Í „Fornleifaskrá Hafnarfjarðar XI I – Krýsuvík“ frá árinu 2021 má m.a. lesa eftirfarandi um sögu Krýsuvíkur:
Krýsuvík – kirkjan, Hnausar h.m. og leifar Krýsuvíkurbæjarins h.m. og ofan kirkjuna (bæjarhóllinn var sléttaður út með jarðýtu árið 1964).
„Elstu heimildir um Krýsuvík má finna í Hauksbók Landnámu, þar sagði að Þórir haustmyrkur hafi numið Selvog og Krýsuvík. Þarna er þó verið að tala um Gömlu-Krýsuvík sem líklega hefur staðið í Húshólma en þar má sjá fornar tóftir innan um hraunið sem hefur runnið yfir þær.
Gestsstaðir sunnan Gestsstaðavatns – skáli.
Ein kenningin er að eftir að Ögmundarhraun rann yfir Gömlu-Krýsuvík hafi bærinn verið fluttur þar sem Krýsuvíkurkirkja stendur enn í dag, inn á land Gestsstaða, sem var þá í eigu Krýsuvíkurkirkju. Við það hafi nytjar Gestsstaða rýrnað eftir því sem Krýsuvík þurfti meira land undir sinn búskap og Gestsstaðir á endanum lagst í eyði.
Sogasel – fyrrum sel frá Krýsuvík „millum oc hellis firer austan riett til marks vid strandar land“.
Næst var minnst á Krýsuvík í kirknaskrá Páls biskups Jónssonar, sem er frá því um 1200, og sagt að kirkja hafi verið í Krýsuvík. Krýsuvík var einnig nefnd í máldögum Viðeyjarklausturs árin 1234 og 1284 í sambandi við hvalreka, ef hvalreka varð vart í Krýsuvík ætti að festa hvalinn þannig að hann ræki ekki aftur út og senda orð um rekan til Viðeyjar innan þriggja daga.
Herdísarvíkurbjarg – rekaítak Krýsuvíkurkirkju.
Í rekaskrá Strandakirkju 1275 var sagt: „fra mijgander grof og til bergs enda eiga strendur allan reka ad helminge vid stadenn j krijsevijk: Sa ger mældage æ herdijsarvijkur fiorum ad stadur j skalhollte a halfann vidreka. allan annan enn auxar talgu vid j millum Selstada oc hellis firer austan riett til marks vid strandar land. Stadur j skalhollte og herdijsarvijk eigu iiij vættar huals og skal vega enu fiordu med brioske og beine: enn þridiung i öllum ef meire kiemur. Enn strandarmenn tuo hlute. Skalhollt oc krijsevijk æ halfann allann reka under fuglberge vi strandar land. Millum wogs og hellis ´strandur land iiij vætter en ef meire er þa æ skalhollt oc krijsevijk flordung j öllum hval. Enn firer austan wog til vindass æ stadur j skalhollte oc krijsevijk halfan tolftung i hual ef meire er enn iiij vætter enn ecke ellegar.“
Húshólmi – gamla Krýsuvík – minjar í Ögmundarhrauni (rann 1151).
Svo sagði í máldaga Maríukirkju í Krýsuvík: „Maríu kirja í Krýsuvík á heimaland allt. Herdísarvík. ix. mæla land á Þórkötlustöðum. Hálfan hvalreka í Raunnesi millum Rangagjögurs og marks við Bedstædinga [Bessastaðamenn] og eingja grasnautn með. Þrjá hluta hvals enn Viðeyingar fjórðung. Enn frá migandi gröf til kirkju fjöru eiga staðir í Skáholti og Krýsuvík helming hvals og viðar og alla grasnautn. Krýsuvík á allan reka á kirkjufjöru. Enn frá kirkjufjöru og til marks við Herdísarvík hálfan hval og viðreka og alla grasnautn. Enn í Herdísarvík á staðurinn í Skálholti helming viðar við Krýsuvík. Þriðjung hvalreka eigu staðir báðir saman til marks við Strandarmenn. Enn fjórðung hvals við Strandamenn til Vogs. Hálfan tólftung hvals á Krýsuvík í Strandar hluta. Ein messuklæði, kaleik, klukkur, ij bjöllur, ij glodarkier, altaraklæði, iij kross steindur, sacrarium, munnlaug, paxspjald, vij kýr, xvj ær og xx iij hross. Kúgildi viijc, j metfie, iij merkur vax, c vadmála, item iiij ær.“
Keflavík – rekaítak Krýsuvíkurkirkju.
Í bréfi dagsettu 13. maí 1367, sem voru vitnisburðir Þorbjarnar Högnasonar um máldaga og eignir Strandarkirkju í Selvogi, var einnig talað um hvalreka sem var í eigu Krýsuvíkur og Skálholts. Og í máldaga Þorlákskirkju á Skeggjastöðum á Ströndum frá sama ári var sagt að Maríukirkja í Krýsuvík ætti heima land allt „herdijsarvijk, ix mæaland á þorkotlustodum.“
1397 reiknaðist kirkjunnar góss í Krýsuvík „að auk fornra máldaga, vc, portio vmm, ij, är hälf, viiij alin.“ Einnig var sagt í máldaga Viðeyjarklausturs árið 1413 að staðurinn í Viðey ætti fjórðung í hvalreka í Krýsuvík.
Hraunsnes (Raunsnes) – rekaítök Krýsuvíkurkirkju austan Ísólfsskála.
Í máldaga Maríukirkju í Krýsuvík frá 1477 var sagt að kirkjan ætti heimaland allt Herdísarvík, ix mæla land á Þórkötlustöðum, hálfan hvalreka í Raunnesi milli Rangagjögurs og mark við Bessastaðamenn, svo voru eigur kirkjunnar taldar upp. Í bréfi frá 1479, sem var vitnisburður Arngerðar Halldórsdóttur um ítök upp í Vatnsleysu á Vatnsleysuströnd, var sagt að kirkjan í Krýsuvík ætti þar j x hrundruð í jörðinni. 1487 var svo gerður vitnisburður um reka Viðeyjarklausturs á Krýsuvíkurfjörum og var hann svipaður og áður.
Geldingasteinn ofan Keflavíkur.
Í máldaga Kaldaðarneskirkju í Flóa frá 1491-1518 sagði að viðarhögg í Geldingasteini, fjöru í Keflavík að helmingi við Krýsuvíkurstað að öllum reka. Sauðhöfn í Krýsuvík og húsrúm manna í að geyma þar sauðfé.42 Biskup var svo fenginn til að meta kirkjuna í Krýsuvík árið 1496 og virtist honum kirkjan x hundruðir og staðin allan með hjáleiguhúsum innan garða xv hundruðir. Árið 1525 sagði Ögmundur biskup að Viðeyjarklaustur skyldi eignast þann part í Vatnsleysulandi sem Krýsuvíkurkirkja hafði átt. Í bréfabók Gizurar frá 1539 stóð að vitrir menn hafi sagt að sigla skyldi í suðvestur undan Krýsuvíkurbergi til að komast til Nýjalands. Ekki er víst hvaða land er átt við en ein kenning er að Nýjaland hafi verið partur af austurströnd Grænlands.
Krýsuvík – túnakort 1918.
Í máldaga Kaldaðarneskirkju í Flóa var sagt það sama og í máldaganum 1491-1518, og máldagi Maríukirkju í Krýsuvík var mjög svipaður máldaganum 1477. Árið 1563 var sóknarkirkjan í Krýsuvík lögð niður af hirðstjóra eftir beiðni Gísla biskups Jónssonar: „Það með kennumst ég Páll Stígsson kongleg Maiestatis Bidalningzmann yfir öllu Íslandi, að á Bessastöðum um haustið mánudaginn næstan fyrir Michaelsmessu, kom fyrir mig herra Gísli Jónsson Superintendes Skálholts Sticktis. Spurði mig ráða og tillagna hver nauðsyn mér þætti á þeirri kirkju sem haldin hafði verið í Krýsuvík. Þá tók ég með mér þessa heiðurs dánimenn Jón Bjarnason, Loft Narfason og Jón Loftsson prestmenn. Item Orm bónda Jónsson Gísla, Sveinsson og Níels skrifar Ólafsson. Þótti mér með þessum fyrrnefndum dánimönnum í fyrstu engin þörf eða nauðsyn vera eður verið hafa að í þessari nefndri Krýsuvík alkirkja væri. Því það má enginn sóknarkirkja kallast sem engin samkunda til liggur. Því leist oss svo best fara og sannlega staðfestum að þessi Krýsuvíkurkirkja aflagðist enn lægi til Strandar kirkju bæði tolla og tíundir og alla aðra rentu svo sem aðrir almenningsbæir skyldugir eru sínum sóknarkirkjum að veita.
Herforingjarðaskort 198 – Krýsuvík og nágrenni.
Enn umboðsmenn dómkirkjunnar í Skálholti skyldu Krýsuvík byggja til fulls landgildis og aftekta Skálholts dómkirkju vegna. Svo og líka Herdísarvík og annað það fleira sem þessum Krýsuvíkur stað hefur fylgt. Enn sökum þess að þessi oftnefnda Krýsuvík liggur nokkuð í fjarska að vegalengd til Strandarkirkju þá þótti oss vel fara þó í Krýsuvík stæði lítið húskorn Guðs vegna og þess heimilisfólks sem þar kann að vera sjúkt eða gamalt: Og herra Gísli skyldi nokkur kúgildi til leggja svo að Guðs orðs þjénari mætti þar huld nætur saka hafa þá hann þar kæmi eða þyrfti að koma Guðlegrar hjarðar að vitja. Skyldi þetta vort álit og gjörningur óbregðanlega standa hér eftir.“
Minjar við Selöldu; Krýsuvíkursel og bærinn Eyri – Uppdráttur ÓSÁ.
1627 áttu hin svokölluðu Tyrkjarán sér stað. Eiga þeir að hafa komið á land í Krýsuvík og sagt var frá því í Þjóðsögum Jóns Árnasonar hvernig séra Eiríkur í Vogósum, sem sagður var göldróttur, hrakti þá í burt: „Annað sinn komu Tyrkjar undir Krýsuvíkurberg og gengu upp þar sem síðar heitir Ræningjastígur. Þá var sel hjá Selöldu og fóru Tyrkjar þangað, drápu matseljuna, en eltu smalann heim að Krýsuvík. Það var sunnudagur og var Eiríkur prestur að messa í Krýsuvíkurkirkju. Segja sumir að hann væri fyrir altarinu, en hitt mun sannara að hann væri í ræðustól er smalinn kom hlaupandi inn og mælti hátt: „Tyrkjar komu og drápu matseljuna og eltu mig hingað.“ Prestur mælti: „Viljið þið ekki lofa mér að ganga fram í dyrnar góðir menn?“ Menn játtu því. Eiríkur gengur fram í dyr og lítur út og sér Tyrkja koma á túninu. Hann mælti til þeirra: „Farið nú ekki lengra! Drepið þarna hvur annan! Væri annar dagur eða ég öðruvís búinn, mundu þið éta hvur annan.“ Þar börðust þeir og drápust niður, og heitir þar síðan Orrustuhóll eða Ræningjahóll er þeir börðust, en Ræningjaþúfur þar sem þeir eru dysjaðir. Þar eftir hlóð Eiríkur vörðu á Arnarfelli og mælti fyrir henni sem hinni að meðan hún stæði skyldu Tyrkjar aldrei granda Krýsuvík. Sú varða stendur enn nú (1859).“
Eyri, Krýsuvíkursel og nágrenni undir Selöldu – uppdráttur ÓSÁ.
Eitt sel var skráð í suðaustur hlíðum Selöldunnar, ekki skal fullyrt um að Tyrkir hafi drepið þar matseljuna en þjóðsagan virðist staðfesta selið. Einnig stendur Eiríksvarða enn á Arnarfelli, þó hún hefur verið bætt á seinni tíð.
Krýsuvík – uppdráttur ÓSÁ.
Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1703 var Krýsuvík sögð kirkjustaður og var hún annekteruð til Selvogsþinga. Jarðardýrleikinn var óviss og eigandinn dómkirkjan í Skálholti. Landskuldin var i hundraðir þrjátíu álnir og borgaðist með fiski ef hann var til, annars með peningum eða landaurum upp á danskan taxta. Ábúandi átti rekavið frjálsan til uppbóta á húsum nema ef um stór tré var að ræða, þá tók dómkirkjan í Skálholti helminginn. Þá sagði Jarðabókin einnig frá sex hjáleigum, Nýjabæ, Litla Nýjabæ, Norðurhjáleigu (seinna Norðurkot), Suðurhjáleigu (seinna Suðurkot) Austurhús og Vesturhús.
Seltún – hluti úr Herforingjaráðskorti 1908.
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson voru á ferð um Krýsuvík á árunum 1752–1757 og sögðu að Krýsuvík væri kunn á Íslandi og meira að segja erlendis vegna brennisteinsins sem hafði verið safnað þar til útflutnings og gerðu þeir greinagóða lýsingu á hverasvæðinu í Seltúni.
Innansmíð Krýsurvíkurkirkju teiknað árið 1810 – Henry Holland.
Henry Holland kom til Krýsuvíkur árið 1810 og lýsti staðarhaldi þar sem heldur slæmri upplifun: „Til Krýsuvíkur komum við kl. 5. Þetta er ömurlegur staður, sex eða átta kofar standa þar á víð og dreif á ósléttu svæði við ræturnar á stakri hæð. Stolt og prjál staðarins er timburkirkja, 18 fet á lengd og 8 á breidd, en hæðin er 5 fet og 8 þumlungar undir bita. Við höfðum ráðgert að búa í kirkjunni, meðan við dveldumst í Krýsuvík, og í því skyni fengum við kirkjulykilinn léðan. En við höfðum naumast litið inn í hana, er við hurfum frá því ráði. Svo mátti heita, að þar kæmu saman öll þau ógeðugheit, sem framast væri að hugsa sér, skítur, myrkur og óþefur af fiski á öllum mögulegum herzlustigum o.s.frv. Gólfið var óslétt, að við hefðum naumast getað skorað tjaldsængina okkar þar, og ofan á allt annað var svo hið litla gólfrými fyllt með kössum, timbri og alls konar skrani.“
Húshólmi – uppdráttur ÓSÁ.
Árið 1818 svaraði séra Jón Vestmann, prestur í Selvogi, bréfi konunglegu nefndarinnar, Commissionen for oldsagers opbevaring, sem hafði sent fyrirspurn um fornleifar í landinu. Þar skrifar hann um þær fornminjar sem hann þekkir en nefnir engar í núverandi landi Krýsuvíkur. Þó minnist hann á fornminjar í Ögmundarhrauni: „Húshólmi niður við sjóinn í hama hrauni; hefur þar verið mikil byggð áður en brann, sem sést af húsa tófta brotum, að hvar um hraunið gengið hefur, að norðan – vestan – sunnan, og næstum saman að austan-verðu; er þar 1t tóftarform 12 feta breitt, og 24 feta langt, innan niður fallinna veggja rústa; húsið hefur snúið líkt og kirkjur vorar, meinast gamalt goða-hof; fundið hafa menn þar nokkuð smávegis af Eyrtægi; þar er tvísett túngarðs form með 20 faðma millibili, hvar nú er lyng mói; enn graslendi innan innri garðs, austanvert við hraunið.“
Krýsuvíkurkirkja 2022.
Krýsuvíkurkirkja brann til grunna eftir íkveikju þann 2. janúar 2010 og í framhaldi á því fór fram fornleifarannsókn á kirkjugrunninum vegna undirbúnings fyrir nýju kirkjuna sem Iðnskólinn í Hafnarfirði smíðaði og stendur sú kirkja þar í dag.“
Krýsuvík – stíflugarðar. Bærinn Lækur fjær.
Því sem Jón Vestmann lýsir sem „tvísettum túngarði“ austan bæjar voru í raun stíflugarðar er mynduðu tjörn í Vestari-læk (leifar stíflu sést syðst). Í afrennsli hennar var mylla þannig að garðarnir þjónuðu a.m.k. tvíþættum tilgangi. Það kemur reyndar ekki fram í framangreindri fornleifaskráningu, sem ber reyndar sem slíka að taka með fyrirvara.
Heimildir:
-Fornleifaskrá Hafnarfjarðar XI I – Krýsuvík 2021.
-Landnámabók I-III. Hausbók. Sturlubók. Melabók, 1900, bls. 123-124.
-Brynjólfur Jónsson, 1903, bls. 50.
-Jón Árnason, 2003, bls. 562.
-Árni Magnússon og Páll Vídalín, 1924, bls. 3-7.
-Eggert Ólafsson, 1981, bls. 178-179.
-Henry Holland, 1992, bls. 60.
Bærinn Arnarfell í Krýsuvík.
Haus(ar) og Garðshorn í Krýsuvík
Í örnefnalýsingu Þorsteins Bjarnasonar frá Háholti, sem hann safnaði og skráði um Krýsuvík, segir m.a. um bæina Hnausa og Garðshorn:
Hnausar.
„Norður frá Krýsuvík var býlið Snorrakot. Skammt frá því var Hnausakot, öðru nafni Hnaus. Landnorður frá Krýsuvík voru bæirnir Stóri-Nýjabær og Litli-Nýjabær. Upp frá þeim eru hæðirnar Hryggir. Í þeim eru Miðauga og Efraauga. Fyrir austan Krísivík var bærinn Lækur. Vestan í Arnarfelli var bærinn Arnafell. Bærinn Fitjar stóð vestan undir Selöldu. Bærinn Bali var hjá Vigdísarvöllum. Fell (hefir verið nálægt Nýjabæjunum. Hvar Austurhús og Garðshorn hafa staðið mun óvíst.“
Krýsuvík – Garðshorn.
Í örnefnalýsingu Gísla Sigurðssonar um Krýsuvík er getið um bæina: „Traðirnar láu frá austurvegg bæjarins bak við Kirkjugarðinn og síðan til suðurs og niður að Læknum. Norðurtúnið lá allt að Norðurkoti, sem virðist hafa verið eitt af aðalhjáleigunum. Eiginlega stóð Norðurkotsbærinn utan túns. Norðurkotstraðir láu úr túninu heim að bænum og framhjá honum. Norðurkotsrústirnar, eru gleggstu rústirnar sem enn eru sjáanlegar í Krýsuvíkurhverfinu. Úr tröðunum liggur stígur yfir að Snorrakoti rétt norðan við Norðurkot og lengra út á mýrinni er Garðshorn, sem einnig var nefnt Hnaus.“
Sjá meira um bæinn Hnaus og aðra Krýsuvíkurbæi HÉR.
Heimildir:
-Örnefnalýsing Þorsteins Bjarnasonar frá Háholti fyrir Krýsuvík.
-Örnefnalýsing Gísla Sigurðssonar fyrir Krýsuvík.
Krýsuvík seinni tíma – uppdráttur ÓSÁ.
Krýsuvík – saga
Í „Fornleifaskrá Hafnarfjarðar XI I – Krýsuvík“ frá árinu 2021 má m.a. lesa eftirfarandi um sögu Krýsuvíkur:
Krýsuvík – kirkjan, Hnausar h.m. og leifar Krýsuvíkurbæjarins h.m. og ofan kirkjuna (bæjarhóllinn var sléttaður út með jarðýtu árið 1964).
„Elstu heimildir um Krýsuvík má finna í Hauksbók Landnámu, þar sagði að Þórir haustmyrkur hafi numið Selvog og Krýsuvík. Þarna er þó verið að tala um Gömlu-Krýsuvík sem líklega hefur staðið í Húshólma en þar má sjá fornar tóftir innan um hraunið sem hefur runnið yfir þær.
Gestsstaðir sunnan Gestsstaðavatns – skáli.
Ein kenningin er að eftir að Ögmundarhraun rann yfir Gömlu-Krýsuvík hafi bærinn verið fluttur þar sem Krýsuvíkurkirkja stendur enn í dag, inn á land Gestsstaða, sem var þá í eigu Krýsuvíkurkirkju. Við það hafi nytjar Gestsstaða rýrnað eftir því sem Krýsuvík þurfti meira land undir sinn búskap og Gestsstaðir á endanum lagst í eyði.
Sogasel – fyrrum sel frá Krýsuvík „millum oc hellis firer austan riett til marks vid strandar land“.
Næst var minnst á Krýsuvík í kirknaskrá Páls biskups Jónssonar, sem er frá því um 1200, og sagt að kirkja hafi verið í Krýsuvík. Krýsuvík var einnig nefnd í máldögum Viðeyjarklausturs árin 1234 og 1284 í sambandi við hvalreka, ef hvalreka varð vart í Krýsuvík ætti að festa hvalinn þannig að hann ræki ekki aftur út og senda orð um rekan til Viðeyjar innan þriggja daga.
Herdísarvíkurbjarg – rekaítak Krýsuvíkurkirkju.
Í rekaskrá Strandakirkju 1275 var sagt: „fra mijgander grof og til bergs enda eiga strendur allan reka ad helminge vid stadenn j krijsevijk: Sa ger mældage æ herdijsarvijkur fiorum ad stadur j skalhollte a halfann vidreka. allan annan enn auxar talgu vid j millum Selstada oc hellis firer austan riett til marks vid strandar land. Stadur j skalhollte og herdijsarvijk eigu iiij vættar huals og skal vega enu fiordu med brioske og beine: enn þridiung i öllum ef meire kiemur. Enn strandarmenn tuo hlute. Skalhollt oc krijsevijk æ halfann allann reka under fuglberge vi strandar land. Millum wogs og hellis ´strandur land iiij vætter en ef meire er þa æ skalhollt oc krijsevijk flordung j öllum hval. Enn firer austan wog til vindass æ stadur j skalhollte oc krijsevijk halfan tolftung i hual ef meire er enn iiij vætter enn ecke ellegar.“
Húshólmi – gamla Krýsuvík – minjar í Ögmundarhrauni (rann 1151).
Svo sagði í máldaga Maríukirkju í Krýsuvík: „Maríu kirja í Krýsuvík á heimaland allt. Herdísarvík. ix. mæla land á Þórkötlustöðum. Hálfan hvalreka í Raunnesi millum Rangagjögurs og marks við Bedstædinga [Bessastaðamenn] og eingja grasnautn með. Þrjá hluta hvals enn Viðeyingar fjórðung. Enn frá migandi gröf til kirkju fjöru eiga staðir í Skáholti og Krýsuvík helming hvals og viðar og alla grasnautn. Krýsuvík á allan reka á kirkjufjöru. Enn frá kirkjufjöru og til marks við Herdísarvík hálfan hval og viðreka og alla grasnautn. Enn í Herdísarvík á staðurinn í Skálholti helming viðar við Krýsuvík. Þriðjung hvalreka eigu staðir báðir saman til marks við Strandarmenn. Enn fjórðung hvals við Strandamenn til Vogs. Hálfan tólftung hvals á Krýsuvík í Strandar hluta. Ein messuklæði, kaleik, klukkur, ij bjöllur, ij glodarkier, altaraklæði, iij kross steindur, sacrarium, munnlaug, paxspjald, vij kýr, xvj ær og xx iij hross. Kúgildi viijc, j metfie, iij merkur vax, c vadmála, item iiij ær.“
Keflavík – rekaítak Krýsuvíkurkirkju.
Í bréfi dagsettu 13. maí 1367, sem voru vitnisburðir Þorbjarnar Högnasonar um máldaga og eignir Strandarkirkju í Selvogi, var einnig talað um hvalreka sem var í eigu Krýsuvíkur og Skálholts. Og í máldaga Þorlákskirkju á Skeggjastöðum á Ströndum frá sama ári var sagt að Maríukirkja í Krýsuvík ætti heima land allt „herdijsarvijk, ix mæaland á þorkotlustodum.“
1397 reiknaðist kirkjunnar góss í Krýsuvík „að auk fornra máldaga, vc, portio vmm, ij, är hälf, viiij alin.“ Einnig var sagt í máldaga Viðeyjarklausturs árið 1413 að staðurinn í Viðey ætti fjórðung í hvalreka í Krýsuvík.
Hraunsnes (Raunsnes) – rekaítök Krýsuvíkurkirkju austan Ísólfsskála.
Í máldaga Maríukirkju í Krýsuvík frá 1477 var sagt að kirkjan ætti heimaland allt Herdísarvík, ix mæla land á Þórkötlustöðum, hálfan hvalreka í Raunnesi milli Rangagjögurs og mark við Bessastaðamenn, svo voru eigur kirkjunnar taldar upp. Í bréfi frá 1479, sem var vitnisburður Arngerðar Halldórsdóttur um ítök upp í Vatnsleysu á Vatnsleysuströnd, var sagt að kirkjan í Krýsuvík ætti þar j x hrundruð í jörðinni. 1487 var svo gerður vitnisburður um reka Viðeyjarklausturs á Krýsuvíkurfjörum og var hann svipaður og áður.
Geldingasteinn ofan Keflavíkur.
Í máldaga Kaldaðarneskirkju í Flóa frá 1491-1518 sagði að viðarhögg í Geldingasteini, fjöru í Keflavík að helmingi við Krýsuvíkurstað að öllum reka. Sauðhöfn í Krýsuvík og húsrúm manna í að geyma þar sauðfé.42 Biskup var svo fenginn til að meta kirkjuna í Krýsuvík árið 1496 og virtist honum kirkjan x hundruðir og staðin allan með hjáleiguhúsum innan garða xv hundruðir. Árið 1525 sagði Ögmundur biskup að Viðeyjarklaustur skyldi eignast þann part í Vatnsleysulandi sem Krýsuvíkurkirkja hafði átt. Í bréfabók Gizurar frá 1539 stóð að vitrir menn hafi sagt að sigla skyldi í suðvestur undan Krýsuvíkurbergi til að komast til Nýjalands. Ekki er víst hvaða land er átt við en ein kenning er að Nýjaland hafi verið partur af austurströnd Grænlands.
Krýsuvík – túnakort 1918.
Í máldaga Kaldaðarneskirkju í Flóa var sagt það sama og í máldaganum 1491-1518, og máldagi Maríukirkju í Krýsuvík var mjög svipaður máldaganum 1477. Árið 1563 var sóknarkirkjan í Krýsuvík lögð niður af hirðstjóra eftir beiðni Gísla biskups Jónssonar: „Það með kennumst ég Páll Stígsson kongleg Maiestatis Bidalningzmann yfir öllu Íslandi, að á Bessastöðum um haustið mánudaginn næstan fyrir Michaelsmessu, kom fyrir mig herra Gísli Jónsson Superintendes Skálholts Sticktis. Spurði mig ráða og tillagna hver nauðsyn mér þætti á þeirri kirkju sem haldin hafði verið í Krýsuvík. Þá tók ég með mér þessa heiðurs dánimenn Jón Bjarnason, Loft Narfason og Jón Loftsson prestmenn. Item Orm bónda Jónsson Gísla, Sveinsson og Níels skrifar Ólafsson. Þótti mér með þessum fyrrnefndum dánimönnum í fyrstu engin þörf eða nauðsyn vera eður verið hafa að í þessari nefndri Krýsuvík alkirkja væri. Því það má enginn sóknarkirkja kallast sem engin samkunda til liggur. Því leist oss svo best fara og sannlega staðfestum að þessi Krýsuvíkurkirkja aflagðist enn lægi til Strandar kirkju bæði tolla og tíundir og alla aðra rentu svo sem aðrir almenningsbæir skyldugir eru sínum sóknarkirkjum að veita.
Herforingjarðaskort 198 – Krýsuvík og nágrenni.
Enn umboðsmenn dómkirkjunnar í Skálholti skyldu Krýsuvík byggja til fulls landgildis og aftekta Skálholts dómkirkju vegna. Svo og líka Herdísarvík og annað það fleira sem þessum Krýsuvíkur stað hefur fylgt. Enn sökum þess að þessi oftnefnda Krýsuvík liggur nokkuð í fjarska að vegalengd til Strandarkirkju þá þótti oss vel fara þó í Krýsuvík stæði lítið húskorn Guðs vegna og þess heimilisfólks sem þar kann að vera sjúkt eða gamalt: Og herra Gísli skyldi nokkur kúgildi til leggja svo að Guðs orðs þjénari mætti þar huld nætur saka hafa þá hann þar kæmi eða þyrfti að koma Guðlegrar hjarðar að vitja. Skyldi þetta vort álit og gjörningur óbregðanlega standa hér eftir.“
Minjar við Selöldu; Krýsuvíkursel og bærinn Eyri – Uppdráttur ÓSÁ.
1627 áttu hin svokölluðu Tyrkjarán sér stað. Eiga þeir að hafa komið á land í Krýsuvík og sagt var frá því í Þjóðsögum Jóns Árnasonar hvernig séra Eiríkur í Vogósum, sem sagður var göldróttur, hrakti þá í burt: „Annað sinn komu Tyrkjar undir Krýsuvíkurberg og gengu upp þar sem síðar heitir Ræningjastígur. Þá var sel hjá Selöldu og fóru Tyrkjar þangað, drápu matseljuna, en eltu smalann heim að Krýsuvík. Það var sunnudagur og var Eiríkur prestur að messa í Krýsuvíkurkirkju. Segja sumir að hann væri fyrir altarinu, en hitt mun sannara að hann væri í ræðustól er smalinn kom hlaupandi inn og mælti hátt: „Tyrkjar komu og drápu matseljuna og eltu mig hingað.“ Prestur mælti: „Viljið þið ekki lofa mér að ganga fram í dyrnar góðir menn?“ Menn játtu því. Eiríkur gengur fram í dyr og lítur út og sér Tyrkja koma á túninu. Hann mælti til þeirra: „Farið nú ekki lengra! Drepið þarna hvur annan! Væri annar dagur eða ég öðruvís búinn, mundu þið éta hvur annan.“ Þar börðust þeir og drápust niður, og heitir þar síðan Orrustuhóll eða Ræningjahóll er þeir börðust, en Ræningjaþúfur þar sem þeir eru dysjaðir. Þar eftir hlóð Eiríkur vörðu á Arnarfelli og mælti fyrir henni sem hinni að meðan hún stæði skyldu Tyrkjar aldrei granda Krýsuvík. Sú varða stendur enn nú (1859).“
Eyri, Krýsuvíkursel og nágrenni undir Selöldu – uppdráttur ÓSÁ.
Eitt sel var skráð í suðaustur hlíðum Selöldunnar, ekki skal fullyrt um að Tyrkir hafi drepið þar matseljuna en þjóðsagan virðist staðfesta selið. Einnig stendur Eiríksvarða enn á Arnarfelli, þó hún hefur verið bætt á seinni tíð.
Krýsuvík – uppdráttur ÓSÁ.
Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1703 var Krýsuvík sögð kirkjustaður og var hún annekteruð til Selvogsþinga. Jarðardýrleikinn var óviss og eigandinn dómkirkjan í Skálholti. Landskuldin var i hundraðir þrjátíu álnir og borgaðist með fiski ef hann var til, annars með peningum eða landaurum upp á danskan taxta. Ábúandi átti rekavið frjálsan til uppbóta á húsum nema ef um stór tré var að ræða, þá tók dómkirkjan í Skálholti helminginn. Þá sagði Jarðabókin einnig frá sex hjáleigum, Nýjabæ, Litla Nýjabæ, Norðurhjáleigu (seinna Norðurkot), Suðurhjáleigu (seinna Suðurkot) Austurhús og Vesturhús.
Seltún – hluti úr Herforingjaráðskorti 1908.
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson voru á ferð um Krýsuvík á árunum 1752–1757 og sögðu að Krýsuvík væri kunn á Íslandi og meira að segja erlendis vegna brennisteinsins sem hafði verið safnað þar til útflutnings og gerðu þeir greinagóða lýsingu á hverasvæðinu í Seltúni.
Innansmíð Krýsurvíkurkirkju teiknað árið 1810 – Henry Holland.
Henry Holland kom til Krýsuvíkur árið 1810 og lýsti staðarhaldi þar sem heldur slæmri upplifun: „Til Krýsuvíkur komum við kl. 5. Þetta er ömurlegur staður, sex eða átta kofar standa þar á víð og dreif á ósléttu svæði við ræturnar á stakri hæð. Stolt og prjál staðarins er timburkirkja, 18 fet á lengd og 8 á breidd, en hæðin er 5 fet og 8 þumlungar undir bita. Við höfðum ráðgert að búa í kirkjunni, meðan við dveldumst í Krýsuvík, og í því skyni fengum við kirkjulykilinn léðan. En við höfðum naumast litið inn í hana, er við hurfum frá því ráði. Svo mátti heita, að þar kæmu saman öll þau ógeðugheit, sem framast væri að hugsa sér, skítur, myrkur og óþefur af fiski á öllum mögulegum herzlustigum o.s.frv. Gólfið var óslétt, að við hefðum naumast getað skorað tjaldsængina okkar þar, og ofan á allt annað var svo hið litla gólfrými fyllt með kössum, timbri og alls konar skrani.“
Húshólmi – uppdráttur ÓSÁ.
Árið 1818 svaraði séra Jón Vestmann, prestur í Selvogi, bréfi konunglegu nefndarinnar, Commissionen for oldsagers opbevaring, sem hafði sent fyrirspurn um fornleifar í landinu. Þar skrifar hann um þær fornminjar sem hann þekkir en nefnir engar í núverandi landi Krýsuvíkur. Þó minnist hann á fornminjar í Ögmundarhrauni: „Húshólmi niður við sjóinn í hama hrauni; hefur þar verið mikil byggð áður en brann, sem sést af húsa tófta brotum, að hvar um hraunið gengið hefur, að norðan – vestan – sunnan, og næstum saman að austan-verðu; er þar 1t tóftarform 12 feta breitt, og 24 feta langt, innan niður fallinna veggja rústa; húsið hefur snúið líkt og kirkjur vorar, meinast gamalt goða-hof; fundið hafa menn þar nokkuð smávegis af Eyrtægi; þar er tvísett túngarðs form með 20 faðma millibili, hvar nú er lyng mói; enn graslendi innan innri garðs, austanvert við hraunið.“
Krýsuvíkurkirkja 2022.
Krýsuvíkurkirkja brann til grunna eftir íkveikju þann 2. janúar 2010 og í framhaldi á því fór fram fornleifarannsókn á kirkjugrunninum vegna undirbúnings fyrir nýju kirkjuna sem Iðnskólinn í Hafnarfirði smíðaði og stendur sú kirkja þar í dag.“
Krýsuvík – stíflugarðar. Bærinn Lækur fjær.
Því sem Jón Vestmann lýsir sem „tvísettum túngarði“ austan bæjar voru í raun stíflugarðar er mynduðu tjörn í Vestari-læk (leifar stíflu sést syðst). Í afrennsli hennar var mylla þannig að garðarnir þjónuðu a.m.k. tvíþættum tilgangi. Það kemur reyndar ekki fram í framangreindri fornleifaskráningu, sem ber reyndar sem slíka að taka með fyrirvara.
Heimildir:
-Fornleifaskrá Hafnarfjarðar XI I – Krýsuvík 2021.
-Landnámabók I-III. Hausbók. Sturlubók. Melabók, 1900, bls. 123-124.
-Brynjólfur Jónsson, 1903, bls. 50.
-Jón Árnason, 2003, bls. 562.
-Árni Magnússon og Páll Vídalín, 1924, bls. 3-7.
-Eggert Ólafsson, 1981, bls. 178-179.
-Henry Holland, 1992, bls. 60.
Bærinn Arnarfell í Krýsuvík.
Vigdísarvellir – Bali og Fell
Í „Fornleifaskráningu fyrir Krýsuvík – Trölladyngju“ árið 2008 er m.a. fjallað um bæina Vigdísarvelli, Bala og Fell:
Vigdísarvellir.
„Samkvæmt Jarðabók Árna og Páls frá 1703 var á Vigdísarvöllum selstaða frá Þórkötlustöðum í Grindavík. Henni var lýst sem góðri en langt og erfitt að fara. Selstaðan var í landi Krýsuvíkur en Þórkötlustaðabændur fengu að nýta hana í skiptum fyrir skipsstöðu í Þórkötlustaðalandi.
Þórkötlustaðasel við Vigdísarvelli – uppdráttur ÓSÁ.
Á Vigdísarvöllum var og er eitt besta gróðurlendi í Grindavíkurhreppi en staðurinn var hins vegar afskekktur. Árið 1830 var þar reist nýbýlið Vigdísarvellir og skömmu síðar nýbýlið Bali. Ekki er alveg ljóst hvaða ár Bali byggðist, það er ekki nefnt í heimildum fyrir 1840 þegar fyrst er getið búsetu þar, en árið 1846 bjó þar sex manna fjölskylda. Síðasta heimild um búsetu á Bala er frá árinu 1850.
Vigdísarvellir – uppdráttur ÓSÁ.
Á Vigdísavöllum var búið allavega til ársins 1901, mögulega með einhverju hléi milli 1870 og 1890. Þriðja nýbýlið á svæðinu sem heimildir eru um er býlið Fell. Þar er getið búsetu í manntalinu 1855 en hvorki fyrr né síðar. Í lok janúar árið 1905 hrundu eða stórskemmdust öll hús á Vigdísarvöllum og fór bærinn eftir það í eyði.“
Fell í Krýsuvík.
Leifar tveggja býla eru á norðanverðum Völlunum; Bali að austanverðu og Vigdísavellir vestar (síðar rétt). Skammt sunnar eru minjar selstöðunnar frá Þórkötlustöðum. Engar minjar eru eftir býlið Fell, enda var það kotbýli ekki á eða við Vigdísarvelli heldur sunnan við Stampa milli Grænavatns og Stóra-Nýjabæjar í Krýsuvík. Þar í gróinni kvos má sjá leifar bæjarins, sem mun einungis hafa verið í byggð um skamman tíma. Á botni Litla-Stamps má enn sjá leifar óskráðs stekks frá bænum.
Heimildir:
-Árni Magnússon og Páll Vídalin: Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns III, 14.
-Jón Þ. Þór: Saga Grindavíkur frá landnámi til 1800, 166.
-Jón Þ. Þór og Guðfinna M. Hreiðarsdóttir: Saga Grindavíkur frá 1800 til 1974, 86-87.
-Árni Óla: Strönd og Vogar, 252.
Bali.
Gestsstaðir í Krýsuvík
Gestsstaðir í Krýsuvík, sunnan Gestsstaðavatns, eru að öllum líkindum elstu bæjarleifar á svæðinu tan þeirra er sjá má glögglega í og við Húshólma ofan hinnar fornu Krýsuvíkur. Ari Gíslason segir í örnefnalýsingu sinni um Krýsuvík að „Gestsstaðir eru eða voru norðvestan við Krýsuvík sunnan undir dálítilli hæð, sem gengur austur úr Sveifluhálsi. Sér þar fyrir miklum tóftum. Mun þetta hafa verið stórbýli, enda eru þau ummæli til, að þessi bær hafi fyrrum heitið Krýsuvík.“
Gestsstaðir sunnan Gestsstaðavatns – skáli.
Þorsteinn Bjarnason frá Háholti safnaði og skráði örnefni í Krýsuvík. Þar er getið um Gestsstaði sbr.: „Framan undir Hverafjalli eru Gestsstaðir, sjást þar húsarústir. Gestsstaða er getið í jarðamatsbók Árna Magnússonar sem eyðibýlis og veit þá enginn hvenær í byggð hefir verið. Þess er og getið í jarðamatsbókinni, að bærinn hafi staðið undir Móhálsum. Þetta örnefni er nú ekki til í daglegu tali; óefað hefir nafnið Móhálsar náð yfir nokkuð stórt land, sem nú hefir fleiri nöfn. Skammt frá Gestsstöðum er Gestsstaðavatn.“
Gestsstaðir – eystri bæjarhúsin (útihús).
Gísli Sigurðsson lýsir Gestsstöðum í örnefnalýsingu hans um Krýsuvík: „Á flötum fremst í dölunum hafa nú risið Krýsuvíkurhúsin. Þar eru vermigróðurhús og íbúðarhús. Þar framundan er Gestsstaðavatn. Kringum það eru svo Gestsstaðamelar. Þess er vert að geta, að Gestsstaðavatn, Grænavatn, Augun og Stampar eru allt sprengigígar, eftir því sem jarðfræðingar telja. Hveradalalækurinn eystri rennur sem fyrr er frá sagt niður í Vaðlana og nefnist þar eftir þeim. Annar Hveradalalækur vestri kemur úr Hveradölum og rennur fram milli melanna. Lækur þessi er aðaluppistaðan í Krýsulæk vestri. Fram undan melnum vestan lækjarins munu hinir fornu Gestsstaðir hafa staðið, sér þar móta fyrir rústum tveggja bygginga. Vestan þessa mela er lítill lækur og mætti nefna hann Gestsstaðalæk. Gestsstaðamói liggur fram undan rústunum, fram á mýrina.“
Gestsstaðir „vestan hálsa“. Sennilega er um að ræða eina elstu selstöðu á Reykjanesskaganum – frá fyrrum Krýsuvíkurbæjunum ofan Hólmasunds.
Í „Svæðisskráningu fornleifa í Hafnarfirði“ frá árinu 1998 segir m.a. um Gestsstaði:
„Gestsstaðir skal hafa verið jörð heitið nálægt Krýsuvík undir Móhálsum austanverðum, þar allnærri sem nú liggur almenningsvegur. Sjer þar enn nú bæði fyrir túngarði og tóftum. En völlur er allur uppblásinn og kominn í mýri, msa og hrjóstur, so ómögulegt er jörðina aftur að byggja. Þar með liggur hún aldeilis í Krýsuvíkurlandi og kann ekki fyrir utan skaða Krýsuvíkur landsnytjar að hafa. Hefur og so lánga tíma í eyði legið, en engi veit til nær hún hafi bygð verið.“ „Gestsstaðir eru eða voru norðvestan við Krýsuvík sunna undir dálítilli hæð, sem gengur austur úr Sveifluhálsi. Sér þar fyrir miklum tóftum. Mun þetta hafa verið stórbýli, enda eru þau ummæli til, að þessi bær hafi fyrrum heitið Krýsuvík. …Fram undan Hverafjalli eru rústir Gestsstaða, sem sagt er, að séu undir Móhálsinum, og er það nafn nú glatað.“
Gestsstaðir – minjar.
Gestsstaðir heitir eyðibær, norðvestur frá Krýsuvík, þar sem hún er nú. Hann hefir staðið sunnanundir dálítilli hæð, sem gengur austur úr Sveifluhálsi. Bæjartóftin er 10 ft löng frá austri til vesturs, hefur engan miðgafl, og mun hafa verið þiljuð sundur. Dyr sjást ógjörla, en á suðurhlið hafa þær verið, því hvorki eru þær á endanum nér norðurhliðinni. Skamt austar er fjóstóft, 5 fðm löng, og heygarður eigi lítill. Túnið hefir verið umgirt, er það víða komið í sand af frárennsli. – Þau ummæli heyrði eg í Grindavík fyrir 40 árum sannleikann í þeim. Jörðin Gestsstaðir hefir verið í eign Krýsuvíkurkirkju. Hefur bærinn og kirkjan því verið flutt í Gestsstaðaland eftir eldinn. En við það hafa Gestsstaðir verið að nýta hjáleigur í nytum, og meir og meir þrengt að þeim, unz þeir lögðust í eyði.“
Gestsstaðir – eystri tóftin og garður.
Í „Fornleifaskráningu fyrir Krýsuvík – Trölladyngju“ árið 2008 er getið um Gestsstaði: „Jarðabók Árna og Páls (1703) segir frá jörðinni Gestsstöðum nálægt Krýsuvík. Þá voru greinilegar bæði tóftir og túngarður þó mikið væri uppblásið. Bærinn hafði þá verið svo lengi í eyði að enginn vissi hvenær hann var byggður síðast.
Matthías Þórðarson Þjóðminjavörður friðlýsti eyðibýlið Geststaði við Krýsuvík árið 1930 á grundvelli lýsingar Brynjúlfs Jónssonar: „Gestsstaðir heitir eyðibær, norðvestur frá Krýsuvík, þar sem hún er nú. Hann hefir staðið sunnanundir dálítilli hæð, sem gengur austur úr Sveifluhálsi. Sér þar enn fyrir tóftum, og hefir þar verið stórbýli á sínum tíma. Bæjartóftin er 10 fðm. löng frá austri til vesturs, hefir engan miðgafl, og mun hafa verið þiljuð sundur. Dyr sjást ógjörla, en á suðurhliðinni hafa þær verið, því hvorki eru þær á endanum né norðurhliðinni. Skamt austar er fjóstóft, 6 fðm. löng, og heygarður eigi lítill. Túnið hefir og verið mikið og umgirt, en nú er það víða komið í sand af árennsli. – Þau ummæli heyrði eg í Grindavík fyrir 40 árum, að Krýsuvík hefði í fyrstu heitið Geststaðir og staðið vestur við hálsinn. Nú þykist eg skilja sannleikann í þeim. Jörðin Geststaðir hefir verið eign Krýsuvíkurkirkju. Hefir bærinn og kirkjan því verið flutt í Geststaðaland eftir eldinn. En við það hafa Geststaðir verið sviftir nytjum, og meir og meir þrengt að þeim, unz þeir lögðust í eyði.“
Í örnefnaskrá segir að á Gestsstöðum sjái fyrir miklum tóftum og að þar muni hafa verið stórbýli sem munnmæli séu um að hafi fyrrum heitið Krýsuvík.!
Gestsstaðir – vestari tóftin (skáli).
Í Jarðabók Árna og Páls (1703) segir frá jörðinni Gestsstöðum nálægt Krýsuvík. Þá voru greinilegar bæði tóftir og túngarður þó mikið væri uppblásið. Bærinn hafði þá verið svo lengi í eyði að enginn vissi hvenær hann var byggður síðast.
Matthías Þórðarson, Þjóðminjavörður, friðlýsti eyðibýlið Gestsstaði við Krýsuvík árið 1930 á grundvelli lýsingar Brynjúlfs Jónssonar er birtist í Árbók Hins íslenska fornleifafélags árið 1903, bls. 50, undir yfirskriftinni „Rannsókn í Gullbringusýslu og Árnessýslu sumarið 1902„: „Gestsstaðir heitir eyðibær, norðvestur frá Krýsuvík, þar sem hún er nú. Hann hefir staðið sunnanundir dálítilli hæð, sem gengur austur úr Sveifluhálsi. Sér þar enn fyrir tóftum, og hefir þar verið stórbýli á sínum tíma. Bæjartóftin er 10 fðm. löng frá austri til vesturs, hefir engan miðgafl, og mun hafa verið þiljuð sundur. Dyr sjást ógjörla, en á suðurhliðinni hafa þær verið, því hvorki eru þær á endanum né norðurhliðinni. Skamt austar er fjóstóft, 6 fðm. löng, og heygarður eigi lítill. Túnið hefir og verið mikið og umgirt, en nú er það víða komið í sand af árennsli. – Þau ummæli heyrði eg í Grindavík fyrir 40 árum, að Krýsuvík hefði í fyrstu heitið Ges[s]tstaðir og staðið vestur við hálsinn. Nú þykist eg skilja sannleikann í þeim. Jörðin Geststaðir hefir verið eign Krýsuvíkurkirkju. Hefir bærinn og kirkjan því verið flutt í Geststaðaland eftir eldinn. En við það hafa Geststaðir verið sviftir nytjum, og meir og meir þrengt að þeim, unz þeir lögðust í eyði.“
Tóft vestan við Gestsstaði.
Rústirnar eru undir blásnum hól, ca. 150 m suðvestur af Krýsuvíkurskóla, á um það bil 30×50 metra stóru svæði. Í fornleifaskráningu Bjarna F Einarssonar eru skráðar þarna 3 tóftir, bæjarrúst, garður/gerði og ógreinileg rúst. Heimildir fundust einnig um aðra rúst uppi á hálsinum ekki langt frá, hún stendur stök og greinilegt grjót í hleðslum.
Gestsstaðir eru líklega eitt af elstu býlunum í landi Krýsuvíkur. Heimildir gefa vísbendingar um að þeir séu jafnvel eldri en Krýsuvíkurbærinn sjálfur. Hér þyrfti að gera frekari rannsóknir til að hægt sé að meta verndargildi minjanna.“
Heimildir
-Svæðisskráning fornleifa í Hafnarfirði 1998.
-JÁM III, 7; Ö-Krýsuvík, 8 15; Árbók 1903, 50.
-Krýsuvík — Trölladyngja; Fornleifaskráning, Rammaáætlun 2008.
-Brynjúlfur Jónsson: “Rannsókn í Gullbringusýslu og Árnessýslu sumarið 1902”, 50.
-Örnefnaskrá Krýsuvíkur. Ari Gíslason skráði, 6.
-Bjarni F. Einarsson: Krýsuvík, nr. 233.
-http://www.ferlir.is/?id=4043
-Örnefnalýsing fyrir Krýsuvík – Þorsteinn Bjarnason frá Háholti safnaði og skráði.
-Örnefnalýsing Krýsuvíkur. Gísli Sigurðsson skráði.
Gestsstaðir – uppdráttur – ÓSÁ.
Námurekstur í landi Hafnarfjarðar
Námusvæði eru víða á Reykjanesskaganum. Sem dæmi um eitt sveitarfélaganna á Skaganum má nefna Hafnarfjörð. Í marsmánuðu árið 2004 lagði starfshópur um námumál í Hafnarfirði fram greinargerð og tillögur fyrir Skipulags- og byggingaráð bæjarins. Innihaldið er í besta falli lélegur brandari um háalvarleg mál – ekki síst í ljósi reynslunnar, fyrirliggjandi staðreynda um verðmæti óraskaðs lands til lengri framtíðar litið og annarra möguleika í námuvinnslu.
Hópurinn hélt 14 fundi og fór í skoðunarferð um námasvæðin. Í greinargerðinni eru lagðar fram niðurstöður starfshópsins í samræmi við samþykkt Skipulags- og byggingaráðs. Auk þess fjallaði hópurinn um neðangreind sértæk mál sem til hans var vísað og gerði um þau tillögur til skipulags- og byggingaráðs: Bráðabirgðaleyfi til handa JVJ verktökum til efnisvinnslu í Undirhlíðum og leyfi til handa Borgarvirkis ehf til grjótnáms í Kapelluhrauni og Hellnahrauni, auk þess sem viðbrögð við úrskurði Úrskurðarnefndar skipulags- og byggingarmála vegna efnisvinnslu í landi Skógræktar ríkisins í Kapelluhrauni/Hrauntungum var kynnt. Loks var kveðið á um losun jarðvegsefna og óvirks byggingaúrgangs, sbr. m.a. eftirfarandi:
„Fyrri stefnumótun
stefnumótun sem í henni fólst samþykkt á fundi bæjarstjórnar 13.11.2001. Áður hafði umhverfisnefnd bæjarins samþykkt hana fyrir sitt leyti (29.10.2001) sem og Skipulags- og umferðarnefnd (23.10.2001). Skýrsla þessi er yfirgripsmikil og er þar að finna stefnumótun, framkvæmdaáætlun, ástandslýsingu einstakra efnistökusvæða ásamt tillögum um tilhögun vinnslu eða frágang og verklagsreglur um veitingu framkvæmdaleyfa, eftirlit o.fl. Auk þess er í skýrslunni ítarleg heimildarskrá, viðauki með leiðbeiningum Skipulagsstofnunar og yfirlitskort af efnistökusvæðum.
Stefnumótunin felur í sér þrenn meginmarkmið: Að hafa sjálfbæra þróun að leiðarljósi með skynsamlegri nýtingu jarðefna þannig að komandi kynslóðir njóti sömu gæða Að vernda sérstakt landslag og jarðmyndanir í landi Hafnarfjarðar og spilla ekki mikilvægum náttúruvættum og náttúruminjum Að efnistaka sé í samræmi við hlutaðeigandi lög og að ekkert jarðrask fari fram án tilskyldra leyfa Skilgreindar eru leiðir til að ná þessum markmiðum og síðan fjallað um stjórnskipan efnistökumála, efnistökusvæði í aðalskipulagi, deiliskipulag efnistökusvæða, mat á umhverfisáhrifum, framkvæmdaleyfi og gjaldtöku.
Haustið 2001 var lögð fram skýrslan “Stefnumótun og verklagsreglur um efnistöku í landi Hafnarfjarðar” og var sú
Skýrslan og sú stefnumótun sem hún inniheldur tekur mið af þeirri staðreynd að skipulagi efnistöku í bæjarlandinu hefur í gegn um tíðina verið ábótavant og hefur það leitt til umhverfisspjalla. Ennfremur skorti á að efnistakan færi fram í samræmi við skipulags- og byggingalög, lög um náttúruvernd og lög um mat á umhverfisáhrifum. Skýrslan og stefnumótunin byggir fyrst og fremst á “umhverfissjónarmiðum og eru helstu meginviðhorf í umhverfisvernd lögð til grundvallar, þ.e. hugmyndafræði sjálfbærrar nýtingar, nytjagreiðslureglan, mengunarbótareglan og varúðarreglan.
Námurekstur á Höfuðborgarsvæðinu
Við stefnumótun í efnistökumálum er nauðsynlegt að hafa til hliðsjónar yfirlit yfir slíka starfsemi á höfuðborgarsvæðinu. Hópurinn hafði ekki tök á að gera á þessu nákvæma greiningu en hér að neðan er finna gróft yfirlit. Efni sem unnið er úr helstu efnistökunámum má skipta í neðangreinda flokka:
Hraungrýti unnið úr lausu yfirborðslagi apalhrauna. Notað á svipaðan hátt og bögglabergið, Mun núorðið eingöngu unnið í landi Skógræktar ríkisins vestan Krýsuvíkurvegar í lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar. Þessari vinnslu fylgja mikil umhverfisspjöll þar sem fremur lítið efni fæst á hverja flatareiningu.
Fyllingarefni, notað til jarðvegsskipta á byggingarsvæðum, vega- og gatnagerðar, landfyllinga við sjávarsíðu, hafnargerðar o.fl. Helstu efni eru:
Skeljasandur og sandur/möl Skeljasandur og sandur/möl af sjávarbotni. Skeljasandur er mikið notaður í uppfyllingar við sjávarsíðu. Þetta er ódýrasta efnið þegar um mikið magn er að ræða, en yfirleitt þarf að setja ofan á það lag út t.d. bögglabergi. Unnið af botni Faxaflóa þar sem mikið magn er til staðar. Þá er einnig notað mikið magn af basaltsandi sem dælt er upp í Hvalfirði og Kollafirði. Slíkur sandur hefur verið notaður í steypu og vandaðar fyllingar. Mjög hefur gengið á námur á þessum stöðum og er nú reynt að takmarka notkunina eins og kostur er. Leyfisveitandi er iðnaðarráðuneytið.
Bögglaberg (gosmyndunum frá ísöld). Hentar mjög vel sem burðarhæft fyllingarefni undir vegi, götur og byggingar. Helstu námur eru Vatnsskarð í landi ríkisins í Krýsuvík (lögsagnarumdæmi Grindavíkur örskammt sunnan Hafnarfjarðarlands), Undirhlíðar í Hafnarfirði, Bolaöldur og Lambafell (tvær námur) í landi Ölfushrepps. Efnið er bæði notað óunnið og harpað í mismunandi kornastærðir.
Mulningur frá grjótnámi. Við grjótnám myndast allhátt hlutfall mulins efnis sem gjarna er notað í fyllingar sem tengjast notkun grjótsins.
Grjót. Einkum notað til sjávarna og þá unnið í mismunandi stærðum eftir ölduálagi. Námurnar eru í tvenns konar jarðlögum:
Grágrýti, helstu námur hafa undanfarið verið Hamranes í Hafnarfirði og Geldinganes í Reykjavík. Áður fyrr voru opnaðar námur á ýmsum stöðum vegna einstakra verkefna.
Hraungrýti, unnið úr hraunlögum eftir að yfirborðsvinnsla lausra efna hefur farið fram. Eina náman á svæðinu af þessu tagi sem nú mun í notkun er í Kapelluhrauni ofan iðnaðarsvæðisins í Hellnahrauni
Steypuefni, einkum möl og sandur af hafsbotni og úr sjávarseti sem nú er ofan sjávarmáls. Steypumöl er þó unnið úr bögglabergi í nokkrum mæli.
Iðnaðarefni, efni til sementsframleiðslu og annarrar sérhæfðrar vinnslu. Gjallvinnsla í Óbrennishólum fellur undir þennan flokk.
Bögglabergsnámur
Ekki liggja á lausu upplýsingar um vinnslu úr hinum ýmsu bögglabergsnámum sem fyrr er getið, nema Undirhlíðanámu, sjá töflu hér að neðan.
svæðinu. Náman er í landi Krýsuvíkur rétt utan landamerkja Hafnarfjarðar og því í lögsögu Grindavíkur. Landeigandi er ríkissjóður og fer landbúnaðarráðuneytið með forræði námunnar. Réttmæti eignarhalds ríkissjóðs hefur þó verið dregið í efa.
Af fyllingarefnum er bögglabergið mikilvægast og ljóst að mikil þörf verður fyrir það um fyrirsjáanlega framtíð. Því er mikilvægt að tryggja góðan aðgang að slíkum námum jafnframt því að haga vinnslu þannig að umhverfisáhrif verði í lágmarki. Jafnframt er unnt að hætta allri annarri vinnslu fyllingarefna svo sem yfirborðsvinnslu hrauns, nema þegar slíkt er liður í því að nýtt land er tekið undir byggingarsvæði samkvæmt skipulagi.
Greiðsla til landeiganda (Hafnarfjarðarbæjar) fyrir efni úr námunni er 10 kr. á m3 og hefur verið óbreytt frá 1994. Verktaki stendur skil á greiðslum til Þjónustumiðstöðvar, en engar mælingar eða annað beint eftirlit með efnismagni fer fram af hálfu bæjarins. Efnið er notað bæði óunnið og mulið og harpað í mismunandi kornastærðir. Verð á óunnu efni til verktaka mun vera um 175 kr á m3 án vsk.
Matsskýrsla vegna umhverfisáhrifa námavinnslunnar í Undirhlíðum hefur verið unnin af Umhverfis- og tæknisviði Hafnarfjarðar, samkvæmt henni má vinna allt að 2 millj. m3 til viðbótar úr núverandi námu og um 5 – 6 millj. m3 í nýrri námu vestan þeirrar sem nú er í notkun. Heildarmagn gæti þannig orðið allt að 8 millj. m3.
Ekki liggur fyrir mat á umhverfisáhrifum vegna Vatnsskarðsnámu og ekki er til áætlun um nýtingu hennar eða afmörkun svo vitað sé. Þetta hlýtur að teljast óviðunandi þar sem námavinnslan hefur mikil áhrif á ásýnd lands og umhverfi á
Upplýsingar liggja ekki fyrir um efnismagn úr námunni á undanförnum árum en gróflega má áætla að það sé á bilinu 300 – 500 þús. m3 á ári. Núverandi samningur ríkisins og rekstraraðila var gerður 30.11.2000 og rennur út 31.12. 2004. Kveður hann á um fastar greiðslur sem taka breytingum samkvæmt byggingavísitölu, 2.900 þkr á ári í upphafi, en nú um 3.400 þkr. á ári. sem svarar til um 6 til 11 kr. á m3 m.v. fyrrgreindar forsendur um magn.
Rekstur bögglabergsnámanna er með tvennum hætti. Í Vatnsskarði annast sérstakt fyrirtæki sem ekki er í verktakastarfsemi vinnsluna og selur verktökum eða örðum kaupendum efnið. Í öðrum námum hafa verktakafyrirtæki reksturinn með höndum og nota efnið í eigin verk eða selja örðum í mismiklum mæli.
Grjótnámur
Að vestanverðu afmarkast námasvæðið af klettarana sem skilinn var eftir til að minnka áhrif námuvinnslunnar á ásýnd landsins. Komið hafa upp hugmyndir um að hagkvæmt væri að nýta námasvæðið undir byggingaland, en þá væri eðlilegast að fjarlægja ranann, en það gæfi um 100 þús. m3 af grjóti.
Eins og fyrr greinir eru tvær grjótnámur í landi Hafnafjarðar. Grágrýtisnáman í Hamranesi er þegar að mestu fullnýtt samkvæmt gildandi mati á umhverfisáhrifum og því nauðsynlegt að ganga frá svæðinu sem fyrst.
Í Kapelluhrauni ofan iðnaðarsvæðisins í Hellnahrauni er grjótnám sem heimilað hefur verið samkvæmt mati á umhverfisáhrifum sem gerði ráð fyrir vinnslu 4 – 500 þús. m3 grjóts. Um þriðjungur þess hefur þegar verið nýttur.
Fyrrgreindar grjótnámur hafa einkum verið nýttar af Hafnarfjarðarhöfn en einnig af verktökum sem hafa annast sjóvarnir á Álftanesi. Þeir greiða nú sem svarar 88 kr. á m3 grjóts og 25 (verð eru án vsk) á m3 mulnings .
Rekstur grjótnáma er með örðum hætti en rekstur bögglabergsnáma að því leyti að vinnslan er alfarið tengd ákveðnum verklegum framkvæmdum. Því er ekki grundvöllur til samfellds reksturs með sama hætti. Þó ber þess að geta að mölun bergs er sífellt að verða ódýrari kostur, malað efni úr grjótnámum getur keppt við efni úr bólstrabergsnámunum ef flutningsvegalengd er lítil.
Tillögur stafshópsins
Góður aðgangur að námum er nauðsynleg forsenda þess að unnt sé með hagkvæmum hætti að þróa byggð og byggja samgöngumannvirki svo sem vegi, hafnir og flugvelli. Í landi Hafnarfjarðar eru ákjósanlegar aðstæður til námuvinnslu og er þar um auðlind að ræða sem eðlilegt er að nýta fyrir sveitarfélagið sjálft sem og aðra aðila. Jafnframt þessu tekur hópurinn undir þá áherslu á náttúru- og umhverfisvernd sem fyrri stefnumótunin byggir á. Hópurinn telur að unnt sé að samræma sjónarmið nýtingar og umhverfisverndar við efnistöku í landi Hafnarfjarðar.
Við yfirstandandi endurskoðun aðalskipulags verði gert ráð fyrir nauðsynlegri efnistöku á afmörkuðum svæðum sbr. nánari tillögur hópsins hér á eftir. Önnur efnistaka verði ekki leyfð.
Engin efnistaka fari fram í landi Hafnarfjarðar án tilskilinna leyfa þar sem m.a. er kveðið á um frágang svæðis samkvæmt sérstakri áætlun eða deiliskipulagi.
Ný efnistökusvæði á landi í eigu bæjarins verði eingöngu tekin í notkun að undangengnu mati á umhverfisáhrifum.
Fyrir efnistöku á landi í eigu bæjarins komi sanngjarnt efnistökugjald. Tekin verði upp sú meginregla að viðhafa útboð á leyfum til efnistöku.
Eftirlit með efnistöku verði markvissara en nú er og lúti að magni sem unnið er, umgegni á vinnslutíma og frágangi að vinnslu lokinni.
Gerð verði áætlun um frágang náma og efnistökusvæða þar sem vinnslu hefur verið hætt. Endanlegum frágangi verði lokið innan 5 ára.
Þegar á næsta sumri fari fram hreinsun á aflögðum námasvæðum.
Tillögur um efnistök svæði
1. Undirhlíðanáma (bögglaberg). Efni verði áfram unnið í núverandi námu og stefnt að því að vinna þar eins mikið magn og kostur er. Gerð hefur verið matsskýrsla um umhverfisáhrif vinnslunnar og í henni afmarkað námasvæði til vesturs frá núverandi námu, vestan núverandi vegar. Hópurinn leggur til að bæjaryfirvöld leggi áherslu á leið 3 í skýrslunni sem felur í sér vinnslu allt að 8 mill. m3. Afmörkun vinnslusvæðis ráðist af endanlegri niðurstöðu mats á umhverfisáhrifum.
2. Vatnsskarðsnáma (bögglaberg). Vatnsskarðsnáman hefur mjög mikil áhrif bæði landfræðilega og skipulagslega í nánasta umhverfi lögsagnarumdæmis Hafnarfjarðarbæjar. Nauðsynlegt er að skipuleggja námuvinnsluna og frágang hennar og að hafa gott og reglulegt eftirlit með henni.Vegna legu svæðisins er eðlilegt að yfirvöld í Hafnarfirði komi að því máli. Því er lagt er til að bærinn leiti leiða til þess að ná eignarhaldi á námusvæðinu í Vatnsskarði sem nú telst í eigu ríkissjóðs. Svæðinu hefur þegar verið raskað og þar eru möguleikar til mikillar efnistöku til langs tíma.
Þar sem náman er á áberandi stað í landslagsheild sem mótar aðkomuleið að upplandi Hafnarfjarðar leggur starfshópurinn áherslu á að Hafnarfjarðarbær móti sér stefnu um hvernig beri að vinna efni á þessu svæði m.t.t. til landslagsbreytinga.
Lagt er til að námuvinnsla þessi verði tilkynnt til Skipulagsstofnunar til ákvörðunar um matsskyldu en núverandi samningur við landbúnaðarráðuneytið gildir til 31. desember 2004.
3. Landareign Skógræktar ríkisins í Kapelluhrauni (hraungjall). Úrskurðanefnd skipulags og byggingamála hefur fellt úr gildi ákvörðun bæjaryfirvalda um að synja aðilum um framkvæmdarleyfi. Lagt er til að leitað verði samkomulags við landeiganda um að vinnsla á lausu hrauni verði takmörkuð við þegar röskuð svæði og henni hætt alfarið þegar því líkur. Úrskurðarnefnd skipulags og byggingarmála tók ekki afstöðu til þess hvort áframhaldandi vinnsla á svæðinu væri matsskyld enda það ekki hennar hlutverk. Framkvæmdin hefur verið tilkynnt til Skipulagsstofnunar og er úrskurður Skipulagsstofnunar sá að framkvæmdin sé matsskyld, sbr. úrskurð hennar dags. 1. mars 2004. Starfshópurinn leggur áherslu á að takamarka eigi námuvinnslu á þessu svæði við þegar raskað hraun.
4. Kapelluhraun ofan Hellnahrauns (grjótnám). Grjótnám fari áfram fram í Kapelluhrauni á svæði því sem þegar hefur farið í gegn um mat á umhverfisáhrifum og til að byrja með í því magni sem þar er gefin heimild fyrir (um 400-500 þús. m3). Hópurinn leggur til að skoðuð verði frekari námuvinnsla grjóts á röskuðu landi umhverfis námuna og á nærliggjandi svæðum og unnið nýtt mat á umhverfisáhrifum þegar tillaga um umfang stækkunar og/eða ný námusvæði liggur fyrir. Reynist ekki forsendur fyrir nægjanlegri stækkun á þessu svæði verði hugað að nýtingu annarra svæða í Kapelluhrauni sem þegar hefur verið raskað með yfirborðsvinnslu.
5. Hamranes (grjótnám). Vinnslu er að mestu lokið í samræmi við mat á umhverfisáhrifum. Ýmsar hugmyndir hafa verið uppi um notkun námunnar en hópurinn leggur til að skoðaðar verði aðrar hugmyndir í rammaskipulagi íbúðabyggðar Völlum. Hópurinn leggur því til að metið verði hvort fjarlægja beri með frekari vinnslu rana þann sem skilinn var eftir vestan námunnar og svæðið þannig gert aðgengilegt sem byggingarsvæði eða til annarra nota. Við lok námuvinnslu verði gengið frá námunni þannig að vel fari í landslagi og öryggi íbúanna tryggt.
6. Óbrennishólar (gosefni til iðnaðarframleiðslu). Vinnsla á gosefnum í Óbrennishólum verði takmörkuð við þegar raskað svæði og í samræmi við fyrirliggjandi mat á umhverfisáhrifum. Gerð verði frágangsáætlun fyrir svæðið og vinna samkvæmt henni hafin sem fyrst.
Rekstrarfyrirkomulag, leyfisveitingar, gjaldtaka og eftirlit
Hópurinn leggur til að í Undirhlíðanámu verði einungis einn rekstraraðili samtímis. Núverandi rekstraraðili hefur stundað þar vinnslu með óformlegu leyfi bæjaryfirvalda frá 1987. Hann hefur sótt um formlegt rekstrarleyfi og leggur hópurinn til að það verði veitt til 5 ára, en að þeim aðlögunartíma liðnum taki við nýtt fyrirkomulag sem byggi á útboði. Vegna samkeppni og lágra námugjalda sem nú tíðkast í öðrum námum, einkum Vatnsskarðsnámu er ekki talið raunhæft að hækka námugjöld í Undirhlíðanámu á aðlögunartímanum verulega frá því sem nú er. Lagt er þó til að gjaldið hækki í samræmi við hækkun byggingavísitölu frá 1994 þegar það var síðast ákveðið og verði á þessu ári kr. 15 á m3 fyrir utan vsk. Gjaldið hækki síðan árlega til samræmis við vísitöluna eins og hún er í ársbyrjun.
Grjótnám fer yfirleitt fram í tengslum við ákveðnar framkvæmdir en liggur niðri þess á milli og verður ekki séð að grundvöllur sé til samfellds reksturs eins og í bögglabergsnámum. Lagt er til að veitt verði leyfi vegna hverrar einstakrar framkvæmdar og gjaldtaka verði samkvæmt rúmmetragjaldi eins og verið hefur.
Lagt er til að eftirlit með efnistöku verði markvissara en nú er og lúti að magni sem unnið er, umgegni á vinnslutíma og frágangi að vinnslu lokinni.
Lagt er til að lokið verði við gerð verklagsreglna um úthlutun leyfa, uppgjör námugjalda, eftirlit með vinnslu og efnismagni, umgegni á vinnslutíma, frágang að vinnslu lokinni og önnur atriði. Frágangsáætlun verði unnin af verktaka og fylgi framkvæmdarleyfinu. Gengið verði stranglega eftir því að frágangsáætlanir séu gerðar og þeim framfylgt.
Í grjótnámum verði gerð frágangsáætlunar og framkvæmd frágangs á vegum bæjarins Bærinn getur þá mælt fyrir um að vinnslu skuli háttað með tilteknum hætti m.t.t. frágangs. Gert er ráð fyrir að núverandi grjótnámur geti nýst undir byggð Í öðrum námum annist leyfishafi þessa þætti undir eftirliti bæjarins og beri kostnað af þeim.“
Hvergi er getið um heimildir til efnistöku eða leyfi til að eyðileggja náttúruverðmæti.
Í fylgiskjali með greinargerðinni og tillögunum er reyndar athyglisverðasti hlutinn, sem reyndar ekkert mark hefur verið tekið á síðustu þrjú árin (eins og reyndar gildir um skýrsluna í heild).
Fylgiskjal 1 – Aflögð námusvæði
1. Gígur SV í Kapelluhraunsgígaröðinni: Gígurinn er vestan Krýsuvíkurvegar nokkru áður en komið er að Djúpavatnsvegi og er þetta stærsti gígurinn í gígaröðinni. Náman er ekki sjáanleg frá veginum en vegslóði liggur upp í hana. Tekið hefur verið úr gínum vítt og breytt og hann stórskemmdur.
2. Kapelluhraun SV gígs í nr. 1. Náman er spölkorn frá gígnum í stefnu á Fjallið eina í fremur sléttu hrauni. Rauðamöl hefur verið unnin þarna þannig að myndast hefur djúp gjá með snarbröttum veggjum og verður á telja að talsverð slysahætta stafi af þessari námu. Á svæði þarna skammt frá við hraunjaðarinn hafa greinilega verið stundaðar skotæfinga og er þar mikill sægur af tómum skothylkjum.
3. Kapelluhraunsgígar austan krýsuvíkurvegar. Gígaröðin liggur til NA frá gíg nr. 1, austan Krýsuvíkurvegarins. Rótað hefur verið í allri gígaröðinni og hún meira eða minna verið eyðilögð.
4. Eldgígur sunnan Kvartmílubrautar. Suður frá u.þ.b. miðri Kvartmílubraut liggur slóði að gígum sem rauðamöl hefur verið unnin úr. Miklar skemmdir hafa verið unnar á gígunum og miklu rusli hefur verið í þá fleygt.“
Vonandi hefur starfshópurinn ekki fengið greitt fyrir þessa „fjórtánfundavinnu“ sína því bæði eru forsendur vinnunnar meingallaðar og niðurstöðurnar eftir því. Gleymst hefur að telja upp nokkur námuvinnslusvæði í bæjarlandinu og auk þess verður að telja framtíðarsýn þátttakendanna verulega hæpna, bæði með hliðsjón af fyrirliggjandi upplýsingum um raunveruleg verðmæti ósnortins lands til lengri tíma litið og nútíma möguleika í jarðvegsnýtingarendurvinnslu. Af fylgiskjölunum að dæma er getið bæði um eyðileggingu og slysahættu. Ekki er að sjá að brugðist hafi verið við þeim ábendingum frekar en öðru sem fram kemur í skýrslunni.
Hraunhóll undir Vatnsskarði.
Arnarfell – Flags of our Fathers
Frá réttinni var haldið áleiðis upp að Arnarfelli með viðkomu við Arnarfellsvatn (Bleiksmýrartjörn). Manngangur var um fellið, en enginn virtist veita göngufólkinu athygli. Gengið var upp á suðaustanvert fellið og stikum og grannri línu fylgt áleiðis upp á við. Undir norðausturhorni Arnarfells hafði verið komið fyrir ógangfæru beltaökutæki, skammt frá tjaldi. Umhverfis það hafði gróðurinn verið sviðinn máttleysislega á allnokkru svæði. Ekki var farið inn á svæðið, en á eyðingarsvæðinu hafði verið komið fyrir deyjandi lágvöxnum pálmatrjám; ímynd Kyrrahafseyjagróðursins. Niðurstaða allrar þessar fyrirhafnar endurspeglast í orðum eins þeirra eftirlifanda er reistu „myndatökufánan“ á tindi fellsins; „þetta varð að einhverju allt öðru, einhverju sem aðrir vildu“. Merkt hafði verið gönguleið upp fjallið, framhjá tilbúnu spýtuskotbyrgi. Út úr því stóð myndarlegt rör, líku klóakröri; táknræn fallbyssa.
Arnarhreiðrið virtist óhreyft. Vestan þess tóku við pálmahríslur og rörbútar; líklega hluti af virki Japana á fjallinu Iwo Jima. Þyrla sveimaði utan í Eiríksvörðu skammt vestar. Þar stóðu fimm menn og virtust vera að undirbúa lokamyndatökuna; upprisu hins ameríska fána á fjallsbungunni. Vel mátti ímynda sér hversu mikið hefur verið til haft til lítils í hinni miklu orrustu, a.m.k. þegar mannslífin voru annars vegar.
Milli arnarhreiðursins og Eiríksvörðu var allskonar drasl, rör og fyrirkomnir pálmar, auk greina og steina. Mikið traðk. Táknræn leikmynd. FERLIR fikraði sig áfram að Eiríksvörðu. Hrunið hafði úr fellinu að sunnanverðu. Á Arnarfellinu mátti lesa tálsýn óraunveruleikans annars vegar og staðreyndir lífsbaráttunnar hins vegar; sýndarveruleikann og hina raunverulegu nýtingu forfeðranna á landinu til handa afkomendum þeirra. Sorgleg mynd í annars sagnaríku og tilkomumiklu landslagi. En svona er nú einu sinni mismunandi birtingarmynd manna; að hluta til blekking og að hluta til raunveruleikinn er endurspeglar hið daglega amstur.
„Flags of Our Fathers“ snýst um orrustuna um Iwo Jima í síðari heimstyrjöldinni árið 1945. Orrustan um Iwo Jima (eldfjallaeyju) var háð á milli Bandaríkjanna og Japana í febrúar og marsmánuði þetta ár. Iwo Jima var hluti heimasvæðis Japana – aðeins um 650 mílur frá Tókyo.
Orrustan, sem var hluti af Kyrrahafsstríði Seinni heimstyrjaldarinnar, var hatrömm því hún var að mati Bandaríkjanna, eindregin atlaga þeirra að hjarta Japana, hisn svarna óvinar. Þessi orrusta varð, vegna mikils mannfellis Bandaríkjanna (7 þúsund móti 20 þúsund Japönum) undanfari á notkun kjarnorkusprengju þeirra. Hin fræga fréttaljósmynd, sem sögð var tekin á toppi Iwo Jima í lok orrustunnar, var í rauninni sviðsett – að því er virtist til að réttlæta hið mikla mannfall Bandaríkjanna í orrustunni.
Sagan lýsir þessari orrustu, sem árás Bandaríkjamanna gegn varnarher Japana, “árás hins mannlega holds gegn hatrammri steinsteypu,” eins og það var orðað til að friðþægja almenning heima fyrir. Þarna var engin framlína. Sjóherinn gat ekki séð óvininn, og Japanir gátu ekki séð sjóherinn fyllilega. Þetta var því blint stríð, sem hvorugur gat séð fyrir hvernig myndi enda. Liðsmunur réð þó úrslitum.
Orrustan var einstök fyrir sitt leyti. Um 100.000 menn háðu hatramma baráttu á þessari litlu eyju, sem var 1/3 af stærð við Manhattan. Í 36 daga, varð Iwo Jima ein þéttbýlasta svæði jarðar. Svæðið varð einnig eitt hið eitt hið skaðvænlegasta. Fleiri landgönguliðar Bandarríkjahers áunnu sér heiðusmerki á Iwo Jima en í nokkurri annarri orrustu hersins í Seinni Heimstyrjöldunni. Bandaríkin heiðruðu aðeins 353 manns í allri styrjöldunni. Af þeim voru 27 heiðraðir fyrir þessa 36 daga orrustu á Iwo Jima.
Kvikmyndagerðafólk við „Flags of Our Fathers“ hefur vonað að myndin endurspeglaði sýn vitnanna að orrustunni, sennilega þeirri stærstu í Seinni heimstyrjöldinni. Hún varð hins vegar engin frægarför og réði ekki úrslitum um gang stríðsins. Það var heldur ekki ætlunin að gera þessa mynd að hetjusögu. Clint Eastwood hefur sagt að hann langi ekki til að „geta einhverja aðra John Wayne skítavellu”. Hann langar til að sýna hvernig stríðið raunverulaga var. „Eins og það var og hvers vegna dauðshlutfallið var um 75% – í nánast töpuðu stríði.“
Rétt er að undirstrika að það var aldrei ætlun FERLIRs að valda töfum eða skemmdum á tökustöðum, einungis vekja athygli á hugsanlegum landsspjöllum við tökur kvikmyndarinnar. Þá gaf hann út að gengið yrði um hin almennu svæði Reykjanesskagans, svo sem honum sýndist, þrátt fyrir kvikmyndatöku hinnar erlendu aðila. Við hvorutveggja hefur verið staðið. Hið ánægjulega er að svo virðist sem reynt hafi verið að taka það tillit til umhverfisins í Krýsuvík svo sem unnt er miðað við umfang verksins. Hvorki hafa verið grafnir sprengjugígar né ekið utan vegslóða.
Þess má geta að bæjarstjóri Hafnarfjarðar reyndi fyrir nokkru að vekja athygli FERLIRs á því að umgengi um beitarhólfið, sem Arnarfell er í, væri bönnuð, en gleymdi því að um það liggur þjóðvegur, öllum ætlaður. Sjá einnig HÉR og HÉR.
Frábært veður.
FERLIRsfélagr í herbúðunum við Arnarfell.
Heimspeki gönguferða – Skúli Skúlason
Meðfylgjandi um heimspeki gönguferða eftir Skúla Skúlason birtist í tímaritinu Útivera 2006:
Athafnir verða að
Skoðum nú aðeins nánar hvernig þetta gerist í raunveruleikanum. Í gönguferðinni getum við séð, heyrt, snert, lyktað af og bragðað marga hluti.
Upplýsingar um það sem við skynjum hlaðast upp. Við skynjum óendanlega marga hluti í einu
Hinn frjálsi göngumaður þjáist ekki af þessum sjúkdómi – hann nýtur frelsis skynjunar sinnar og hugsunar
Það er ekki tilviljun að miklir hugsuðir og heimspekingar halda því fram að þeir hafi fengið sínar bestu hugmyndir í gönguferðum. Ég er þess fullviss að margt göngufólk hefur sömu sögu að segja. Gönguferðir byggja okkur upp sem frjálsar, hugsandi verur.
Þessi heimspeki gönguferða hefur eins og fram hefur komið sterka tilvísun til lista, vísinda og að sjálfsögðu daglegs lífs. Frjáls skynjun og hugsun hvetur til sköpunar í vísindum, listum og við úrlausn hversdagslegra vandamála. Segja má að þannig felist vegurinn til visku í síkviku samspili milli þekkingar okkar á náttúrunni og náttúrunnar sjálfrar. Og skynjunin á umhverfinu er brúin þar á milli. Íslensk náttúra er um margt sérstök; hún er falleg, fjölbreytt og síbreytileg. Það er mikilvægt að við ræktum okkur í samspili við hana sem frjálsar verur með frjóan huga. Það er á ábyrgð okkar sjálfra að vernda þetta frelsi. Við missum frelsið ef við hættum að undrast og pæla – það er afdrifaríkt. Drífum okkur öll í gönguferð og ræktum frjálsa ferðalanginn í okkur!“
Heimild:
-Útivera 2006.
Á Sveifluhálsi.
Flekkuvíkursel – Bræður – skotbyrgi – refagildrur
Gengið var frá Hafnhólum við Reykjanesbrautina með stefnu í Flekkuvíkursel. Tekið var mið af vörðunum Bræður, sem sjást vel frá brautinni. Nafngiftin hefur verið óljós fram að þessu. Skammt norðan við vörðurnar er hlaðið byrgi á hól. Byrgið er greinilega hlaðið með það fyrir augum að veita skjól úr suðri. Skýringin á því kom í ljós síðar.
Bræður.
Frá Bræðrum sést vel að Flekkuvíkurseli í suðri. Um 10 mínútna gangur er að því frá vörðunum. Selið sjálft er undir löngu holti, Flekkuvíkurselási. Á því er varða, Selásvarða. Annars eru sjánlegar vörður á holtum þarna allt í kring, átta talsins. Í selinu má vel greina 8 tóttir. Stekkur er undir holtinu skammt sunnar, en vestan við selið eru hleðslur er gætu verið rétt og eldra gerði. Vel gróið er í kringum selið, Seltúnið. Norðan við selið er klapparhóll. Í kvos norður undir norðurholtinu er hlaðin kví. Norðan þess eru þrjár tóttir er benda til þess að þar hafi verið minna sel. Norðan þess er u.þ.b. metershár hóll með hleðslum. Talsverð landeyðing er í kringum hann, en þarna gæti hafa verið stekkur, lítil borg eða hlaðið hús. Hugsanlega gæti þetta hafa verið sel frá öðrum Flekkuvíkurbæjanna, en Flekkuvík skiptist í Austurbæ og Vesturbæ, auk þess sem bærinn Refshali (Rifshali) var býli þar í túnkróknum (fór í eyði 1920). Tvær varir voru t.a.m. í Flekkuvík; Austurbæjarvör og Vesturbæjarvör. Flekkuvíkursel var reyndar fyrrum í landi Kálfatjarnar svo annað selið gæti líka hafa verið nýtt frá einhverjum Kálfatjarnarbæjanna, s.s. Naustakoti, Móakoti, Fjósakoti, Hátúni, Hliði, Goðhóli, Bakka, Bjargi, Króki eða Borgarkoti [B.S. ritgerð Oddgeirs Arnarssonar 1998].
Flekkuvíkursel.
Skýringin á vörðunum tveimur, „Bræðrum“, gæti mögulega verið sú að þarna hafi verið tvö sel frá sitthvorum Flekkuvíkurbænum eða öðrum bæjum. (Ekki verri en en hver önnur). Nyrðri rústirnar gætu einnig hafa verið sel frá Vatnsleysu því landamerki Vatnsleysu og Flekkuvíkur eru í vörðu á Nyrðri Selásnum [S.G.]. Úr því verður þessu verður þó sennilega aldrei skorið með vissu.
Í Flekkuvíkurseli.
Talsvert norðan við selið er klapparhóll. Á honum virðast vera þrjár fallnar vörður, en þegar betur er að gáð er líklegt að þarna hafi áður verið hlaðnar refagildrur. Hrúgurnar eru þannig í laginu. Svo virðist sem reynt hafi verið að lagfæra eina þeirra. „Gildrur“ þessar eru í beinni sjónlínu á byrgið, sem komið var að á leið í Flekkuvíkursel. Þarna hjá gætu hafa verið greni áður fyrr, sem bæði hefur verið reynt að vinna með gildrum, sem virðast hafa verið nokkuð algengar á Reykjanesi, og skotvopnum. Þegar gengið var frá hólnum að byrginu var t.d. komið að nýdýrgrafinni, rúmgóðri og djúpri, holu í móanum.
Veður var frábært – sól og lygna. Gangan tók 1 og ½ klst. Tækifærið var notað og Flekkuvíkurselið rissað upp.
Flekkuvíkursel.
Hafnavegur – milli Hafna og Ytri-Njarðvíkur
Ætlunun var að rekja hina gömlu leið „Hafnaveg“ milli Hafna og Ytri-Njarðvíkur. Vörður og vörðubrot eru við leiðina.
herkampur (Camp Hopkins) ofan á götuna á stríðsárunum seinni. Hún sést norðan hans og áfram undir varnargirðinguna. Innan hennar taka við gamlir sorphaugar, en handan þeirra sést gatan á kafla. Reyna átti að rekja götuna í gegnum Vallarsvæðið og áfram um Háaleiti, en svæðinu hefur verulega verið raskað þar, að því er virðist algerlega að óþörfu.
Hin forna þjóðleið milli Rosmhvalaness (Keflavíkur/Ytri-Njarðvíkur) og Hafna lág um Hafnaveg. Gatan er glögg þar sem hún liggur frá Höfnum austan þorpsins ofan við eyðibýlið Teig, út með Ósum að Ósabotnum, um Bringur áleiðis upp í Ketilsbrekku og að varnargirðingunni. Innan hennar voru gerðir sorphaugar svo gatan hverfur þarna undir þá.
Gatan sést enn vel sunnan Ósa og Ósabotna (innsta hluta Ósa) og um Bringur og Ketilsbrekku. Þar var byggður
Þegar á enda var komið og upphafsreiturinn endurmetinn var ljóst að „Hafnavegur“ er tvískiptur; annars vegar gamla gatan (göngu- og reiðleiðin) og hins vegar vagngata (gæti verið frá því rétt fyrir 1900). Síðarnefnda gatan hefur verið lögð ofan í elstu götuna á köflum, einkum næst Höfnum/Kirkjuvogi (vestan Ósabotna) og í Bringum. [Gamlir kallar hér í Kirkjuvogshverfi töluðu um Bringa (ofan við „í vötnum’’) – flt. Bringar, þ.e. í karlkyni – hef séð báðar útgáfurnar notaðar.] Ofan við Ósabotna (austan Hunangshellu) greinist gatan í þrennt; götu áfram út með Ósum, elstu götuna og vagnveginn (syðst). Ofan við Ketilsbrekku greinist gatan aftur í tvennt og er vagngatan þá ofan (norðan) við hina.
Í frásögn Leós M. Jónssonar í Höfnum kemur eftirfarandi fram um svæðið frá Þrívörðuhæð að Höfnum: „Af veginum á Þrívörðuhæð, beint af augum, sjást Ósar, eða Kirkjuvogur, en svo nefnist fjörðurinn sem talinn er hafa myndst vegna landsigs. Vísbendingar um það er að minnst er á 50 kúa flæðiengi, sem lægi undir jörðina Vog sem var norðan Ósa, í Vilkinsmáldaga frá 1397. Ósar eru eitt af náttúruverndarsvæðum landsins. Þar er óvenjuleg fjölbreytni í lífríki fjöruborðsins auk fuglalífs. Ofan af Þrívörðuhæð liggur vegurinn niður slakka og nefnist hann Bringar. Þegar komið er niður á jafnsléttu eru vegamót á hægri hönd. Þar er Suðurstrandarvegur og liggur hann til Sandgerðis.
Stuttum spöl lengra, næst veginum, er vík sem nefnist Ósabotn. Hún liggur á milli Þjófhellistanga að vestanverðu og Steinboga sem er lítill klettatangi að austanverðu (nær Bringum). Spölkorni lengra er Hunangshella klöpp norðvestan vegarins (á hægri hönd). Gamall niðurgrafinn vegur í Hafnir lá í gegn um skarð sem er í klöppinni – nú grasi gróið. Sjálf Hunangshellan er stærri hluti klapparinnar sjávarmegin, nokkuð löng klöpp sem hallar móti norðvestri. Á háflóði eru 25-30 metrar frá Hunangshellu til sjávar. Þjóðsagan segir að á þessum stað hafi skrímsli legið fyrir ferðamönnum í myrku skammdeginu og gert þeim ýmsa skráveifu. En þessi meinvættur var svo vör um sig að engin leið reyndist að komast í færi til að vinna á henni – ekki fyrr en einhverjum hugkvæmdist að smyrja hunangi á klöppina.
rennt þrísigndum silfurhnappi í hlaup framhlaðningsins en fyrir slíku skoti stenst ekkert, hvorki þessa heims né annars.
Á meðan dýrið sleikti hunangið skreið maður með byssu að því og komst í skotfæri. Sagt er að hann hafi til öryggis
Þegar ekið er áfram og nú í vestur meðfram Ósum er komið að gamalli heimreið. Á hægri hönd sést eins konar steyptur strompur. Það mun vera það eina sem eftir er af mannvirkjum býlis sem hét Teigur og er reyndar ekki strompur heldur gömul undirstaða vindrafstöðvar sem framleiddi rafmagn fyrir loðdýra- og síðar svínabú sem þar var sett á stofn snemma á 6. áratug síðustu aldar. Það var rekið fram á síðari hluta 8. áratugarins og mun hafa verið eitt fyrsta stóra svínabú landsins og sem slíkt merkilegur áfangi í nútímaiðnvæðingu en fóðrið var matarúrgangur frá mötuneytum í herstöðinni á Miðnesheiðinni (en með honum streymdu hnífapör og annað dót í Hafnir). Bóndinn í Teigi hét Guðmundur Sveinbjörnsson, var frá Teigi í Fljótshlíð, lærður skósmiður og hafði rekið skósmíðastofu í Reykjavík þegar hann setti upp búið í Teigi. Og þótt það sé aukaatriði má geta þess að Guðmundur í Teigi mun hafa verið einna fyrstur manna til að kaupa og nota japanskan ,“pikköpp-bíl“ hérlendis – en Guðmundur í Teigi mun hafa verið á undan sínum samtíðarmönnum í ýmsu sem laut að tækni. [Við leifar útihúss má t.d. sjá nokkur járnherfi frá byrjun síðustu aldar.]
Þá er komið í Kirkjuvogshverfi sem nú nefnast Hafnir í daglegu tali en þar hafa búið 80-130 manns s.l. 3 áratugi. Fyrr á öldum voru Hafnir ein af stærstu verstöðvum landsins en þær eru samheiti fyrir 3 hverfi (lendingar), þ.e. Kalmanstjörn, Merkines og Kirkjuvog.“
Í fyrstu var búið í skálum Bretanna. Bandaríkjamenn reistu síðan aðra tegund af bröggum, Nissen-bragga, sem þóttu bæði reisulegri og betri mannabústaðir. 
grönn í vexti að það vakti sérstaka athygli Ketils. Er hún varð Ketils vör virtist koma á hana hik og ókyrrð nokkur. Hún hélt þó áfram eftir veginum þar til á að giska 30 metrar voru á milli þeirra. Þá nam hún skyndilega staðar og blíndi á hann, en vék síðan af vegi og gekk á svig við hann svo að alltaf var jafn langt á milli.
er það dýr kallað sem köttur og tófa geta saman. Er það grimmt mjög og öllum vargi skaðlegri fyrir sauðfé manna og skotharðast allra dýra. Vinnur engin kúla á finngálknið og verður það ekki skotið nema með silfurhnapp eða silfurkúlu. Það er og styggt mjög og ákaflega frátt á fæti.
Hafnavegurinn er mjög greinilegur, sem fyrr sagði. Kastað hefur verið upp úr götunni svo hún sést vel þar sem hún liðast upp lágheiðina (Bringurnar). Nokkrar heilar vörður (sennilega endurhlaðnar) eru við götuna og auk þeirra má víða sjá fallnar vörður. Herkampur, Camp Hopkins, var settur yfir götuna á kafla. Má enn sjá ummerki eftir mannvirkin, ekki síst „vörðu“ glerbrota bjórflaska. Hlutaðeigendur virðast því hafa notið dvalarinnar meðan á stóð.
Tvær vörður hafa nýlega verið hlaðnar á kampssvæðinu. Á þær eru fest upplýsingaspjöld um tilkomu Bandaríkjahers hér á landi 1941 er þeir tóku við af breska hernámsliðinu. Ýmsir kampar voru vítt og breitt um Suð-Vesturland.
Um Ketilsbrekku segir m.a. í gamalli þjóðsögu: „Eitt sumar var Ketill í Kotvogi á heimleið frá Keflavík. Hann hvíldi sig í brekku einni á Hafnaheiði, sem kölluð er Ketilsbrekka. Þar hafði hann skamma viðdvöl en lagði síðan af stað aftur.
Skömmu áður en að hann kom að Þrívörðum á miðri heiðinni, sá hann stúlku koma gangandi móti sér sunnan að. Honum varð nokkuð starsýnt á stúlkuna, af því að búnaður hennar allur og fas var með nokkurum öðrum hætti en þá tíðkaðist. Litla tágakörfu hafði hún í hendi, fulla af margvíslega litum, skrautlegum blómum.
Stúlka þessi var svo
Katli fannst kona þessi undarleg mjög og þegar hún vék úr vegi kallaði hann til hennar og heilsaði henni. Ekki svaraði hún einu orði, en hélt áfram að stara unz hún var komin jafn langt aftur fyrir og hún hafði verið fyrir framan hann er hún fór út af veginum. Gekk hún þá aftur inn á götuna og hélt áfram austur eftir henni. Alltaf horfðumst þau í augu, en eftir að hún kom á þjóðveginn aftur virtist hún ekki hafa eins mikinn beyg honum. Þó leit hún oft um öxl. Ketill reyndi ekki frekara að ná tali af henni eða grennslast eftir hver hún væri. En ekki kannaðist hann við hana úr nærsveitunum því að þar þekkti hann hvert mannsbarn.“
Á leiðinni frá Höfnum er farið fyrir ofan Stekkjarnes og framhjá Hunangshellu. Um hana segir ein þjóðsagan: „Finngálkn
Einu sinni lagðist finngálkn á sauðfé Hafnamanna og annara þar nærlendis. Hélt það sig mest umhverfis Ósana, sem kallaðir eru og gjörði tjón mikið. Reyndu menn á allar lundir að drepa finngálknið en það tókst ekki. Gekk svo lengi þangað til loksins að maður einn sem vissi jafnlangt nefi sínu hitti upp á því að hann makaði hellu eina við Ósabotnana með hunangi. Vissi hann að finngálkn er mjög sólgið í sætindi, helzt hunang. Síðan lagði maðurinn sig í leyni skammt frá hellunni. Dýrið rann á hunangslyktina og fór að sleikja helluna. Skaut þá maðurinn dýrið og hafði silfurhnapp af bol sínum fyrir kúlu. Þótti öllum mjög vænt um verk þetta.
Hellan er síðan kölluð Hunangshella og er hún við landsuður-horn Ósanna hjá alfaraveginum milli Keflavíkur og Hafna.“
Ofar, ofan núverandi þjóðvegs, eru Þríhólar og Strokkhóll vestar. Í honum eru álfar eða huldufólk sagt búa. Hæðin norðar, þaðan sem fyrst sést að Höfnum er núverandi þjóðvegur er ekinn, heitir Þrívörðuhæð – (Þrívörður skv. örnefnalýsingu fyrir Hafnir).
Þótt auðvelt sé fyrir vana sporgöngumenn að rekja Hafnaveginn er hann ekki sjálfgefinn. Augljóst er þó að vagngatan frá því í lok 19. aldar hefur verið lögð ofan á gömlu leiðina á köflum, sem fyrr sagði, en eldri leiðina má vel greina þar sem hún liggur hlykkjóttari með vöngum lágra hjalla. Báðar leiðirnar stefndu þó augljóslega að sama marki – til byggðalaganna beggja enda. Ein varðan stendur ein í lægð undir Bringum. henni hefurverið haldið við til langs tíma einhverra hluta vegna. Frá henni liggur vörðuð gata til norðurs, áleiðis að enda Djúpavogs. Þar gæti verið um að ræða hluta „Kaupstaðaleiðarinnar“. Vegna vanhugsaðra framkvæmda á svæðinu millum Ósabotna og Bringa hefur vagngatan verið eyðilögð að hluta. Í raun er hér um að ræða eina merkilegustu einstöku fornleif svæðisins – sem þó virðist vera á fárra vitorði og lítill sómi hefur verið sýndur.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.
Heimild m.a.:
-Rauðskinna I 4, Þjóðsagnabókin I 30.
-Jón Árnason I 611.
-Örnefnalýsing fyrir Hafnir.
-leoemm.com
Bollar
Gengið var um Selvogsgötu (Suðurfararleið) um Grindarskörð austan Stórabolla með það fyrir augum að skoða Bollana ofan Skarðanna, þ.e. Stórabolla, Tvíbolla (miðbolla) og Syðstubolla (Þríbolla). Þoka setti dulúðlegan svip á umhverfi eldvarpanna efst í Skörðunum.
„Grindaskörðin blasa við sjónum manna frá Innnesjum. Í þeim eru nokkrir gígar, stundum nefndir Grindaskarðahnúkar, en heita samt sínum nöfnum. Austastur er Stóribolli, þá Tvíbollar, en vestastir eru Þríbollar (Syðstubollar). Skarðið milli Tvíbolla og Þríbolla heitir Kerlingarskarð og þar upp liggur gata. Vestan undir Tvíbollum, austan við götuna, er smá slakki. þar eru nokkrar snapir fyrir hesta og segir Ólafur þorvaldsson í fyrrnefndri grein, að lausríðandi menn hafi oft farið þar af baki, einkum á austurleið. þarna munu vera einhverjar leifar af húsarúst. Ólafur gerir þá grein fyrir henni að W.G.Spencer Paterson forstjóri brennisteinsvinnslunnar hafi látið byggja umhleðslustöð í þessum slakka. Brennisteinninn var selfluttur þannig “ að lest að austan fór ekki lengra en ofan fyrir skarðið í hvilft þá, sem hér er nefnd, og sú sem frá Hafnarfirði kom, stansaði einnig þarna. Svo var skipt um farangur, þannig að önnur lestin tók bagga hinnar og fór sína leið aftur til baka“.
„Framundan eru sex hnúkar sem nefnast Grindaskarðshnúkar eða Bollar og milli þeirra eru Grindaskörð. Austast er Stóri Bolli, sem reyndar er talinn vera hið eina sanna Kóngsfell, en framan í bollanum er gígur sem er líkur bolla í lögun. Þetta er gamalt fiskimið sem sjómenn miðuðu út um aldir og tóku þá gjarnan stefnuna um Helgafell. Næst koma Tvíbollar, einnig nefndir Miðbollar, en vestan þeirra er Kerlingaskarð þar sem Selvogsgatan liggur um. Vestast eru berghnúkar sem nefnast Syðstubollar eða Þríbollar. Leiðin liggur eftir varðaðri leið upp í skörðin um Kerlingaskarðsstíg og þegar komið er upp á brúnina er hægt að velja nokkrar leiðir.“
Stórabollahraun kom úr Stóribolla. Um er að ræða dyngjuhraun. Annað nafn á hrauninu neðanverðu er Skúlatúnshraun. Það mun vera um 2000 ára gamalt, en gæti þí verið yngra, jafnvel einungis svolítið eldra en Tvíbollarhraun. Tvíbollahraun kom úr Tvíbollum, Grindarskörðum um 875.
• Miðaldalagið er dökkgrátt öskulag komið frá gosi við Reykjanes 1226–27 og er nokkuð auðgreint á svæðinu þar sem það er ívið grófkornóttara en önnur dökk öskulög þar. Þetta er mikilvægt öskulag á Reykjanesskaga og var því fyrst lýst af Gunnari Ólafssyni sem nefnir þrjú möguleg gos ábyrg fyrir gjóskunni (Gunnar Ólafsson 1983) en síðari athuganir benda til að gosið hafi verið 1226–27 (Haukur Jóhannesson og Sigmundur Einarsson 1988; Hafliði Hafliðason o.fl. 1992; Magnús Á. Sigurgeirsson 1995).
Á brún Lönguhlíðar eru tveir stórir dyngjugígar frá síðustu ísöld og sá þriðji austan við Stórabolla. Þessir gígar eru skýrir og fallegir og er verndargildi þeirra hátt. Svona svæðum nálægt þéttbýli fækkar sífellt og með auknum ferðamannastraumi verða þau æ áhugaverðari og verðmætari þeim sem vilja njóta útivistar og kyrrðar náttúrunnar.“
Nyrðri-Lautarhellir hefur fjóra hellismunna og í honum skiptast á heillegir kaflar og nokkuð hrundir. Víðast er hægt að ganga uppréttur. Í heild er hellirinn um 150 metrar að lengd. Syðri-Lautarhellir er um 170 metra langur og í honum er að finna fjölmargar áhugaverðar hraunmyndanir.
Þrú öskulög eru jafnan notuð á þessu svæði til að greina aldur nútímahraunanna eftir landnám.
• Landnámslagið 870–880 er eitt mikilvægasta öskulagið á Íslandi, en það mun hafa fallið skömmu eftir að land byggðist og hefur dreifst víða. Öskulagið er talið vera komið frá Torfajökuls- og Veiðivatnasvæðinu árið 870–880 og er tvílitt, með ljósan neðri hluta og dökkan efri hluta (Guðrún Larsen 1984; Karl Grönvold o.fl. 1995; Zielinski o.fl. 1997). Landnámslagið finnst víða og er grundvöllur margra aldursákvarðana á hraunum.
• Katla-1500 er yngsta öskulagið sem stundum sést efst í sniðum í Brennisteinsfjöllum. Það skiptir litlu máli varðandi eldvirkni á svæðinu því gos hafa ekki orðið eftir að Miðaldalagið féll árið 1226. Lagið styrkir hinsvegar tilvist og greiningu annarra laga, en er yfirleitt þunnt og ræfilslegt þar sem það sést (Guðrún Larsen 1978; Hafliði Hafliðason o.fl. 1992).
Í Tvíbollahrauni eru nokkrir hellar, s.s. Spenastofuhellir. Hann er um 200 metra langur og í honum margslungnar og sérkennilegar hraunmyndanir. Völundarhúsið hefur sex hellismunna og teygir arma sína víða eins og völundarhúsum er tamt. Mikil litadýrð og ýmis storknunarform hraunsins gleðja augað. Hellirinn er um 200 metra langur.
Í Stórabollahrauni er m.a. Leiðarendi. Hann er um 900 metra langur og hin mesta draumaveröld. Hellirinn gengur til beggja átta út frá niðurfalli og tengjast leiðirnar þannig að hellirinn liggur í hring.
Frábært veður. Gangan tók 4 klst og 4 mín.
Heimildir m.a.:
-Tómas Einarsson.
-Helgi Torfason, Náttúrufræðistofnun Íslands. Magnús Á. Sigurgeirsson, Geislavörnum ríkisins – Brennisteinsfjöll, Rannsóknir á jarðfræði svæðisins, 2002.
-Björn Hróarsson.
Bollar framundan.