum hraunstrók, sem ber við loft, séð heiman frá bænum í Stóra-Botni. Þessi hraunstrýta ber nafnið Skúti.
Upp af Sjónarhólnum er stór lægð eða dalur, Kálfadalur, sem nefndur hefur verið. Dalurinn nær frá Svartahrygg að vestan og austur að Glymsbrekkum. Í Kálfadalnum skiptast á skógarlundir og sléttar grasflatir en einn af þessum sléttu blettum heitir Flötin.
Fjallshlíðin upp af dalnum heitir Kálfadalshlíð. Vestan við Svörtugjá er Kálfadalskrókur og austan við Kálfadalshlíðina miðja eru einstakir klettar hátt uppi sem heita Kálfadalsklettar. Í árgilinu ofar Þvottahelli er djúp skvompa og eyrar við ána, heitir þetta Lambagil. Upp af Lambagilinu tekur við brött hlíð, skógiklædd að mestu, og [nefnist] Glymsbrekkur. Ofarlega í Glymsbrekkunum skagar svart klettanef fram í Glymsgljúfrið og heitir það Snasi.
Á milli heiðarbrúnarinnar og Hvalfells er djúpt og ógnvekjandi gljúfur í fjallinu og ofan í það fellur Glymur, hæsti foss á Íslandi. Árglúfrið heitir einu nafni Glymsgljúfur.
Eystri heiðin og Veggir
Nú færum við okkur aftur suður á heiðarbrúnina og hefjum gönguna til austurs. Þá verður fyrst fyrir okkur mýrasund á milli tveggja hárra melhóla og heitir það Landsuðursund. Austur af sundinu er hár hraunstapi rétt við Glymsgljúfrið og nefnist hann Glymsholt. Norður af honum er sléttur brokflói, sem heitir Glymsflói. Norðaustan við Glymsflóann rennur Stóra-Botnsáin á sléttum eyrum og nefnast þær Glymseyrar. Við göngum austur með Botnsánni og komum brátt að nokkuð vatnsmiklum læk, sem rennur í Botnsána. Þessi lækur nefnist Sellækur og á upptök sín í Eystrikrók og í Veggjum. Austan við Sellækinn eru gamlar seltóftir, sem eru löngu uppgrónar. Hefur þarna eflaust verið haft í seli frá Stóra-Botni fyrr á árum.“
Þegar FERLIR gekk fyrir nokkru til austurs upp með Botnsánni áleiðis að Hvalvatni var gengið yfir Glymsflóann. Þegar gengið var yfir Sellækinn við girðingu, sem þar er, var komið að kargaþýfi ofan við þar sem lækurinn kemur í ána. Þarna virtust vera tættur, en þær voru ekki gaumgæfðar sérstaklega í þeirri ferð. Ætlunin er að ganga svæðið fljótlega með Steinþóri Jónssyni í Stóra-Botni, en hann þekkir selstöðurnar. Sagðist hann t.a.m. aðspurður einungis kannast við tóftir sels frá Litla-Botni „uppi á fjalli, austan Selár“.
Frábært veður. Gangan tók 5 klst og 5 mín.
Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing fyrir Litla-Botn – Jón Þorkelsson.
-Örnefnalýsing fyrir Stóra-Botn – Þórmundur Erlingsson.
Sængurkonuhellir II – Selvogur
Haldið var í Selvog.
Nesborgir í Selvogi.
Á leiðinni var komið við í Sængurkonuhelli í Klifshæð, skammt frá Herdísarvíkurvegi, austan sýslumarka Árnessýslu og Gullbringusýslu. Að þessu sinni var hellirinn skoðaður betur en áður. Segja má að hann hafi komið mjög skemmtilega á óvart. Gamalt botnlaust emelerað vaskafat var við op hans, en þegar betur var að gáð kom í ljós að hellirinn nær langt undir hraunið. Farið var u.þ.b. 40 metra inn í hellinn og það látið duga að þessu sinni. Var ákveðið að hafa samband við fulltrúa Hellarannsóknarfélagsins með það fyrir augum að skoða hann gaumgæfilegar.
Þorkelsgerði.
Þá var haldið að Þorkelsgerðis og rætt við húsráðanda. Hann vísaði á einn Stokkasundssteinana, sem hann hafði dregið upp á tún. Um er að ræða gataðan stein, sem augsýnilega hefur verið notaður sem rekankeri. Stokkasundið var fallegt yfir að líta og auðvelt að sjá hvernig það hefur verið nýtt. Bátum hefur verið siglt inn sundið og þeir bundnir við sléttar háar hraunhelluvelli beggja vegna. Við leit fannst einn stjórinn njörvaður fastur í klettaskoru. Hafði verið höggvið gat á stjórann og bátar bundnir þar við. Þessi steinn getur þess vegna verið mjög gamall. Hraunhellurnar voru notaðar sem skiptivellir.
Stokkavíkursteinninn í fjörunni.
Skammt vestan við Stokkasundið sést enn móta fyrir Torfustaðafjárborginni og Þorkelsgerðisfjárborginni inn undir kampinum. Þá má vel sjá móta fyrir Nesborginni (-borgunum) skammt austar. Skv. heimildum áttu borgirnar að hafa eyðst í fárviðrinu 1925 og horfið með öllu, en svo virðist þó ekki hafa verið raunin.
Nesborgin fyrrum. Nes fjær.
Til er falleg mynd af Nesborginni í bók Daniel Brunn – Íslenskt þjóðlíf… Þá var hún vel upp á landi, en er nú í fjörukambinum, sjórinn búinn að taka hana að hálfu – og rúmlega það.
Breiðabólsstaðasel.
Í bakaleiðinni var skoðaður fallega hlaðinn brunnur niður undan gömlu húsunum að Þorkelsgerði.
Þá var haldið í Ölfusið og tekið hús á fróðum manni. Framvísaði hann og ánafnaði FERLIR örnefnakortum af svæðinu, með öllum örnöfnum sem og fornum leiðum. Benti hann m.a. á Breiðabólstaðasel, sem er í vestanverðum Krossfjöllum, og Hraunssel, sem er vestan undir Lönguhlíð.
Eftir kortunum var haldið að Draugshelli á landamerkjum Litlalands og Breiðabólstaðar. Þar gerðist fyrir alllöngu saga, sem flestir þekkja.
Ingjaldsborg.
Frá honum var haldið á Ranann upp að Ingjaldsborg. Um er að ræða mikið hlaðið mannvirki, tvær fjárborgir og 100 rollu fjárhús ofan við brúnirnar, skammt vestan við Brúsavörðu. Frá Ingjaldsborg var gengið að Bræðraborg, sem einnig er hlaðin fjárborg undir Ólafsvörðum ofan Ólafsdals. Þar undir er Skrínuhellir. Frá honum var gengið að gömlu hlöðnu Hákarlsbyrgi austar á brúninni, neðan við Rjúpnavörðunnar.
Ferðin tók um 5 klst með viðtölum við fróðleiksfólk og leit að framangreindum mannvirkjum – en hver mínúta var fullkomlega þess virði.
Frábært veður – logn, sól og hiti.
Í Sængukonuhelli.
Holtsgata – álfasteinar
Ein saga, sem líkja má við þjóðsögu, er til um álfa í Holtinu. Gömul kona í húsi er byggt hafði verið á ofanverðum Suðurhamrinum sá álfana. Hún sagði þessa sögu fyrir fjöldamörgum árum, daginn eftir að atburðurinn gerðist.
Þetta mun hafa verið á nýársnótt. Hún hafði sofnað snemma um kvöldið, en vaknað skyndilega um miðnætti. Tunglbjart var. Þegar henni var verið litið út um gluggann er vísaði að Holtinu sá hún, að því er virtist, hreyfing við klappirnar. Þegar hún rýndi nánar út um gluggann og augun voru farin að venjast myrkrinu sá hún hvar litskrúðugt fólk, mjög smávaxið, hafði komið saman framan við klappirnar. Svo virtist sem um „mannfögnuð“ væri að ræða. „Fólkið“ var glatt, virtist syngja og skemmta sér ágætlega.
Aldrei varð gamla konan var við mannfagnað á þessum stað eftir þetta.
Unga fólkið, sem lék sér í holtinu, varð sumt hvert vart við ásýnd – eða öllu heldur upplifði þá tilfinningu að betra væri að fara varlega í holtinu, ekki endilega þess vegna heldur og íbúa þess. Sá er þetta ritar er einn af þessu unga fólki, nú orðinn fullorðinn. Enn þann dag í dag gengur hann um Holtið með þeirri varúð og virðingu, sem aðrir ættu að sýna því – þótt ekki væri nema álfanna vegna.
Holtið bak Holtsgötu – neðan Hringbrautar.
Jólasveinninn í Helgafelli – Þórarinn Reykdal
Í jólablaði Fjarðarfrétta 2022 er saga af „Jólasveininum í Helgafelli„, samin af Þórarni Reykdal á næturvöktum í Íshúsi Reykdals um miðjan sjötta áratuginn:
Jólasveinninn klæddi sig í skyndi og opnaði sjónvarpið sitt, til þess að gæta að hvað börnin niðri í byggðinni hefðust að.
-„Það er nú einhver munur síðan ég fékk sjónvarpið,“ sagði hann við sjálfan sig.
-„Nú get ég setið hér og horft í sjónvarpið mitt og séð alla krakkana, í stað þess að hlaupa um allar jarðir og kíkja á gluggana.“
Í sjónvarpinu sá hann hvítt hús með rauðu þaki. Það var Móberg í Garðahreppi. Hann sá krakkana fjóra sitja inni í stofu. Þau voru að lesa og skoða blöð. Þá varð honum litið á kamínuna.
-„Já, nú skal ég reyna að gera það sem jólasveinarnir í útlöndum gera, “ sagði hann við sjálfan sig.
-„Ég heyrði það í útvarpinu einu sinni, að þeir færu niður um strompinn og settu jólagjafir í sokka sem hengdir eru á kamínuhilluna og ég sá einmitt svona jólasokka hér í fyrra. Ég vona að þau hengi þá aftur á hilluna núna á jólunum.“
Svo liðu dagarnir fram að jólum.
Jólasveinninn var önnum kafinn við að búa til jólagjafir og að horfa í sjónvarpið sitt. Hann sá inn í öll hús í Garðahreppi og Hafnarfirði og miklu víðar. Stundum sá hann krakka sem voru óþekk, en þau voru nú sem betur fer ekki mörg og þegar jólin fóru að nálgast urðu öll börn miklu þægari. Því að allir vildu fá jólagjafir frá jólasveininum. Þegar aðfangadagur kom var poki jólasveinsins orðinn fullur og svo hélt hann af stað.
Jólasveinninn á heima einhvers staðar í toppinum á Helgafelli og hann fer alltaf í gegnum gatið á Helgafelli þegar hann fer niður í byggðina.
Þegar jólasveinninn var kominn svolítið niður fyrir Helgafell mætti hann trölli.
-„Sæll vertu,“ sagði Jóli, -„og hver ert þú eiginlega?“
-„Ég heiti Narfi nátttröll. Ég átti einu sinni heima í Valabóli, en síðastliðin fjögur hundruð ár hef ég staðið eins og klettur hérna utan í Valahnúkunum. Ég fór suður í Kleifarvatn að veiða eitt sinn en varð of seinn heim og sólin skein á mig svo að ég varð að steini“.
-„Já, nú man ég eftir þér,“ sagði Jóli. -„Ég var nú bara jólasveinastrákur þegar þetta skeði, en nú er ég orðinn fjögurhundruð og fjórtán ára. En segðu mér annars hvað þú ert að gera hér núna“.
-„Ég skal nú sjá til,“ sagði Jóli og kvaddi tröllið og hann flýtti sér af stað.
Þegar Jóli kom niður í Gráhelluhraun mætti hann tveimur litlum grænklæddum körlum.
-„Sælir verið þið,“ sagði hann „og hvaða fuglar eruð þið nú eiginlega?“
-„Rétt er nú það,“ sagði Jóli.
-„En heyrið þið mig annars. Hann Narfi nátttröll ætlar að halda jólaveislu í Valabóli. Viljið þið nú ekki vera svo góðir að koma, því að trölli greyið þekkir svo fáa og hefur ekki talað við nokkurn mann í fjögur hundruð ár“. Það vildu dvergarnir og svo kvaddi Jóli þá og þrammaði áfram.
Jólasveinninn var kominn niður á Svínholt, þegar hann sá einhverja skrýtna veru koma hoppandi á móti sér. Hann staðnæmdist, setti frá sér pokann og hló svo mikið að hann varð að halda um magann. „Ha, ha, sæll vert þú og ha, ha, ha hvað heitir þú?“ gat Jóli loksins stunið upp. Aldrei hafði hann séð svona skrýtinn karl.
-„Þú lítur út fyrir að vera skemmtilegur náungi,“ sagði Jóli -„viltu ekki koma í jólaveislu til nátttröllsins í Valahnúkum?“
-„Jú það vil ég,“ sagði tunglpúkinn og svo hoppaði hann og skoppaði sína leið, en jólasveinninn hélt áfram ferð sinni.
Jólasveinninn hafði ekki gengið lengi er hann mætti stórri og ljótri kerlingu.
-„Sæl Grýla mín,“ sagði hann.
-„Mikið ertu nú vesældarleg núna“.
-„Já það er nú von,“ sagði Grýla, -„ég er nú nú búin að vera á flakki um allar sveitir frá morgni til kvöld um langan tíma og ekki fengið eitt einasta krakka krýli í pokann minn. Sko sjáðu. Hann er alveg tómur“.
Grýla var ósköp þakklát fyrir boðið og svo kvöddust þau og Jóli flýtti sér á stað því hann var búinn að tefjast svo oft á leiðinni. Hann sá nú ljósin í bænum, það var víða búið að kveikja á jólaljósum úti.
Jæja, þarna er þá Móberg. Það er best að fara þangað fyrst. Fyrir utan húsið á Móbergi stóð snjókarl. Jólasveinninn gekk til hans og heilsaði honum.
-„Sæll vert þú Snjólfur minn.“
-„Komdu sæll,“ sagði Snjólfur snjókarl“.
-„Hvað er þú að gera hér um miðja nótt?“
-„Niður um strompinn,“ sagði snjókarlinn, -„hvernig í ósköpunum ætlar þú að fara að því? Þú, sem ert svona feitur“.
-„O, við jólasveinar kunnum nú ráð við slíku,“ sagði Jóli, -„við getum gert okkur stóra og litla eftir þörfum“.
-„Jæja, þú um það,“ sagði Snjólfur, -„en hræddur er ég um að þú verðir allur kolsvartur á þessu“.
-„Við sjáum nú til,“ sagði Jóli -„en nú verð ég að fara að koma mér að verki, því að víða verð ég að koma í nótt. En heyrðu kunningi, það verður nú hálf kuldalegt fyrir þig að híma þarna úti um jólin.
Jú, snjókarlinn vildi það og svo klifraði Jóli upp á þak og stakk sér niður í strompinn. Þetta gekk nú ekki eins vel og til stóð. Jóli stóð nefnilega fastur í strompinum. Í ákafanum hafði hann gleymt að gera sig lítinn. „Æ, hver skollinn,“ sagði hann og gerði sig svo lítinn að hann losnaði. En þá tók ekki betra við. Hann gerði sig of lítinn, svo að hann datt nú allt í einu niður og valt með brauki og bramli inn á mitt stofugólf.
-„Æ, þetta var nú meiri klaufaskapurinn,“ hugsaði Jóli -„nú vakna krakkarnir“. Og það var einmitt það sem skeði. Jói, Gréta, Tóta og Iðunn hlupu öll fram í gang. Hurðin á stofunni var opin og þau sáu jólasveininn sitja á gólfinu. „Það er bara jólasveinninn,“ sögðu þau „við megum ekki trufla hann, þegar hann er að koma með jólagjafirnar“.
Og svo fóru þau öll í bólin sín aftur og sofnuðu. En morguninn eftir sögðu þau öll að þau hefði dreymt að jólasveinninn hefði komið.
Valaból.
En það er af jólasveininum að segja að hann hét því að gera betur næst.
-„Þá hef ég æfinguna,“ sagði hann. Svo flýtti hann sér að útbýta öllum gjöfunum úr stóra pokanum sínum, og þegar því var lokið hélt hann aftur til fjalla til þess að sitja jólaveisluna í Valabóli.
– Og svo komu sjálf jólin. Öll góð börn fengu einhverjar jólagjafir. Það voru jól í hverju húsi og það voru líka jól í Valabóli. Narfi nátttröll var ánægður með jólaveisluna sína. Það var nóg að borða og það var svo gaman að fá að tala við einhvern, þegar maður hefur þagað í fjögur hundruð ár. Allir í Valabóli skemmtu sér vel. En Snjólfur snjókarl var samt dálítið hræddur um að hann myndi bráðna áður en veislan væri búin. Honum þótti vissara að sitja næst dyrunum og hann borðaði lítið af heita hangikjötinu, sem hann Kjötkrókur hafði sent, en hann át mest af eftirmatnum, sem var rjómaís. Það var óhætt fyrir snjókarl.“
Góða nótt og gleðileg jól
gott er sig að hvíla.
Ef krakkar eru komin í ból
kemur engin Grýla.
Höfundur texta og mynda er Þórarinn Reykdal. Sagan hefur ekki áður komið út á prenti og er birt með leyfi afkomenda.
Heimild:
-Fjarðarfréttir 20 des. 2022, Jólasveinninn í Helgafelli, Þórarinn Reykdal, bls. 15 og 19.
Tröllin á Valahnúk. Helgafell fjær.
Nýjasel – Pétursborg – Oddshellir – Vogasel
Gengið var að Nýjaseli. Tvær tóttir kúra þar undir Nýjaselsbjalla, misgengi, skammt austan við Snorrastaðatjarnir. Frá brún bjallans sést vel upp í Pétursborg á brún Huldugjár. Þangað er um 10 mínútna ganga.
Pétursborg.
Borgin er nokkuð heilleg að hluta, þ.e. vestari hluti hennar. Sunnan við borgina eru tvær tóttir. Önnur þeirra, sú sem er nær, virðist hafa verið stekkur. Þá var haldið upp á brún Litlu-Aragjár og sést þá vel upp að Stóru-Aragjá í suðaustri. Rétt austan við hæstu brún hennar eru Arasel eða Arahnúkssel. Þetta eru 5 tóttir undir gjárveggnum.
Skammt vestan þeirra er fallegur, heillegur, stekkur, fast við vegginn.
Ara(hnúks)sel – uppdráttur ÓSÁ.
Svæðið undir gjánni er vel gróið, en annars er heiðin víða mjög blásin upp á þessu svæði. Þaðan var haldið að Vogaseljum. Á leiðinni sést vel að Brunnaselstorfunni í suðaustri, en austan undir Vogaholti, sem er beint framundan, eru Vogasel eldri. Þau eru greinilega mjög gömul og liggja neðst í grasi vaxinni brekku utan í holtinu.
Vogasel yngri.
Ofar í brekkunni, undir hraunkletti, eru Vogasel yngri. Þar eru þrjár tóttir, ein undir klettinum efst, önnur framar og enn önnur, sú stærsta, utan í grasbakka enn neðar. Austan við tóttirnar er stór stekkur á bersvæði. Frá seljunum var haldið á brattan til suðurs. Frá brúninni sést vel yfir að Kálffelli í suðri, berggangana ofar í hrauninu og Fagradalsfjöllin enn ofar.
Oddshellir.
Haldið var áleiðis suður fyrir fellið og er þá komið að Kálfafellsfjárhellunum suðaustan í því. Hleðslur eru fyrir opum hellanna.
Gengið var til vesturs með sunnanverðu fellinu og kíkt inn í gíg þess í leiðinni. Í honum eru garðhleðslur sunnanvert, en norðanvert í gígnum eru hleðslur í hraunrás. Sunnan til, utan í fellinu, eru tveir hraunhólar. Efri hóllinn er holur að innan og á honum tvö göt. Þetta er Oddshellir, sá sem Oddur frá Grænuborg hélt til í um aldramótin 1900. Enn má sjá bæði bein og hleðslur í hellinum, sem er rúmbetri en í fyrstu má ætla. Gangan upp að Kálffelli með viðkomu framangreindum seljum tók um tvær klst.
Brandsgjá við Skógfellastíg.
Nú var gengið svo til í beina stefnu á skátaskálann við Snorrastaðatjarnir, niður Dalina og áfram til norðurs með vestanverðum Brúnunum. Sú leið er mun greiðfærari en að fara yfir holtin og hæðirnar austar. Útsýni var gott yfir Mosana og Grindavíkurgjána. Gengið var yfir Brúnagötuna og komið var við í Brandsgjá og Brandsvörðu, en í gjána missti Brandur á Ísólfsskála hesta sína snemma á 20. öldinni. Skógfellavegurinn liggur þarna yfir gjána. Stefnunni var haldið að Snorrastaðatjörnum. Þegar komið var að þeim var haldið vestur fyrir þær og síðan gengið að Snorrastaðaseli norðan þeirra. Selið er lítið og liggur undir hraunbakkanum fast við nyrsta vatnið, gegn skátaskálanum (sem nú er reyndar horfinn).
Gangan tók í allt um 3 klst. Frábært veður.
Í Oddshelli.
Fornusel – Sýrholt
Dagurinn var jafnframt „Göngudagur fjölskyldunnar„.
Sýrholt – tóftir.
FERLIR fóra að leita Fornuselja undir Sýrholti, jafnframt því sem ferðin var nýtt til berja.
Sýrholt er á milli Auðnasels og Flekkuvíkursels, svo til í beina stefnu. Mikill uppblástur og jarðvegseyðing er á svæðinu svo einungis gróðurtorfur eru þar á stangli.
Ferðin var ágætt dæmi um leit á svæði þar sem svo til engin vísbending er um mögulegar minjar og ef þær væru þarna einhvers staðar, þá hugsanlega hvar.
Hver hæðin tók við af annarri og auðvelt að ganga framhjá því sem leitað var að. Ef gengið er vinstra megin við hæð gætu tóftir auðveldlega leynst hægra megin – og öfugt.
Reynt var að nota áunna reynslu og þau skynfæri, sem duga oft best við þessar aðstæður; sjónina og sjötta skilningarvitið. Heyrn, lykt, tilfinning og málið koma yfirleitt að litlum notum við leit að minjum.
Fornusel í Sýrholti.
Gengið var norðvestur fyrir Sýrholtið og gengið að því til suðausturs. Selin á Reykjanesskaganum eru yfirleitt í skjóli fyrir þeirri átt; rigningaráttinni, einkum þau elstu. Þegar farið var að nálgast svæðið var leitað að kenniletum, grasi og gróðurbollum. Það tók að þéttast mám saman. Þá var skyggnst eftir hugsanlegum hleðslum eða öðrum mannanna verkum. Fljótlega kom vörðubrot í ljós á litlum hraunhól.
Sýrholt – hleðslur í gjá.
Óljós gata sást liggja framhjá því, með stefnu að öðru vörðubroti. Stefnan var á hæðina vestanverða. Þar utan í henni, á grasbala, komu tóftirnar í ljós, þrjár talsins. Erfitt er að koma auga á þær, en þær eru þó vel greinilegar þegar betur er að gáð.
Skammt norðvestar var önnur tóft á litlum grasbala. Mjög erfitt er að finna hana. Skammt norðar er hlaðinn stekkur í gróinni gjá.
Ekki er vitað hvaða bæ á Vatnsleysuströnd þessi selstaða tilheyrði, enda greinilega mjög gömul.
Frábært veður í haustlitunum. Gangan tók 1 klst og 11 mín.
Fornusel í Sýrholti – uppdráttur ÓSÁ.
Staðarborg – Gíslaborg
Gengið var frá Prestvörðunni ofan við Kálfatjörn, yfir Almenningsveginn og áfram til austurs með stefnu austur fyrir Staðarborg. Þar er Staðarstekkur í klofnum hraunhól. Hlaðið hefur verið í miðja rásina og hleðslur eru einnig við austurenda hans.
Staðarborg.
Það er stutt yfir í borgina. Hún hefur verið endurhlaðinn að hluta. Dyrasteinn, sem verið hefur fyrir ofan opið, liggur nú við innvegg borgarinnar gegnt dyrum. Sagt er að hann hafi þurft að fjarlægja eftir að kálfur komst inn í borgina, en ekki út aftur fyrr en steinninn hafði verið fjarlægður. Næst var stefnan tekin á Þórustaðaborg. Hún er á milli hraunhóla í um 15 mínútna fjarlægð til vestnorðvesturs. Borgin er mikið gróin, en þó sjást vel hleðslur í miðju hennar. Greinilegt er að borginni hefur á einhverju skeiði verið að hluta til breytt í stekk. Vatnshólar sjást vel í vestri. Vestan í þeim, í um 15 mínútna fjarlægð, eru miklar hleðslur. Þarna var Auðnaborg, en henni hefur síðar verið breytt í rétt utan í hólnum. Á hólnum sjálfum, sem er allgróin, eru tvær tóttir.
Auðnaborg.
Áfram er gengið í vestur. Framundan sést vel gróinn hóll í um 10 mínútna fjarlægð. Á honum er Borg, greinilega gömul fjárborg. Rétt norðvestan við hana á hólnum er gróin stekkur, Litlistekkur. Í nokkurra mínútna fjarlægð frá honum til vesturs er gamall stekkur á hól. Það mun vera Rauðstekkur. Í um 10 mínútna fjarlægð til vesturs, þó aðeins til hægri, er komið að brekkum. Fara þarf áður yfir girðingu.
Fornistekkur.
Framundan er vel gróið sléttlendi. Suðaustan í brekkunum er Fornistekkur.
Þá er haldið til suðurs. Þar ofan við Arnarbæli er Kúadalur. Syðst í honum, undir holti, er fallega hlaðinn stekkur. Frá honum var haldið spölkorn til baka til austurs, sunnan Arnarbælis.
Lynghólsborg.
Á hægri hönd, uppi í heiðinni, er þá áberandi hóll, vel gróinn. Það er Lynghóll. Þegar komið var að greinilega fornum, lítt áberandi stekk á holti, hér nefndur “Arnarbælisstekkur”, var stefnan tekin á hólinn.
Hringurinn – fjárborg.
Þar, norðan við Lynghól, er enn ein fjárborgin. Hún er greinilega gömul, enda gróin, en hleðslur sjást enn vel í henni miðri svo og leiðigarður suður úr henni.
Ofan Lynghólsborgar er fjárborgin Hringurinn, augljós.
Frá Lynghólsborginni er stefnan tekin til suðvesturs, upp í holtin. Fara þarf yfir girðingu á leiðinni. Þegar komið er upp á hraunhólana sést Hringurinn, á milli hóla. Borgin stendur í lægð, en sést þó vel. Hún hefur greinilega verið voldug á sínum tíma, en er nú að mestu fallin inn. Þó má enn sjá heillega hluta í henni.
Gíslaborg.
Stefnan er tekin til vesturs, í áttina að stóru verksmiðjuhúsi austan Voga. Gíslaborgin er þar á hól og ber í gaflinn á húsinu. Áður en gengið er upp á hólinn má sjá sérkennilega hlaðinn, nokkuð stóran, ferning neðan hans. Óvíst er hvað þetta gæti hafa átt að verða því mannvirkið er hlaðið á torfið, ótrausta undirstöðu.
Gvendarstekkur.
Eftir að hafa skoðað Gíslaborgina var stefnan loks tekin á Gvendarstekk, undir hraunhól skammt vestan Vogavegar. Þetta er gömul fjárborg.
Á leiðinni til baka var Vatnsleysustrandarvegurinn genginn að Gamlavegi og síðan eftir honum aftur yfir á Vatnsleysustrandarveg. Gamlivegur er svo til beinn upphlaðinn malarvegur, en hann hefur líklega þótt of beinn og of fjarri strandbæjunum og því verið aflagður þegar nýr hlykkjóttur vegur var lagður nær ströndinni. Við veginn voru nokkur lóu- og spóahreiður, sem gaman var að skoða.
Gangan tók um tvær og hálfa klst. í frábæru veðri.
Staðarborg.
Litli-Botn og Stóri-Botn – selstöður og hellar
„[Vissulega] er margt að finna í Botnsdalnum, sem glatt getur augað.“
Í örnefnalýsingum fyrir bæina Litla-Botn og Stóra-Botn í Botnsdal í Hvalfirði er getið um fjölmarga áhugaverða staði, s.s. réttir, stekki, tóftir (Holukots), hella (Þvottahelli, Þjófahelli og Hraunshelli) og þrjár selstöður. M.a. er þar getið um tvær selstöður frá fyrrnefnda bænum sbr.: „Hæðirnar sunnan Sóleyjarflóa og að Skútalæk heita Hallbjarnarköst. Austan þeirra eru tvö flóasund samliggjandi, mosahæð skilur þau í sundur. Það vestra heitir Selflói. Efst í honum eru rústir af seli. Sér þar greinilega fyrir tveimur kofarústum og smágerði. Upp af rústunum er laut, er nær næstum að Sóleyjarflóa. Norður af Selfjallinu heyrði ég talað um, að hefði verið annað sel, en ekki veit ég, hvar það var.“
Um selstöðu frá Stóra-Botni segir: „Við göngum austur með Botnsánni og komum brátt að nokkuð vatnsmiklum læk, sem rennur í Botnsána. Þessi lækur nefnist Sellækur og á upptök sín í Eystrikrók og í Veggjum. Austan við Sellækinn eru gamlar seltóftir, sem eru löngu uppgrónar. Hefur þarna eflaust verið haft í seli frá Stóra-Botni fyrr á árum.“
Lúther Ástvaldsson bóndi á Þrándarstöðum í Brynjudal fylgdi FERLIR um svæðið. Hann gjörþekkir aðstæður, enda fékkst staðfesting fljótlega staðfesting á því.
„Brunná [í vestanverðu Selfjalli] er mjög straumhörð í vatnavöxtum og margir smáfossar og ker og katlar í henni (gæti ef til vill dregið nafn sitt af þeim). Um 700 metrum fyrir ofan þjóðveginn er allsérstæður foss í ánni, sem heitir Paradísarfoss. Áin fellur fyrst fram af allháum klettastalli og kemur niður á bratta bergflúð, sem hún hefur í tímanna rás grafið holu í, og spýtist úr henni í fallegum boga upp í loftið, svo næstum má ganga undir bununni í vatnavöxtum.
Paradís er skógi vaxin brekka í eystri gilbarminum rétt við fossinn. Rétt neðan við hana er smáhellir, sem var stundum notaður fyrir fé. Fossinn sést af þjóðvegi vestan Brunnár á stuttum kafla, en vel sunnan Botnsár af Hlaðhamri.
Örnefni milli Mígandalækjar og Hólmagarðslækjar eru neðst upp af Bláhyl, Bláhylsholt, en ofar Vörðuholt austan við Mígandalækinn, en brekkurnar milli hans og Hólmagarðslágar heita Miðstallur (Hólmagarðslágarstallur). Upp af Miðstalli er svo (Selfjalls-) Nípa.
Ef við færum okkur aftur niður að Botnsá og athugum örnefni milli Hólmagarðslækjar og Stekkjarár (Selár), er Hvítimelur norðan brúar á Botnsá, og stendur Botnsskáli neðst á honum. Í honum er deigur mór og ísaldarleir og verður því hvítur til að sjá í þurrkum.
Milli Hvítamels og Stekkjarár er Stekkjarmýri, nær hún frá Botnsá og upp að Stekkjarbletti, en þar eru beitarhús, Stekkjarhús, og búið að rækta túnin í kringum þau, og breyttist þá nafnið í Stekkjartún. Neðst og vestast í Stekkjarmýri var mór færður upp, en þótti ekki góður. Síðast var þar tekinn mór 1932. Utanvert við Stekkjarhúsin eru Stekkjarholt, en upp af þeim eru tveir klapparhólar rétt við Hólmgarðslág, sem heita Stekkjarklettar.
fra klettabeltið er í suður og austurbrún Selfjalls og nær frá Stekkjargili á móts við Tæpugötu og allt að Brunnárgili. Brekkurnar milli klettabeltisins og Stekkjargils austan í Selfjalli heita Innstallar og ná að Skitsóttargili, sem er skarð í klettabrúnina, er hún beygir til vesturs. Þá taka við Efristallar upp af Hvítabletti, ná þeir að Hólmagarðslág. Ofan við Efristalla er lítið klettabelti, og er (Selfjalls-) Enni ofan þess. Vestar er svo Nípa og Útstallar fyrir vestan Hólmagarðslág að Brunnárgili.
Í framanverðu Selfjalli eru tvö klettabelti, er ná frá Brunná og að Stekkjará, neðan þessara klettabelta eru grasi vaxnir hjallar. Örnefni á neðri hjallanum: Utastistallur og Miðstallur vestan Hólmgarðslágar er áður getið, en austan lautar tekur við Hvítablettsstallur, sem nær að grasi vöxnum hvammi vestan við Stekkjargilið, Kúastalli (Hvítabletti), hann er allur grasi vaxinn, og í honum er mikil snarrót og er því hvítur til að sjá vor og haust. Kýr voru oft reknar þangað á sumrin milli mála, því þar þótti góð beit fyrir þær. Niður undan Kúastalli er valllendisbrekka umgirt skógi, nefnd Blettur. Skarð er í klettabeltið ofan við Hvítablett, Hvítablettsskarð.
E
Fjallið upp af bænum heitir Háafell, í efstu brún þess er klettabelti, er nær frá suðvesturhorni þess að sunnan og austan, þar til þeir sameinast Litla-Botnsárgljúfri, og heita Háafellsklettar. Skarð er í klettana við gljúfrið, og niður undan því er grashvammur, sem heitir Flatir. Á móts við Flatir hverfur gilið að mestu, og má þar fara með hesta yfir Litla-Botnsána (í hdr. Litlubotnsána), en rétt neðar fellur áin ofan í þrönga gilskoru, sem er efri endinn á Litla-Botnsgili, og heita Þrengsl.
Framan við Flatir, milli Háfellskletta og Litla-Botnsgils, eru Skriður. Fram[an] í Háafelli eru grasbrekkur. Laut liggur upp eftir miðju fjallinu og klýfur klettabeltið, Kúalaut, þangað voru kýr stundum reknar á sumrin.
Brekkan sunnan við Vörður heitir Skógarbrekka. Þar byggði Jón Helgason ritstjóri sér íbúðarhús, girti í kringum það og gróðursetti greni og furuplöntur. Nokkru vestar er sumarbústaður, sem Jón Skaftason borgardómari á og kallar Nöf, milli húsanna er klettahóll, sem heitir Steinsskúti. Ekki veit ég, af hverju hann dregur nafn.
Hnausabrún, og var kallaður Snið. Vestur og niður af Snið[u]num eru Hnausar, og framan í þeim eru Skógarbrekkur. Neðan við þær er klapparhóll, girtur klettabelti í hálfhring, sem heitir Klapparholt. Fyrir neðan það er Stekkjarmelur, og nær hann alla leið niður undir Botnsá. Vegurinn út í Stekkjartún lá yfir melinn, og mun hann draga nafn sitt af því. Ofarlega, austan við Stekkjarmelinn, er annar melur. Milli þeirra er graslaut, kölluð Sláttulág.
léttar eyrar, nú að mestu grónar, en voru áður sundurskornar eftir hlaup úr Litla-Botnsá (í hdr. Litlu-Botnsá), þær heita Hólmar.
Milli Háafells og Selfjalls er Kiðadalur, þar sem Stekkjará rennur eftir í gili. Innan við miðjan dal rennur Stekkjaráin fast að Háafellinu. Þar lá engjavegurinn efst í gilbrúninni og var kölluð Tæpugata. Neðan við Tæpugötu eru Mosar, sem ná niður að Hnausum. Hægt var að fara með hesta af Mosum yfir á Innstalla á einum stað eftir klettastalli í gilinu. Það hét Einstigi.
Neðan við Háafellið er klettabelti, er nær frá Litla-Botnsgili og að Hnausum og heita Dalsklettar. Dalur er neðan þeirra vestast, en Breiðarskógur austar og nær að Litla-Botnsgili. Fyrir neðan Dalinn er Hnausabrún, er nær að Breiðarskógi og beygir þar til suðurs. Þar er holt á brúninni með tveimur vörðum, enda kallaðar Vörður.
Neðan Skógarbrekkna og Breiðarskógs er melhryggur, vestasti hluti hans austan við túnið heitir Húsamelur. Ekki munu á honum hafa staðið stór hús, en nafn sitt dregur hann af húsbyggingum barna, sem hér hafa um aldir haft sinn horna-, völu- og kjálkabúskap. Neðan þessa mels eru Eyrar, slétt flöt með skógi vaxinni brekku sunnan í melnum. Þar hefur undirritaður byggt sér hús, girt og plantað út útlendum skógarplöntum.
Engjavegurinn lá niður Mosana austan við Hnausa í sneið ofan í Dalinn vestast og vestur af
Heimreiðin að Litla-Botni lá áður fyr[r] upp með Stekkjarmelnum, yfir lítið klapparholt fyrir utan túnið. Holtið heitir Mannabyggð. Ekki mátti ríða hart yfir holtið, því trú manna var, að í því byggju álfar eða huldufólk, og átti illt af að hljótast, ef út af því væri brugðið. Ofláti einn, sem ekki vildi taka tillit til þessa heilræðis, hleypti hesti sínum yfir holtið, en hesturinn datt og knapinn stórslasaðist. Nokkru ofar og austar er annað holt, sem heitir Steinkirkja. Ekki er það beint líkt kirkju í laginu, en skyggnt fólk taldi sig sjá prúðbúið huldufólk fara frá Mannabyggð að Steinkirkju á sunnudögum.
Neðan við túnið eru s
Dalurinn milli Selfjalls og Grjóthlíðar vestan Brunnár heitir Brunnárdalur, nær hann frá Útstöllum að Brunnárbotnum. Brunná kemur úr Brunnártjörn, rennur fyrst um sléttlendi, en móts við norðurendann á Selfjalli – kallaður Selfjallshali – hefur áin grafið allmikið gljúfur, þar sem hún rennur ofan í Brunnárdalinn. Það heitir Brunnárgljúfur. Frá Selfjallshala liggur hæðarbrún vestan í há-Selfjalli, kallað Langakast, nær það alla leið að Skorningi sunnan í há-Selfjalli. Milli Selfjalls og Digravörðuhryggs (svo í hdr.) er Selfjallsflói og austar Selgilsdrög, en þar á Stekkjará upptök sín. Austan við Selfjallið eru svo Selfjallsdrög.
Fyrir ofan Innstallana vestan Stekkjarár, móts við Tæpugötu, er klapparhnúkur, sem heitir Kiðadalshnúkur. Norður af Brunnártjörn eru Fálkagilstjarnir á mörkum Litla-Botns og Fitja. Austan þessara tjarna er allhár melhryggur, víða mosavaxinn, sem heitir Digravörðuhryggur, þar sem hann er hæstur, eru tvær vörður, kallast þær Digravörður (svo í hdr.). Austan við hrygginn eru tvær tjarnir, (Stóra-) Krókatjörn, sem Litla-Botnsá kemur úr – út í hana ganga tvö nes, sem næstum skera í hana sundur – og sunnar Djúpatjörn, sem lækur rennur úr í Krókatjörn. Heyjað var með þessum læk, svo og í flóanum sunnan og vestan við Krókatjörn.
Neðarlega, austan við Digravörðuhrygg, er hvilft í heiðina, sem heitir Sóleyjarflói. Mikið er af holtasóley vestan og ofan við flóann, en norður af honum er holt, sem heitir Sóleyjarhæð. Lækur rennur úr Sóleyjarflóa niður í Selgilsdrög og í Stekkjará, sem heitir Friðfinnsskurður.
Þá er komið að túninu. Hóllinn fyrir ofan bæinn, austan við Bæjarlækinn, heitir Bæjarhóll, efst upp á honum er smáhóll með grasbrekku mót suðvestri, sem heitir Fagurhóll. Fyrir austan bæinn er annar hóll, kallaður Smiðjuhóll, á honum stóð smiðja, og sáust rústir hennar, þar til hóllinn var sléttaður.
Hæðirnar sunnan Sóleyjarflóa og að Skútalæk heita Hallbjarnarköst. Austan þeirra eru tvö flóasund samliggjandi, mosahæð skilur þau í sundur. Það vestra heitir Selflói. Efst í honum eru rústir af seli. Sér þar greinilega fyrir tveimur kofarústum og smágerði. Upp af rústunum er laut, er nær næstum að Sóleyjarflóa. Norður af Selfjallinu heyrði ég talað um, að hefði verið annað sel, en ekki veit ég, hvar það var, og sér þess nú engin merki.
Eystra flóasundið heitir Svartiflói, blautur brokflói, og er hann því svartur til að sjá. Lækur rennur úr flóanum sunnan Hallbjarnarkasta, niður mosaþembur og fram af allháum klettastalli ofan í Kiðadalsbotn. Hann heitir Skútalækur. Þar sem hann fellur fram af klettunum, er allhár foss, en hellisskúti bak við fossinn og beggja vegna við hann. Skútinn dregur nafn sitt af svörtu berginu og heitir Svartiskúti. Heybandsvegurinn lá frá Tæpugötu yfir Skútalækinn neðan skútans og í sneið upp bratta valllendisbrekku í botni Kiðadalsins. Neðan brekkunnar greinist Stekkjargilið á stuttum kafla, svo hægt er að fara þar með hesta yfir, en á móts við brekkuna tekur við annað gil, sem er áframhald af Stekkjargili og nær norður í Selgilsdrög og heitir Kiðagil. Við norðausturenda þess er klapparhóll, sem heitir Einstakihóll.
Flóinn meðfram Litla-Botnsá (í hdr. Litlu-Botnsá), frá Krókatjörn og allt að Háafellstjörn, sem er norðast á Há[a]fellinu, heitir Skurðir. Voru bakkarnir meðfram Litla-Botnsá oft slegnir, meðan heyjað var á heiðinni. Graslaut liggur frá Háafellstjörn og fram eftir miðju Háafelli og að suðvesturhorni þess, víða vaxin valllendis- og móagróðri, og undu hross sér þar vel, enda heitir lautin Hestalaut.
Milli Bæjarhóls og Smiðjuhóls kemur upp vatnslind. Efst við hana er allstór grasþúfa, vaxin vallhumli og fleiri grösum. Gömlu konurnar tíndu grösin og bjuggu til úr þeim smyrsl og meðul. Þúfu þessa mátti ekki slá, og var það aldrei gert.
Krosshóll heitir syðsti hóllinn, neðan við Smiðjuhól. Þar er talið, að bænahús hafi verið forðum, en þess finnst hvergi getið. Þar var trékross í kaþólskum sið, og þótt hefur verða vart þar við álfa og huldufólk. Krosshóll var upphaflega mjög þýfður, áður en hann var sléttaður. Ein þúfan upp á hólnum var miklu stærst, og upp úr henni óx stór birkihrísla. Þessa þúfu mátti ekki slá eða hreyfa við hríslunni, því trú manna var, að hér væri bústaður huldufólks. Grein brotnaði af hríslunni eitt sinn, er börn voru þar að leik, og báru þau greinina heim, en er fólk á bænum vissi þetta, var farið með greinina að hríslunni og hún bundin við stofninn.
Neðsti hluti túnsins vestan Bæjarlækjar heitir Nátthagi. Áður en hann var ræktaður, voru þar mikil garðabrot og rústir. Ef til vill hafa kvíaær verið hafðar þar í haldi. Fyrir ofan Nátthaga vestan lækjar var slétt flöt, sem heitir Grund, og fyrir ofan hana Fjósatunga milli heimreiðar og lækjar.
Fyrir vestan túnið var mýrarblettur, sem nú er búið að þurrka upp og breyta í tún, kölluð Mýri, í henni var rist torf og stungnir hnausar í vegghleðslur, neðst í henni var stundum færður upp mór, en þótti ekki gott eldsneyti. Mór var síðast tekinn upp í Litla-Botni 1939.
Bæjarflatir eru fyrir austan bæinn, en Bæjarþúfur fyrir framan hann, vestan við Krosshólinn. Fyrir neðan Bæjarflatir var lægð í túninu, kölluð Leynir.
Neðsti hluti túnsins austan Bæjarlækjar heitir Aukatún, og austast í því voru kofarústir, þar var sagt, að draugur ætti sér bústað. Draugur þessi var hrekkjóttur og illa lyntur. Eitt sinn að kvöldlagi, er bóndinn í Litla-Botni ætlaði að hýsa þar hesta sína, kom hann þeim með engu móti inn. Er hann fór að huga að, hverju þetta sætti, sá hann, að draugur stóð í kofadyrum og bandaði á móti hestunum. Bóndi reiddist, stökk heim og sótti byssu og skaut á drauginn. Urðu þá miklar eldglæringar, en er þeim linnti, var draugsi horfinn, enda gengu hestarnir þá hiklaust í húsið. En nokkru seinna dó kona bónda, og var draugsa kennt um, að hann hefði hefnt sín þannig á bónda. Milli Aukatúns og Krosshóls er slétt flöt, sem spratt lítið, Hungursflöt.
Hesthúshóll (Vesturhóll) er vestur af bænum fyrir ofan gömlu heimreiðina. Upp á honum vestast voru fjárhús, sem nú er búið að jafna við jörðu, en austast á honum var hesthúsið. Efst, sunnan í hólnum, var slétt flöt, sem nefnd var Fjárhúsenni. Austan í hólnum er hvammur. Þar eru fjárhúsin, og fjósið var þar í gamla daga. Ofan við fjárhúsin kemur upp lind, sem rennur austan við húsin ofan í Bæjarlækinn, hún þornaði í þurrkum, en í rigningum, og sérstaklaga í frostum, vildi hún bólgna upp, og þar mun fjósafólkið oft hafa bleytt fætur sína, enda heitir hún Prettur.
Austan Hesthúshólsins og milli Pretts og Bæjarlækjar er Gerðið. Hæðarhryggur liggur þvert yfir það og skiptir því í tvennt, Efra- og Neðragerði. Í Efragerði sjást enn garðhleðslur eftir gerði, þar sem kvíaær voru geymdar í á nóttunni, enda er Stöðullinn, hér fast fyrir ofan, grasi vaxinn klettastallur, þar sem ærnar voru mjólkaðar á málum. Framan í Stöðli sér enn greinilega fyrir kvíunum, hlöðnum úr stóru grjóti. Síðast var fært frá í Litla-Botni 1909. Lítill lækur á upptök sín í Hnausabrún og rennur fyrir austan Stöðul ofan í Bæjarlækinn rétt fyrir ofan bæinn, hann heitir Stöðulslækur. Tungan milli hans og Bæjarlækjarins heitir Stöðulstunga.
Hæð er upp á Múlafjalli vestan Nóngils, er sól bar yfir hana, var hádegi, en er sól var yfir Holubungu, var nón.“
Þórmundur Erlingsson skráði framangreinda lýsingu.
Stóri-Botn
Við höfum nú gengið um allt Stóra-Botnsland. Það nær yfir 3/4 hluta Botnsdalsins og heil og hálf fjöll, sem að dalnum liggja. Í fylgd með huldum vættum höfum við fengið að kynnast örnefnum í dalnum og fjöllunum í kring. Við höfum komist að raun um að Botnsdalurinn á fáa sína líka hvað fegurð og hrikaleik náttúrunnar snertir. Þar eru háir tindar, sem ber við bláan himinn; þar eru snarbrattar fjallshlíðar með skógarbrekkum og grasgeirum.
[Við finnum] vingjarnlega klappahjalla og skjólgóðar lautir með berjalyngi og blómjurtum. [Í dalnum] eru geigvænleg hrikagljúfur, sem kljúfa fjöllin efst frá brún og niður á jafnsléttu. Þar eru bjartir fossar, sem draga að sér athygli vegfarandans svo að hann verður að stoppa og virða fyrir sér mikilleik þess, sem Drottinn hefur skapað.
[Enn fremur má finna] fossandi læki, sem vilja komast sem fyrst niður brekkuna og sameinast djúpinu mikla í fjarska. [Dalurinn skartar] af líðandi lindum, nýsprottnum upp í dagsljósið úr iðrum jarðar til að svala mönnum og dýrum, já, öllum þeim, sem þyrstir eru og göngumóðir. Þar eru sléttar grösugar grundir og berjalyng; melar, sem ákjósanlegt er að nota til að hleypa gæðingum og láta þá stökkva og þar liðast [einnig] silungsá eftir dalnum, ýmist straumhörð eða hóglát, og færir margan góðan málsverð í bú þegar á sumar líður. Í giljum eru hellar, sumir næstum ófinnanlegir, svo sem Þjófahellir. Aðrir eru meitlaðir inn í hengiflug og inn í þá er illgengt, svo sem Þvottahelli. [Vissulega] er margt að finna í Botnsdalnum, sem glatt getur augað.
II. Landið sunnan Botnsár
sunnanverðu komum við í grasi gróinn hvamm rétt við veginn, sem [kallast] Kötlugróf. Í Kötlugrófinni börðust kerlingarnar um hringinn Sótanaut, en [þá sögu] má lesa í Harðarsögu og Hólmverja. Upp undan Kötlugróf er skarð í hömrum Múlafjalls og ber það nafnið Lambaskarð. Múlafjallið, eða Múlinn eins og það er stundum nefnt, nær allt frá Lambaskarði í norðri austur að Súlum í Stóra-Botnslandi.
með ánni heitir Bláhylsmýri. Ofan við mýrina er stór, sléttur melur, sem er nokkuð hærri en landið í kring og heitir Holumelur. Innan við Bláhylsmýrina er þýfð mýrarbunga og nefnist hún Fossmói. Þarna er foss í Botnsá, sem heitir Pokafoss. Innan við Holumelinn er stór mýrarfláki, Holumýri, sem nær frá Botnsá upp undir fjall og er [aðalengjasvæðið] í Stóra-Botni. Skógarrönd er neðan við Holumýrina, næst Botnsánni, og heitir hann Holuskógur. Þar sem Holumýrin [nemur við fjall] er þurrlendur slakki, sem nefnist Holukrókur en fjallshlíðin öll er einu nafni nefnd Holufjall.
Við leggjum leið okkar út Botnsdalinn alla leið að Botnsvogi. Þegar skammt er komið út með honum að
Skammt innan við Kötlugróf er klettahamar fast við sjóinn um flóð og heitir klettur þessi Hlaðhamar. Sagt er að í fornöld hafi verið byggt haffært skip úr Stóra-Botnsskógi og hlaðið við Hlaðhamar. Upp undan Hlaðhamri eru klettastallar í hlíðinni og nefnast þeir Grenköst. Norður af Hlaðhamri er brekka við fjöruna móti vestri, sem heitir Sjávarbrekka. Norður af Sjávarbrekkunni er há klettastrýta við Botnsána og heitir hún Bláhylsklettur og hylurinn í ánni við klettinn Bláhylur.
Mýrin upp
Ofan til við Holumýri innanverða eru rústir í þýfðum móa, löngu uppgrónar, og heitir blettur sá Holukot. Neðan við Holukotstúnið gamla er Holudýið. Virðist það botnlaust með öllu. Innan við Holuskóginn, með Botnsánni, inn að Nóngili, eru sléttar eyrar og heita þær Ytrieyrar. Hlíðin ofan við Ytrieyrarnar er vaxin fallegum skógi og má þar finna reyniviðarhrísluna, hina einu sinnar tegundar í Stóra-Botnslandi.
Upp af skógarhlíðinni, þar sem reyniviðarhríslan stendur, eru háir klapparhjallar, grasi grónir að ofan og heita þeir Hjallar. Innst á Hjöllunum er mýrarblettur, sem nefnist Háamýri. Upp af Hjöllunum, skammt neðan við efstu brún Múlafjalls, liggur hvilft í fjallinu, allt frá Holufjalli inn undir Nóngil. Þessi landræma heitir Flár. Innan við Flárnar, jafnhátt í fjallinu, eru háir hnjúkar, grasi grónir á toppnum, en þverhníptir að norðan og holir að innan. Þetta eru Hellarnir. Þeir blasa við frá bænum í Stóra-Botni og þykja merkileg sjón. Neðan við Hellana er skjólsælt og kafgresi innan um stóra, staka kletta.
Innan við Nóngilið er enn slétt graseyri við Botnsána. Á eyri þessari er gamall, uppgróinn stekkur og heitir eyrin því Stekkjareyri. Eftir Nóngilinu rennur lækjarsytra ofan af Múlanum í Botnsána, sem heitir Nóngilslækur. Innan við Stekkjareyrina er einstakur klettahöfði við ána gegnt Lækjarvaðinu og ber hann nafnið Kúaklettur. Innan við Nóngilið, í miðri fjallshlíð, eru sléttir grashvammar, sem nefndir eru Nónflatir. Oft þótti kúnum gott að hvíla sig þar eftir liðinn dag.
Austan við Nónflatirnar er göngufært gil í Miðfjallshömrunum, sem heitir Miðmundagil. Eftir því rennur lækur, Miðmundagilslækur, sem fellur í Botnsá. Ásarnir, sem lækurinn rennur í gegnum í miðri hlíð, nefnast Miðmundaásar. Rétt vestan við þennan læk við Botnsána voru lengi vel fjárhús. Helgi Jónsson, sem lengi bjó í Stóra-Botni, mun hafa byggt hús [á þessum stað]. Voru þau notuð frá aldamótunum 1900 til 1921 eða 1922. Nú heyra þessi fjárhús liðinni tíð til en þau sjást aðeins sem uppgrónar tóftir. Þótt Miðmundagilið sé glæfralegt á að líta er það vel fært og þegar upp er komið er örstutt leið að Hrísakoti í Brynjudal með því að klöngrast niður annað gil sunnan í Múlanum.
Múlafjalls er stór, grasi gróin lægð í fjallinu, [sem heitir] Skál. Austan við Skál er stór klettur í blábrún fjallsins. Kletturinn, sem ber nafnið Hádegissteinn, sést vel frá bænum í Stóra-Botni. Austan við Hádegissteininn má segja að Múlafjall sjálft endi en við tekur lágur, grasi gróinn háls, Hrísháls, sem nær allt að rótum Súlna. Spottakorn austan við Hádegissteininn er há, grasi gróin brekka upp í miðja hálshlíðina og heitir hún Göngugeiri. Beggja megin Göngugeira er gróskumikill skógur. Oft var gengið upp Göngugeira til að stytta sér leið yfir í Brynjudalinn.
grastorfa. Niðri í gilinu, austan megin, er annar hellir, sem ekki bar neitt sérstakt nafn. Báðir hafa hellar þessir verið notaðir við fjárgeymslu fyrr á öldum. Í þessum hrikabrúnum gilsins austan megin, verpir krummi á vorin. Ofan við Hraunhellislækinn, þar sem hann rennur í Litla-Botnsána er hár melhóll, sem heitir Stórhóll. Vestan við hann, næst Litla-Botnsá, er Stórhólsmýrin. Vestasta fjall í heiðarbrúninni norðan við Stóra-Botn er Víðhamrafjall en það [skartar] háum hömrum hið efra og hallar kollinum í vesturátt. Inn með því að vestan, á milli Háafells í Litla-Botnslandi og Víðhamrafjalls er þröngt gil og grýtt. Þetta gil heitir Þrengsli. Upp af Þrengslunum er Víðhamrafjallið allgrösugt og þar tekur við hæð af hæð þar til upp er komið á fjallið. Austan við Víðhamrafjallið er vingjarnlegur og grösugur dalur í fjallsbrúninni, sem [ber nafnið] Víðirblöðkudalur, venjulega kallaður Blöðkudalur. Dalur þessi er sannkallað ævintýraland. [Uppspretta Hraunhellislækjarins er í dalnum], eins og fyrr segir. Víðhamrafjallið að norðan og skúti með efstu brúnum Svartahryggs að sunnan skýla vel þessum undarlega dal í heiðarbrúninni.
Rétt við Túnvaðið á Botnsánni, sem áður er nefnt, eru blautir mýrarblettir og heita það Dýjahvammar. Í daglegu tali er hvammurinn nefndur Dýjahvammurinn að sunnanverðu. Ofan við Dýjahvamm hækkar landið dálítið. Þar eru valllendisbörð og birkirunnar á stangli. Þar eru Prestsbætur. Austan og sunnan við Prestsbæturnar eru háir melhólar beggja megin við götuslóðann, sem liggur austur eftir, og eru þeir kallaðir Helguhólar.
Spottakorn austan við Miðmundagilið í hábrún
Norðan við Mómýrina rennur lækur í Litla-Botnsána en hann kemur ofan frá heiðarbrún, klýfur Svartahrygginn vestanverðan í sundur með djúpu gili, sem heitir Hraunhellisgil og lækurinn Hraunhellislækur. Hraunhellisgilið er tilkomumikið og margbreytilegt gil. Á pörtum er það hrikalegt og djúpt, einkum ofan til, en um miðjuna er hægt að stökkva yfir það með lítilli fyrirhöfn. Neðan við þessa mjódd dýpkar gilið aftur og steypist þar fram af berginu foss hár og fallegur, sem heitir Hraunhellisbuna.
Í vestri gilbarminum er hellir, sem nefnist Hraunhellir. Framan við hellisopið er falleg
Heimahagar, vestri
því miðju stendur einstakur melur og heitir hann Einstakihóll. Utan við Einstakahólinn er mýrarblettur, sem nær frá Botnsánni upp undir mela, sem liggja [að] henni á tvo vegu. Þessi mýri nefnist Heimamýri. Vestan við Heimamýrina er brattur melhryggur með skógi vaxna hlíð móti austri. Þetta er Hlíðarkrókurinn. Næst ánni heitir endinn á melhryggnum Melshorn. Undan Heimamýrinni miðri er vað á Botnsá, sem heitir Breiðavað.
Utan við Hlíðarkrókinn er skógivaxin lægð milli mela. Nær hún allt frá áreyrum að sunnan og upp að Hraunhellislæk að norðan. Þessi lægð [ber nafnið] Stekkjardalur. Vottar þar enn fyrir gömlum stekkjarrústum. Vestan við Stekkjardalinn tekur við langur, sléttur melur og eftir honum lá gata inn að Stóra-Botni. Þetta er Langimelur. Við vesturenda Langamels er skógartunga, sem endar, þar sem Botnsá og Litla-Botnsá koma saman. Þetta er Árnesið.
Vestan við bæjarlækinn, þar sem hann rennur í Botnsána er sléttlendi nokkurt. Á
Rétt utan við Stóra-Botnstúnið er grashvammur neðan götunnar og nefnist hann Þýskihvammur. Á melnum ofan við Þýskahvamm eru skógarleifar á hárri torfu. Heitir það Heimritorfur og melurinn sjálfur Heimamelur. Upp af Heimamýrinni miðri sker djúp laut í sundur holtin og heitir [hún] Djúpagil. Ofan til í [gilinu] er fallegur birkirunni, sem heitir Stórirunni.
Sunnan við Langamelshornið, vestast, er grasbrekka móti suðri, sem heitir Sauðbrekka. Á Langamelnum, vestast, eru skógartorfur og heita þær Ytritorfur eða Langamelstorfur. Norðan við Langamelinn austanverðan er mýrardrag meðfram Litla-Botnsánni og nefnist sú mýri Mómýri. Þar var mótekja á seinni árum eða á meðan mór var annars færður upp í Stóra-Botni.
Túnið og næsta nágrenni þess
Vestan við fjósbygginguna er tunga, sem teygir sig í vestur og endar, þar sem heimreiðin og bæjarlækurinn koma saman. Þessi tunga heitir Fjósatunga. Norðan við Stóra-Botnsbæinn rennur bæjarlækurinn eftir djúpum slakka í túninu. Hann á upptök sín í Langasundi ofan við heiðarbrúnina. Á leið sinni niður í dalinn steypir lækurinn sér niður í djúpt gil eða gjá, Svartagjá, sem klýfur fjallsbrúnina. Kálfadalur heitir hvammurinn, sem tekur við læknum, þegar niður kemur. Á leið sinni heim að bænum fær lækurinn drjúga viðbót vatns úr lindum í Kálfadal. Úr Kálfadalnum rennur bæjarlækurinn svo í gegnum þröngt gil, sem nefnist Bæjargil. Í gilinu eru einnig uppsprettulindir, sem sameinast læknum.
Bæjarlækurinn rennur svo áfram í gegnum túnið, eins og áður segir, beygir til suðurs við Túnmelinn og sameinast Stóra-Botnsá nokkru neðar. Þar sem lækurinn fellur í ána heitir Lækjarvað.
Vestan við Kúahvamminn, nærri bæjarlæknum, er fallegur, ávalur hóll, sem nefnist Fagurhóll. Túnið austan við bæinn nefnist einu nafni Austurtún. Nokkru austan [við bæjarstæðið] [standa] fjárhúsin, ofan við bratta brekku eða flöt, sem nefnist Réttarflöt. Fjárréttin stendur rétt neðan við þessa brekku á sléttu melbarði en fjárréttin er byggð í lægð við ána og heitir hvammur þessi Dýjahvammur.
Túnið norðan við bæjarlækinn heitir Stykki. Vestan við endann á Stykkinu rennur lítill lækur, sem [sprettur] upp úr lautardragi ofan við túnið, en hann heitir Litlilækur. Túnlægðin vestast á túninu, austan við bæjarlækinn, heitir Leynir.
Aðaltúnið, neðan við bæinn, [nefnist] einu nafni Niðurtún. Vestast á [því] er sléttur hóll og snöggur, sem [kallast] Rani. Ofan og austan við bæinn hækkar túnið og myndar háa brekku móti suðri. Hryggurinn ofan við þessa brekku heitir Járnhryggur. Lægðin ofan við Járnhrygg heitir Kúahvammur.
Dýjahvammurinn er grasgefinn og því vanalega sleginn á eftir túninu. Í hvamminum er uppsprettulind, sem aldrei þrýtur. Undan Dýjahvamminum miðjum er vað á Botnsánni og heitir það Dýjahvammsvað. Neðan við túnið í Stóra-Botni er stór, flatur melur, sem nefnist Túnmelur. Við eystra horn melsins er vað á Botnsá, sem heitir Túnvað. Undan Túnmelnum miðjum er enn vað á Botnsá, sem [ber nafnið] Húsavað.
Heimahagar, eystri hluti
Austan við Dýjahvamminn fer að myndast árgljúfur. Rétt ofan við Dýjahvammsvaðið er vað á Stóra-Botnsá, sem [kallast] Kerlingavað. Norðan við það eru háir klettar að ánni og djúpur hylur meðfram berginu. Á sléttri grjóteyri, sunnan megin árinnar, var fjárrétt lengi vel. Varð þó að hlaða hana upp árlega, þar sem hún þoldi ekki vatnavexti og ísruðninga á vetrum. Aðstaðan við þessa rétt var dálítið erfið, þar sem nokkrir klettastallar eru þarna við ána. Þess vegna varð að reka féð niður í gljúfrið að réttinni og gekk það misjafnlega, einkum hvað unglömbin snerti.
Nónlækur rennur niður Nóngil og Stekkjargil. Þegar hann kemur niður á flatlendið, hefur hann hlaðið upp allháum bala með framburði sínum: Stekkjarbala. Að vestanverðu við balann er mýrarblettur, heitir Stekkjarmýri. Frá Kúaklett að Stekkjarbala er valllendisflöt meðfram Botnsá, sem heitir Stekkjareyri. Vestast á flötinni við Stekkjarbala eru garða- og húsarústir, þar sem Stekkurinn var og í kringum hann Stekkjartúnið, þó ekki sjáist móta fyrir neinum túngörðum.
Þrengslum milli bergsnasa hefur stór móbergsklettur stöðvazt. Er stokkið af annarri snösinni yfir á klettinn og af honum upp á snösina hinum megin, en ekki er það nema fyrir röska menn.
Rétt fyrir ofan eða austan við réttina er allhár og fallegur foss í ánni og heitir hann Folaldafoss. Upp að þessum fossi kemst silungur og lax en lengra ekki. Nú er búið að sprengja þennan fallega foss. Rétt neðan við Folaldafoss rennur Botnsá í kreppu á milli tveggja klettasnasa og [kallast sá hluti hennar] Stillur. Djarfir menn stukku þarna yfir ána.
Einirtunga er norðasta tungan vestan í Hvalfelli og liggur upp með Glymsgljúfri að austanverðu.
Beint á móti Stóra-Botni að sunnanverðu við ána voru beitarhús, sem tóku um 100 fjár. Við beitarhúsin var smátúnblettur, um dagslátta að stærð. Síðast var haft fé í þessum húsum 1914. Stóðu þau auð þar til 1934, að þau voru rifin og endurbyggð heima á túni. Fjárgæzla í þessum húsum var erfið, þar sem Botnsá var slæmur farartálmi og stundum ófær.
Að vísu eru stiklur yfir ána í gilinu fyrir neðan Folaldafossinn. Þar sem áin rennur í
Austan við túnið í Stóra-Botni er gróðurlaust holt með nokkrum stórum blágrýtissteinum. Austan og ofan við þetta holt taka við Heimribörðin. [Þau] eru kargaþýfð móabörð, sundurskorin af smáum lækjarsytrum, sem ýmist spretta þarna upp eða síast úr nálægum melum. Heimribörðin voru grasgefin vel og voru oft slegin, einkum þegar líða tók að hausti. Valllendið af þessum börðum var næstum eins kjarnagott og taða. Á [börðunum] var stundum færður upp mór. Var hann þá venjulega fluttur heim á fyrrnefnt holt til þurrkunar. Syðst á Heimribörðunum voru eitt sinn uppgrónar fjárhústóftir en nú er búið að slétta yfir þær.
Austan við stekkinn í árgljúfrinu er Þvottahellir. Stór steinn á gljúfurbarminum vísar veginn að hellisopinu. Í þessum helli var stundum í ótíð þurrkaður þvottur. Nokkru ofan við Gamlastekk eru enn valllendisbörð, sundurgrafin af vatni, og heita þau Helgabörð. Eru börð þessi heitin eftir dr. Helga Péturs, sem hafði þar tjald st… um hríð þegar hann vann að jarðfræðirannsóknum sínum. Vestan við Helgabörðin, á gróðurlitlu hraunholti, er falleg uppsprettulind. Við þessa lind stoppuðu kindumar vanalega, þegar þeim var smalað niður af heiðinni á útmánuðum, og fengu sér svalandi dropa. Þessi lind hét Lindin. Vestan við Lindina er hár hraunhóll, sem nefnist Sjónarhóll en af hól þessum er víðsýnt mjög.
Rétt vestan við Sjónarhólinn er Bæjargilið, sem áður hefur verið minnst á, en í því er Þjófahellir. Til þess að komast inn í hann verður að skríða á maganum eina tvo metra inn undir slútandi bergið. Þegar inn í hellinn er komið er svartamyrkur fyrst í stað en þegar frá líður birtir [yfir] og sést þá um allan hellinn. Inni er hann líkastur báti á hvolfi og er á að giska 30 fermetrar að innanmáli.
Beint upp af bænum í Stóra-Botni er stór grýtt fjallsbunga, sem þrengir sér niður í miðjan dal ofan frá fjallsbrúninni. Þessi bringubreiði hraunás heitir Svartihryggur. Upp eftir [hryggnum] liggur krókótt gata upp á heiðina og var þessi leið þrædd þegar farið var upp í Skorradalinn í gamla daga. Þegar komið er upp fyrir Svartahrygg miðjan liggur slóðinn eftir lágum mel á parti, sem [nefnist] Lágihryggur. Segja má að Svartihryggur endi í háum uppmjóum hraunstrók, sem ber við loft, séð heiman frá bænum í Stóra-Botni. Þessi hraunstrýta ber nafnið Skúti.
Upp af Sjónarhólnum er stór lægð eða dalur, Kálfadalur, sem nefndur hefur verið. Dalurinn nær frá Svartahrygg að vestan og austur að Glymsbrekkum. Í Kálfadalnum skiptast á skógarlundir og sléttar grasflatir en einn af þessum sléttu blettum heitir Flötin.
Fjallshlíðin upp af dalnum heitir Kálfadalshlíð. Vestan við Svörtugjá er Kálfadalskrókur og austan við Kálfadalshlíðina miðja eru einstakir klettar hátt uppi sem heita Kálfadalsklettar. Í árgilinu ofar Þvottahelli er djúp skvompa og eyrar við ána, heitir þetta Lambagil. Upp af Lambagilinu tekur við brött hlíð, skógiklædd að mestu, og [nefnist] Glymsbrekkur. Ofarlega í Glymsbrekkunum skagar svart klettanef fram í Glymsgljúfrið og heitir það Snasi.
Á milli heiðarbrúnarinnar og Hvalfells er djúpt og ógnvekjandi gljúfur í fjallinu og ofan í það fellur Glymur, hæsti foss á Íslandi. Árglúfrið heitir einu nafni Glymsgljúfur.
Eystri heiðin og Veggir
Nú færum við okkur aftur suður á heiðarbrúnina og hefjum gönguna til austurs. Þá verður fyrst fyrir okkur mýrasund á milli tveggja hárra melhóla og heitir það Landsuðursund. Austur af sundinu er hár hraunstapi rétt við Glymsgljúfrið og nefnist hann Glymsholt. Norður af honum er sléttur brokflói, sem heitir Glymsflói. Norðaustan við Glymsflóann rennur Stóra-Botnsáin á sléttum eyrum og nefnast þær Glymseyrar. Við göngum austur með Botnsánni og komum brátt að nokkuð vatnsmiklum læk, sem rennur í Botnsána. Þessi lækur nefnist Sellækur og á upptök sín í Eystrikrók og í Veggjum. Austan við Sellækinn eru gamlar seltóftir, sem eru löngu uppgrónar. Hefur þarna eflaust verið haft í seli frá Stóra-Botni fyrr á árum.“
Þegar FERLIR gekk fyrir nokkru til austurs upp með Botnsánni áleiðis að Hvalvatni var gengið yfir Glymsflóann. Þegar gengið var yfir Sellækinn við girðingu, sem þar er, var komið að kargaþýfi ofan við þar sem lækurinn kemur í ána. Þarna virtust vera tættur, en þær voru ekki gaumgæfðar sérstaklega í þeirri ferð. Ætlunin er að ganga svæðið fljótlega með Steinþóri Jónssyni í Stóra-Botni, en hann þekkir selstöðurnar. Sagðist hann t.a.m. aðspurður einungis kannast við tóftir sels frá Litla-Botni „uppi á fjalli, austan Selár“.
Frábært veður. Gangan tók 5 klst og 5 mín.
Heimildir m.a.:
-Örnefnalýsing fyrir Litla-Botn – Jón Þorkelsson.
-Örnefnalýsing fyrir Stóra-Botn – Þórmundur Erlingsson.
Bláhvíti fáninn
Bláhvíti fáninn var herfáni íslenskrar sjálfstæðisbaráttu á fyrstu árum 20. aldar, fáninn sem Einar Benediktsson hyllti með kvæði sínu Rís þú unga Íslands merki.
Danir kölluðu bláhvíta fánann mótmælafánann. Í júnímánuði 1913 lá danskt varðskip á Reykjavíkurhöfn og blöktu danskir fánar víða um bæinn í virðingarskyni. Verslunarmaðurinn Einar Pétursson, bróðir Sigurjóns glímukappa á Álafossi, var á skemmtisiglingu um höfnina og hafði dregið upp bláhvíta fánann á báti sínum. Foringi danska varðskipsins taldi þetta ögrun og vanvirðingu við kónginn og lét taka fánann af Einari. Mikil reiðialda fór um Reykjavík þegar þetta spurðist, dönsku fánarnir hurfu allir sem einn af húsum bæjarins og brátt blakti bláhvíti fáninn á hverri stöng. Boðað var til fjölmenns mótmælafundar um kvöldið með þessum orðum: Dönsku hervaldi var í morgun beitt í íslenskri höfn! Og þegar danski sjóliðsforinginn gekk á land höfðu Íslendingar fjölmennt á Steinbryggjuna og myndað eins konar göng með bláhvíta fánanum og varð sá danski að lúta örlítið undir fánaborginni þegar hann gekk upp bryggjuna.
Bláhvíti fáninn.
Cuxhaven – vinabæjarskilti
Í jólablaði Fjarðarfrétta 20. des. 2022 er fjallað um afhjúpun „Cuxhavenvinabæjasöguskiltis„:
Wilhelm Eitzeb, formaður vinabæjarfélgasins Cuxhaven-Hafnarfjörður, og Rósa Guðbjartsdóttir, bæjarstjóri, við nýja skiltið.
Söguskiltið.
„Borgin Cuxhaven í Þýskalandi og Hafnarfjörður stofnuðu formlega til vinarbæjarsamstarfs á haustmánuðum 1988 og hefur það vinabæjarsamband verið mjög virkt á margan hátt æ síðan.
25. nóvember var afhjúpað söguskilti um vinabæina Hafnarfjörð og Cuxhaven í Þýskalandi.
Kugelbake í Cuxhaven.
Söguskiltið er staðsett við „Kugelbake“ á strandstígnum við höfnina en í tilefni af 25 ára afmæli vinabæjarsamstarfsins, árið 2013, gaf þýska borgin Hafnarfjarðarbæ fjögurra metra háa eftirgerð af 30 metra háu siglingarmerki sem reist var árið 1703 við ströndina nyrst í Neðra Saxlandi þar sem áin Saxelfur (Elbe) rennur í Norðursjóinn.
Borgarmerki Cuxhaven.
Kugelbake er borgarmerki Cuxhaven líkt og vitinn er merki Hafnarfjarðar og tilvalið þótti að staðsetja söguskiltið við siglingamerkið til þess að útskýra betur tilurð þess. Um textagerð á skiltinu sá Björn Pétursson bæjarminjavörður og ljósmyndir á skiltinu tók Ólafur Már Svavarsson.
Virkt vinasambandtil fjölda ára
Frá afhjúpun minningarskjaldar um Jónas Guðlaugsson fyrrverandi rafveitustjóra og formann félagsins til margra ára í Cuxhavenlundi. Ekkja Jónasar Dóróthea Stefánsdóttir afhjúpaði skjöldinn sem komið var fyrir á látlausum steini sem er skammt frá minningarsteini um Rolf Peters, en þeir voru miklir mátar. Að afhjúpun lokinni voru gróðursett 30 tré sem Skógræktarfélag Hafnarfjarðar gaf til minningar um Jónas, en hann var alla tíð dyggur stuðningsmaður Skógræktarfélagsins.
Cuxhavengata í Hafnarfirði.
Sem dæmi um frekari afrakstur vinabæjarsamstarfsins má nefna að árið 1993 var vígt nýtt torg í miðborg Cuxhaven sem hlaut nafnið „Hafnarfjördurplatz“ og á Óseyrarsvæðinu í Hafnarfirði fékk við sama tækifæri ný gata nafnið „Cuxhavengata“.
Fróðleikur á söguskiltinu.
Strax við stofnun vinabæjarsamstarfsins árið 1988 var auk þess tekin ákvörðun um að stofna til svokallaðs „Cuxhavenlundar“ við Hvaleyrarvatn og hefur sú hefð skapast að þegar sendinefndir frá Cuxhaven koma hingað í heimsóknir gróðursetji fulltrúar þeirra hér tré þegar færi gefst enda hefur lundurinn stækkað mikið og gróið upp á undanförnum árum.
Í tilkynningu frá Hafnarfjaraðrbæ segir að auk þessa hafi samstarfið verið mikið og gefandi í æskulýðs- og íþróttamálum, mennta- og menningarmálum, á stjórnmálasviðinu og að ógleymdu viðskiptalífinu.
Cuxhavenborg hefur árlega fært Hafnfirðingum að gjöf jólatré sem lýst hefur upp á aðventunni, fyrst á suðurhöfninni en hin síðari ár í Jólaþorpinu á Thorsplani.“
Jólatréð í Jólaþorpinu í Hafnarfirði 2022.
Heimild:
-https://www.fjardarfrettir.is/wp-content/uploads/pdf/FF-2022-14-vef.pdf
Frá afhjúpun vinabæjarskiltisins.
Jólin 2014 – hugleiðing
„Í kvöld, rétt rúmlega ellefu, voru vetrarsólstöður. Einmitt þá var afstaða jarðar og sólar sú að myrkurstundir okkar hér á norðurhjara voru lengstar og birtustundir stystar. Frá og með þeirri stundu tekur dagana að lengja aftur, myrkrið að hverfa og við sjáum fram á vorið, gróður og yl.
Þessum tímamótum í árinu okkar hefur verið fagnað í öllum menningarheimum í öllum löndum á norðurhveli jarðar eins langt aftur í aldir og okkur getur órað fyrir. Þetta getum við kallað sólstöðuhátíð, miðsvetrarhátíð eða eitthvað þvíumlíkt. Hér á Íslandi og í nágrannalöndum var þessi hátíð kölluð jól og fjölmargar heimildir sýna fram á að í heiðni voru jól haldin hátíðlega. Þess má til gamans geta að eitt af nöfnum Óðins er Jólnir.
Hér bjuggu hins vegar skynsamir menn sem létu kristniboðið (ef boð skyldi kalla) yfir sig ganga í stað þess að úthella blóði. Á kirkjuþingum úti í heimi var ákveðið að kristna heiðnar hátíðir, og um það eru til skrásettar heimildir. Fólk fékk að halda sínum hátíðum en stundum undir öðru nafni eða breyttum formerkjum. Það sem áður var kallað hátíð ljóssins því ljósið var sólin varð nú hátíð ljóssins en ljósið var Jesús. Jesús, sem fæddist að sumri til en fékk skaffaðan afmælisdag þann 25. desember. Um þetta er ekki deilt. Þetta viðurkenna allir skynugir prestar, þetta hefur Karl biskup sagt í myndbandi og svo má áfram telja. Jólin eru ekki kristin hátíð að uppruna. Þau eru miklu eldri en kristni.
Jólin eru hátíð okkar allra. Við fögnum þeim af mismunandi ástæðum. Sumir gera það vegna þess að Jesús fæddist. Aðrir gera það vegna þess að dagsbirtan vinnur bug á næturhúminu. Enn aðrir gera það því þeim finnst gott að gera sér dagamun, borða góðan mat, skiptast á gjöfum og vera með fjölskyldu sinni þegar nær allir eiga frídaga. Það á enginn einkarétt á jólunum og það halda engir heilagri jól en aðrir.
Jólatréð er frjósemisdýrkun. Svínakjötsát má tengja Frey. Gjafir á jólum tíðkuðust löngu fyrir daga kristninnar. Grýla, jólasveinarnir og allt það er þjóðtrú mun tengdari heiðninni en nokkurn tíma kristni. Kristni þáttur hins almenna jólahalds á íslenskum heimilum er í raun lítið annað en messuferðin eða útvarpsmessan.
Á jólunum var vaxandi sól sem sagt fagnað með útbreiddum veisluhöldum og þá hófst árið upp á nýtt (vetrarsólstöður mörkuðu nefnilega líka áramót, en vegna hins kristna tímatals hefur þetta skolast svolítið til og nú munar örfáum dögum). Svo kom kristnin, og gleymum því ekki að hún kom hingað á sverðsoddi, með hótunum og gíslatöku.
Þegar líður að jólum halda misvitrir kristnir menn því hins vegar blákalt fram í ræðu og riti að jólin séu kristin hátíð og að ástæða þess að við höldum jól sé sú að fagna fæðingu frelsarans. Þarna fer ekki mikið fyrir söguþekkingu né skilningi á því að til sé fólk sem ekki er kristið. Í þessu samhengi er oft talað um kristna þjóð og meirihluta, en sjaldnar um trúfrelsi, mannréttindi eða fjölmenningu.
Ég sem ásatrúarmaður gleðst bara yfir því að aðrir heiðri þessa heiðnu hátíð með því að halda sín jól á þessum tíma. Fyrir mér skiptir ekki máli hvers vegna fólk tekur þátt í því og ég þekki engan ásatrúarmann sem hneykslast á því að aðrir haldi jól. Ég þekki hins vegar til leiðinlega margra kristinna sem agnúast út í trúlausa fyrir að taka þátt í þessu og spyrja heiðna hvort og hvers vegna þeir haldi upp á jól.
Í stuttu máli: Gerum okkur grein fyrir því hvaðan jólin koma og virðum upprunann. Látum ekki fáfræðina éta okkur upp til agna. Virðum jól annarra og njótum þess að eiga þau saman, sama hvaða ástæður liggja þar að baki.“
Heimild:
-http://nutiminn.is/jolin-eru-hatid-okkar-allra/