Björn Þorsteinsson, sagnfræðingur, skrifaði í Alþýðublað Hafnarfjarðar (jólablað) árið 1965 um Hafnarfjörð fyrri tíma undir yfirskriftinni „Skyggnst um nágrennið„:
„Flatahraun.
Úr Engidal liggur steypt bílabraut austur Flatahraun áleiðis til Keflavíkur. Hér hófst síðasta skeið íslenskrar vegagerðar, þegar byrjað var að steypa Keflavíkurveginn 1962.
Fram undan rís Setbergsholt, Mosahlíð og Ásfjall. Á hrauninu liggur vegurinn ýmist í Hafnarfirði eða Garðahreppi, því að mörkin milli þessara lögsagnarumdæma eru óregluleg hér um slóðir.
Kaplakriki nefnist fyrsta byggðin við veginn. Um einn km þaðan inni í hrauninu liggur algjörlega sjálfstæður vegur, tengir ekkert við ekkert. Hann er 7 m breiður, um 2 km á lengd, en hæð er ómæld. Vegur þessi átti að verða upphaf að hinni miklu ókomnu braut, sem tengja skal Reykjavík og Hafnarfjörð um aldir. Hann var lagður í atvinnubótavinnu árið 1918 og ætlaður jafnt járnbrautum sem bifreiðum. Menn voru stórhuga í þann tíð. Hér lágu fornar lestamannagötur til Hafnarfjarðar um Hörðuvelli neðan við Sólvang, en úr Kaplakrika um Vífilsstaði og á áningarstað á Kjóavöllum vestan Elliðavatns. Þetta var höfuðleið til Fjarðarins önnur en Gömlufjarðargötur.
Setbergshamar heita vestasti hluti Setbergsholts. Undir þeim er talsverð nýbyggð, og enda nöfn allra húsanna á -berg: Þórsberg, Ásberg o.s.frv.
Setberg – Upphaf rafvæðingar á Íslandi.
Jóhannes Reykdal.
Bærinn Setberg stendur nokkru innar á holtinu í miklum túnum.
Það er forn jörð. Kirkju- og konungsvald náði aldrei tangarhaldi á Setbergi, og er það merkilegt um fasteignir hér í sveit. Þar gerðu þeir Gísli Þorkelsson og Jóhannes Reykdal garðinn einkum frægan, en auk þeirra hafa sýslumenn og galdraprestur setið þar með sóma auk allra annarra. Þorsteinn prestur Björnsson sat á eignarjörð sinni Setbergi síðustu æviár sín (1661—’75). Hann var lærður vel á sinni tíð. Eftir hann liggur m. a. mikill kvæðabálkur á latínu: Noctes Setbergenses eða Setbergskar nætur — um undur náttúrunnar. Sonarsonur hans var Gísli Þorkelsson, sem ritaði Setbergsannál. — Jóhannes Jóhannesson Reykdal bjó á Setbergi 1909—31 og síðar til æviloka á Þórsbergi (d. 1946).
Reykdalsvikjunin,
Árið 1903 reisti hann trésmíðaverksmiðjuna Dverg í Hafnarfirði, en það var fyrsta verksmiðjan, sem gekk fyrir vatnsafli hér á landi.
Árið 1904 virkjaði hann Hamarskotslæk, setti upp litla rafmagnsstöð til ljósa og aðra stærri 1907.
Það voru fyrstu rafmagnsstöðvarnar hér á landi. Þaðan fengu Hafnfirðingar „köldu ljósin“ — fyrstir Íslendinga. Sólvangur, elli- og hjúkrunarheimili Hafnfirðinga, stendur nokkru fyrir neðan veginn undan Setbergi. Sjávarhraun nefnist hraunið þar suður af milli Hörðuvalla, íþróttasvæðis Hafnfirðinga, og Setbergstjarna. Hér þrýtur steypta veginn á kafla, af því að hér eiga að koma tvílyftar krossgötur.
Trésmíðaverksmiðja og timburverslun Reykdals stendur neðan vegar við Hamarskotslækinn, sem kemur úr dalnum milli Setbergsholts og Mosahlíðar. Hann nefnist Þverlækur niður að vegi, en breytir þar um nafn.
Lækurinn.
Dregur hann þar eftir heiti af Hamarskoti, sem stóð á Hamrinum, þar sem nú er Flensborgarskólinn. Hin forna virkjunarstífla Reykdals sést fyrir neðan verksmiðjuna.
Lækurinn er eitt merkasta vatnsfall í atvinnusögu Íslendinga, Atkeldur.
Úfið gróðursælt hraun, Stekkjarhraun, liggur suður dalinn, en undir því standa hús í skjólsælum hvömmum. Vestast í því skammt frá vegi eru tveir litlir mýrarslakkar, Atkeldur. Þar var tekið at í gamla daga til litunar, en það er eðja, sem gefur svartan lit. Af þeim starfa er dregið orðtakið að vera ataður, óhreinn.
Kirkjugarður á Hvíldarbörðum, nunnur á Kvíholti og Ófriðarstaðir.
Jófríðarstaðir fyrrum – tilgáta.
Frá brúnni á Hamarskotslæk liggur vegurinn upp brekku á svokallaðar Öldur. Þar er kirkjugarður Hafnfirðinga undir Mosahlíðinni, og hét þar áður Hvíldarbörð.
Hér verða krossgötur. Öldugata liggur ofan í Hafnarfjörð, en suður með kirkjugarðinum liggur Elliðavatnsvegur og af honum braut í sumarbústaðaland Hafnfirðinga, í Sléttuhlíð, og suður í Kaldárbotna og að Helgafelli.
Klaustrið 1973.
Skammt fyrir sunnan kirkjugarðinn beygir Elliðavatnsvegur austur yfir Setbergsdalinn. Í Mosahlíðinni eru mikil alifugla- og svínabú.
Á Öldunum er aftur komið á steinsteyptan veg. Norðan hans er Kvíholt. Þar hafa hollenskar nunnur af Karmelitareglu verið kvíaðar inni, og er það eina klaustrið hér á landi, eins og kunnugt er.
Fyrsta evangelíska kirkjan á Íslandi var reist í Hafnarfirði 1536, og fyrsta kaþólska klaustrið eftir siðaskipti var reist hér og tekið formlega í notkun 1946.
Grænagróf og Grænugrófarlækur eru fyrir vestan Kvíholt. Lækurinn kemur úr Ásfjalli og fellur niður hjá Ásbúð syðst í fjörðinn og nefnist þá Ásbúðarlækur.
Jófríðarstaðir eru býli á Jófríðarstaðahæð næst fyrir utan Kvíholt. Jörðin hét að fornu Ófriðarstaðir (nafninu breytt 1875), og mun það nafn eiga rætur að rekja til einhvers ófriðar, sem hér geisaði fyrr á öldum, en hér var róstusamt á 15. og 16. öld.
Hvaleyri – gamli bærinn á mynd frá 2020.
Þá liggur bílabrautin sunnan undir Hvaleyrarholti, en þangað hefur kaupstaðurinn teygt byggð sína á síðustu árum. Sunnan vegar er Ásfjall með mælingavörðu á kolli. Undir því stendur bærinn Ás ofan við Ástjörn. Brautin liggur um tún Þorgeirsstaða sunnan við Hvaleyrarholt.
Þorgeirsstaðir.
Bærinn hét áður Þorláksstaðir, og fylgir því nafni sú sögn, að þar á holtinu hafi að fornu staðið kapella helguð heilögum Þorláki.
Þá liggur brautin yfir syðsta tagl Hvaleyrarholts, en þaðan blasir Reykjanesskaginn við.
„Flókastein“ nefnir Jónas Hallgrímsson bjarg nokkurt á túninu norður af Hvaleyrarbænum. Það er alsett áletrunum misjafnlega gömlum og þar á meðal rúnaletri, bandrúnum. Um rúnirnar segir Jónas, að hann viti ekki betur en þær séu nöfn á þeirri skipshöfn, sem víkingurinn Flóki hafði með sér, þegar hann heimsótti Ísland. Verið getur, að Herjólfur hafi ríslað sér við að rista þessar rúnir á steininn, meðan hann beið eftir skipinu,, sem hann sleit frá á skipsbátnum.
Engidalur — Hafnarfjörður.
Hamarskot fyrrum – tilgáta.
Hafnarfjörður var fjölsóttasta verslunarhöfn hér á landi frá því um 1400 og fram á 18. öld. Lögsagnarumdæmi kaupstaðarins hefst á hraunbrúninni við Engidal. Þar sem borgin stendur voru áður bæirnir Akurgerði, Hamarskot, Ófriðarstaðir (Jófríðarstaðir) og Hvaleyri.
Jófríðarstaðir fyrrum – tilgáta ÓSÁ.
Enn er grasnyt á Jófríðarstöðum og dálítill búskapur rekinn á Hvaleyrartorfunni, en borgin sækir fast inn á lönd hinna fornu jarða.
Þótt Hafnarfjörður væri fjölsóttur verslunarstaður og kaupmenn af ýmsum þjóðlöndum þreyttu þangað kappsiglingu á útmánuðum fyrr á öldum, þá lágu engir vegir til staðarins, aðeins koppagötur úr ýmsum áttum yfir hraunin, og þar reis ekki þorp fyrr en á 19. öld.
Endurheimtar bækur Árna Magnússonar frá Danmörku.
Gömlufjarðargötur lágu frá Hraunsholti að Sjónarhóli, Reykjavíkurvegi 22. Það var fjölfarnasta lestamannaleiðin til fjarðarins.
Árnasafn flutt til skips.
Vorið 1720 silast lest suður hraunið til Hafnarfjarðar, 30 klyfjahestar með þung koffort þræddu Gömlufjarðargötuna frá Hraunsholti, álútir, varkárir, og fótvissir.
Hvaleyri 1772 – Joseph Banks.
Þröngir troðningar voru markaðir í hraunklöppina af óteljandi lestum, sem höfðu lötrað þennan stíg um aldir og flutt alls kyns varning. Að þessu sinni var flutningurinn mesta dýrmæti, sem lyft hafði verið til klakks á Norðurlöndum.
Hafnarfjörður 1834.
Lestin kom frá Skálholti, höfuðmenntasetri hins forna Íslands, og í koffortunum voru bækur, gulnað og velkt bókfell, elju- og snilldarverk íslenskra þúsunda. Þær eru safn Árna Magnússonar, og það á að flytjast til Kaupmannahafnar.
Í 8 aldir hafði verið unnið að þessum bókum um dreifðar byggðir Íslands, og nú áttu þær að auka og treysta frægð hins danska konungsveldis í höfuðborg ríkisins.
„Þessi koffort eru eins og táknmynd um niðurlægingu Íslands þar sem hún silast áfram með bækur þess úr hinum forna menningarhöfuðstað til hins danska skips í Hafnarfirði„, segir Jón Helgason í Handritaspjalli.
Hafnarháskóli.
Lestin hefur þrætt stíginn ofan við Háaklif, sem nú nefnist Reykjavíkurvegur, þokast suður Malirnar og út á grandann hjá Óseyri. Þar skilaði hún auðæfunum á skipsfjöl.
Bækurnar voru afreksverk íslenskrar hámenningar, sem átti sér fótfima fararskjóta að forsendu.
Hesturinn hafði sigrast á öllum torfærum og firnindum Íslands og gert það að einni samfélags- og menningarheild. Hann hafði borið forna stjórnskipan um landið, á fótum hans hvíldi þinghaldið á Þingvelli við Öxará og forn sagnritun.
Franski landfræðingurinn Alain Manesson Mallet skrifaði heimslýsingu sem kom út 1683, sama ár og Árni Magnússon fór til náms við háskólann í Kaupmannahöfn. Íslandi bregður fyrir á 14 kortum í bókinni. Hér er mynd úr heimslýsingunni, á henni sést Hekla gjósa.
Nú hafði hann flutt bækur Íslands yfir öll torleiði til strandar. Þær höfðu verið tíndar saman í rústum hins forna íslenska samfélags, og voru fluttar á nýjan áfangastað, en þar beið þeirra það hlutskipti að hefja sokkna þjóð úr niðurlægingu.
Árnasafn var og er sérstæð stofnun við Hafnarháskóla. Safnið var í raun og veru fyrsti háskóli Íslendinga. Þeir voru ómissandi fylgjunautar bóka sinna, og þær opnuðu þeim leið til nokkurra mannvirðinga og áhrifa hjá einvaldsstjórninni í hinum nýju heimkynnum og jafnvel aðgang að bakdyrum konungshallarinnar. Kringum hinar fornu bækur varð til nýlenda íslenskra menntamanna, og þaðan komu Íslendingum, sem heima sátu, talsmenn og leiðtogar.
Árnasafn varð höfuðstöð íslenskrar þjóðfrelsisbaráttu, þegar stundir liðu. Margir af helstu forystumönnum Íslands á 18. og 19. öld voru starfsmenn safnsins lengur eða skemur: Bjarni Pálsson, Eggert Ólafsson, Hannes Finnsson, Finnur Magnússon, Konráð Gíslason og Jón Sigurðsson. Jón var styrkþegi og starfsmaður Árnasafns frá 1835 til dauðadags 1879. Hvort sem hin framsækna sveit Íslendinga var kennd við Fjölni eða Félagsrit, þá var kjarni hennar tengdur stofnun Arna Magnússonar.
Þjóðfélagsbarátta okkar við Dani er til lykta leidd. Árnasafn hefur skilað miklu hlutverki bæði sem vísindastofnun og virki þjóðfrelsismanna. Leitun mun vera á stofnun, sem hefur verið jafnsamgróin þjóð sinni og þetta safn velktra skinnbóka og snjáðra pappírsblaða.
Úr Árnasafni í Kaupmannahöfn.
Engin þjóð mun eiga neinni stofnun jafnmikið að þakka og við Íslendingar safninu hans Árna Magnússonar.“
Heimild:
-Alþýðublað Hafnarfjarðar. Jólablað 1965 (24.12.1965), bls. 16-18.
Endurheimt handritin útlistuð..
Stakkavík – með Þorkeli Kristmundssyni
Þorkell fæddist í Stakkavík í Selvogi 12. september 1925. Foreldrar hans voru Kristmundur Þorláksson, bóndi í Stakkavík, og Lára Elín Sceving Gísladóttir, frá Ertu í Selvogi. Systkini Þorkels eru Gísli, f. 1918, Eggert, f: 1919, Elín Kristin, f: 1923, Anna Sigríður, f: 1924, og Lárus Ellert, f: 1931. Valgeir , f: 1921, lést 2001.
Þorkell Kristmundsson
Fimmtudaginn 6. mars 2003, eða rúmlega þremur vikum áður en slysið varð, fór FERLIR að Herdísarvík og Stakkavík í fylgd Þorkels – í frábæru veðri. Þorkell var í Stakkavík fram til 1943, eða þangað til hann fluttist að Brunnastöðum á Vatnsleysuströnd. Hér á eftir verður getið um hluta af því sem bar á góma í þessari síðustu ferð Þorkels í heimahagana.
Ekið var um Krýsuvíkurveg. Þegar komið var upp úr Vatnsskarði með útsýni inn í Fagradal sagði Þorkell að áður fyrr hefðu þeir bræður farið upp Mosaskarð á Stakkavíkurfjalli ef þeir ætluðu til Hafnarfjarðar með rjúpur eða endur, sem skotnar höfðu verið, áfram upp á fjöllin, framhjá Eldborg og komið niður Fagradalsmúlann, einkum að vetrarlagi. Sú ganga hafi jafnan tekið fimm klst. í stað átta, sem hefði tekið þá að fara Selvogsgötuna. Þegar hún var farinn var venjulega komið niður í Kerlingaskarðið, þar sem Selvogsgatan liggur um í dag, en ekki Grindarskörðin, sem eru þar skammt austar. Hann var aldrei með drykk með sér, treysti t.d. á að drykkjarsteininn við Selvogsgötuna væri með vatni.
Þorkell í Breiðabás með Jóhanni Davíðssyni.
Þegar farið var á milli Stakkavíkur og Grindavíkur var oft gist í Krýsuvíkurkirkju hjá Magnúsi Ólafssyni. Það gat þó orðið köld vistarvera þegar hætt var að kynda ofninn á kvöldin því reynt var að fara sparlega með rekaspýturnar sem notaðar voru til upphitunar. Magnús var lítt hrifinn af því er ofninn varð kynntur rauðglóandi. Það var þó oft gott að geta gist þarna á löngum ferðum.
Nokkrar góðar sögur fylgdu í kjölfarið. M.a. þegar fara þurfti með 300 sauði til slátrunar til Einars ríka í Grindavík eftir að fé þeirra var tekið í Ölfusréttir þar sem upp kom riðuveiki. Hann hefði sofið með Ísólfi á Skála í hellinum við Lat. Ísólfur var þá með fjárhús úr járni skammt frá vegamótunum að Selatöngum. Þangað var gott að koma með féð sem þá var orðið uppgefið eftir að hafa verið rekið alla leiðina að austan.
Jónsbúð á Krýsuvíkurheiði.
Þorkell sagði frá smala, sem týndist í þoku í Krýsuvík, en kom fram daginn eftir. Hann var allur blóðugur í hvítri úlpu og sagðist hafa orðið að slátra 18 sauðum vegna riðu. Smalinn var vitlaus og gólaði og var það til vitnis um að óveður væri í nánd. Til Krýsuvíkur frá Hafnarfirði var venjulega farið upp með Undirhlíðum og austur fyrir Kleifarvatn. Vatnið náði þá upp undir fjósið, sem nú er. Ný tún mynduðust þegar lækkaði í vatninu. Þegar Magnús í Krýsuvík var ungur hélt Árni sýslumaður Gíslason honum við sauðahúsið á Krýsuvíkurheiði (Jónsbúð) og þaðan mátti hann ekki víkja. (Gæti verið skýringin á hlaðna húsinu sunnan undir heiðinni). Magnús nýtti síðar Arngrímshelli í Klofningum sem fjárskjól.
Fjárskjóslhraun – skjól.
Ekið var framhjá hlöðnu skjóli utan í Fjárskjólshrauni. Þorkell sagði það t.a.m. hafa verið notað yfir fé. Hann taldi þó að skjólið hafi oftast verið notað af ferðamönnum. Ekki hafi verið þak yfir því.
Þorkell var í skóla í Torfabæ í Selvogi þar sem kennt var í litlu herbergi í kjallaranum. Það kenndi Þórður frá Hveragerði, einfættur.
Frá Herdísarvík.
Grænaflöt er upp undir Herdísarvíkurfjalli. Þar sagði Þorkell að hann hefði verið viðstaddur þegar tveir hestar voru skotnir á Grænuflöt. Annar var uppáhaldsreiðhestur Einars Benediktssonar, „Brúnn“, og hinn var hestur Hlínar sem hún keypti fyrir son sinn austur í sveitum. Sá var leirljós og mjög viljugur. Hestarnir voru orðnir gamlir. Hann aðstoðaði síðan Hlín við að dysja hestana í miðri flötinni og var gerður kross, c.a. einn metri, úr steinum, yfir dysinni. Hann á að vera um miðja flöt, sem fyrr sagði.
Herdísarvík – vegagerð 1948.
Þegar ekið var eftir Herdísarvíkurvegi var komið að tveimur hlöðnum vörðum beggja vegna vegarins skömmu áður en komið var að Herdísarvík. Þær voru hlaðnar þarna þegar vegirnir mættust, annars vegar að vestan og hins vegar að austan. Menn voru heilt sumar að gera veg við Krýsuvík. Þeir voru að hlaða upp kanta með lélegum verkfærum. Í ágúst komu tvær jarðýtur og voru menn þá sendir heim. Ýtunar fóru á tveimur dögum frá Krýsuvík og að Herdísarvík og ruddu þar með veginn.
FERLIR í Stakkavík.
Þá var komið að Herdísarvík. Þorkell sagðist minnast vondra veðra. Hlín hafi t.d. flúið með Einar Ben. vafinn í teppi þegar gerði ofsaveður af suðvestri. Bærinn varð þá umflotinn og þurftu þau að hafast við um hríð í hellisskúta ofar í hrauninu. Sonur Hlínar átti bát með vél. Utan við víkina lágu stundum tugir skútna. Hann minntist þess að hann hafi, ásamt dóttur Hlínar og Kela, farið á páskadag út í skútur, færeyskar, í góðu veðri. Skútusjómennirnir komu oft til Herdísarvíkur og náðu í ís í bergið. Þeir voru að spara hafnargjöld.
Mosaskarð.
Þeir fóru þá gangandi upp í Mosaskarð og náðu í snjó sem þeir báru síðan á bakinu niður í Herdísarvík. Eitt sinn hafi hann horft á bát vera með yfirfull net alveg upp undir tanganum við Herdísarvík. Svo mikill var fiskurinn að þeir voru nærri reknir upp á fjöru. Hann sagðist telja að Hlín hefði ekki efnast mikið á sölu til skútumanna úr íshúsi sínu. Sagðist minnast þess enn hve kjötið hafi verið gott úr reykhúsi Hlínar og því reykurinn hafi verið orðinn svo kaldur þegar hann hafði farið eftir stokknum inn í reykhúsið. Hann vissi til þess að Kristján Eldjárn hafi skoðað fiskigarðana við Herdísarvík, sem eru þarna nokkrir kílómetrar að lengd í það heila tekið.
Frá Stakkavík.
Haldið var um Stakkavíkursvæðið. Litið var á Stakkavíkurborg, en Þorkell sagði að götóttur hraunklettur sem þar er skammt austan við hefði ranglega verið nefnd Álfakirkja. Hann fylgdi okkur að hinni eiginlegu Álfakirkju síðar. Réttarnes er þarna neðar og á henni Réttin. Sagði hann frá er hann þurfti að eltast þar við ólman sauð í ull. Var hann í vandræðum með að að handsama sauðinn, en gat loks króað hann af í réttinni á Nesinu, en hrúturinn hafi verið orðinn svo vitlaus að hann stökk yfir vegginn og út í vatnið. Þorkell sagðist hafa séð á eftir hrútnum langt út á vatn þar sem hann hafi synt í nokkra hringi og sokkið síðan.
Selstígurinn – Hlíðarvatn fjær.
Inn í vík einni þarna skammt frá hafi snjóhengja fallið yfir 16 kindur eitt vorið og kæft þær allar. Bóndi missti eitt sinn 300 fjár þegar vatnið lagði og féð fór yfir að nóttu til og flæddi í skerjum. Svona hafi nú lífið verið í þá daga.
Neðan við Selsstíg heitir Höfði. Þar eru tvær stórar útihúsatóttir frá Stakkavík neðan við veginn. Í austanverðum Höfðanum er hin rétta Álfakirkja, kletthóll með glugga að því er virðist. Þorkell sagði að Gísli, bróðir hans, hafi eitt sinn smíðað og reist kross upp á hólnum. Um nóttina dreymdi hann að álfkona kæmi til hans og skipaði honum að fjarlægja krossinn, ella myndi hann hafa verra af. Daginn eftir lá krossinn við hlið kirkjunnar í fjórum pörtum.
Fjárhús í Stakkavík.
Ekið var niður að Stakkavíkurbænum. Á leiðinni eru tvö hlaðin gerði við veginn. Sjá má móta vel fyrir gamalli ruddri götu í gegnum hraunið. Gerðin sagði Þorkell að hefðu verið kálgarðar. Þegar komið er að Stakkavík er þar fyrir hlaðin rétt, hvammur niður við vatnið, hrútakofi, kartöflukofi, lambús og bæjarhúsinn þar sem steyptir gaflarnir eru fallnir út.
Stakkavík – rústir íbúðarhússins og gamla bæjarins.
Þorkell sagði að eldri bærinn hafi verið þar sem norðvesturhornið á húsinu er nú. Enn eldri bær var þar sem nú er stór hólmi í suðri út í vatninu, en hann lagðist af þegar hækkaði í vatninu. Þorkell sagði að Eggert bróðir hans hefði eitt sinn verið við hvamminn, en í honum var báturinn jafnan geymdur, þegar hann hafi séð huldudrengi vera að leika sér þar. Þeir hefðu verið í litskrúðugum peysum og með skrautlegar húfur. Þetta hafi enst um stund, en þeir síðan horfið sjónum hans. Þorkell sagðist lítt hafa trúað að álfa- og draugasögur. Hann hefði þó einu sinni séð draug, en það var ofan við bæinn Hlíð. Þar hefði hann séð mann, sem nokkru áður hafði drekkt sér í Hlíðarvatni. Söng hefði hann hins vegar aðeins einu sinni heyrt úr klettum. Það var í Hafnarfjarðarhrauni þegar hann var þar á ferð. Talaði hann um hve mikið hefði verið eyðilagt af fallegum stöðum í hrauninu, klettum og hraunbollum.
Þá var haldið í Breiðabás. Ætlunin var að reyna að staðsetja opið á Breiðabáshelli. Eftir að Þorkell hafði litast þar um stutta stund, tekið mið og kannað kennileiti, s.s. gömlu fjárgötuna ofan úr hrauninu, gekk hann að tilteknum stað á kampinum, gegnt götunni, staðnæmdist, benti niður fyrir sig og sagði: „Hér er opið – gæti skeikað tveimur til þremur metrum“. Áður hafði verið leitað að opinu á þessu svæði, en á röngum stað og munaði þar allnokkru. Þorkell sagði að áður fyrr hafi varða verið ofan við opið, sem kampurinn hefur nú algerlega hulið. Opið hafði snúið út að sjó. Þurfti að loka hellinum þegar óveður gekk yfir til að koma í veg fyrir að fé flæddi inni í honum. En þarna væri opið undir.
Álfakirkjan í Stakkavík.
Sögn er til að smali hafi verið heilan dag í villu í hellinum. Þorkell sagðist muna að hæðin á opinu hafi verið í axlarhæð. Inni hafi verið salur og í honum þröngt op inn úr. Þegar komið var inn fyrir þrenginguna tók við víð rás. Sjálfur hafi hann aldrei farið þar inn, enda lítt hrifinn af hellum. Í sumum hellum höfðust villikettir við í, illir viðureignar. Einn félagi hans varð t.d. eitt sinn fyrir alvarlegri árás villikattar. Honum hafi verið komið til bjargar þegar kötturinn var rifinn af honum. Bar hann merki eftir viðureignina alla ævi.
Í spjalli við Þorkel kom fram að foreldrar hans hefðu verið það gott vinafólk fólksins í Guðnabæ í Selvogi að við fæðingu hafi hann verið skírður í höfuðið á Þorkeli Árnasyni, sem síðar bjó á Þorbjarnarstöðum í Hraunum, langafa eins þeirra, sem var með í þessari fróðlegu síðdegisferð í Herdísarvík og Stakkavík.
Stakkavík – uppdráttur.
Líf Þorkels snérist um fé, bæði á meðan hann var í Stakkavík og á Brunnastöðum.
“Ég vildi aldrei vera annað en fjármaður”, sagði hann skömmu áður en hann kvaddi samferðamenn sína með virtum á hlaðinu á Brunnastöðum.
Minningin um Þorkel Kristmundsson mun lifa.
Ómar Smári Ármannsson og Jóhann Davíðsson skráðu.
Stakkavíkurborg.
Straumur – Þýskabúð – Jónsbúð – Óttarstaðir II
Lagt var upp frá Straumi, en hann tilheyrir bæjunum í Hraunum. Þeir eru nú í landi Hafnarfjarðar, en höfðu tilheyrt Garðahreppi allt til ársins 1964 er bæjarfélögin höfðu makaskipti á löndum.
Straumur 2024.
Bjarni Bjarnason, skólastjóri Barnaskóla Hafnarfjarðar, byggði Straumshúsið 1926. Ætlaði hann að reka þar stórbú. Árið 1948 keypti Hafnarfjarðarbær Straumsbúið og leigði það til ýmisskonar starfsemi. Á níunda áratug 20. aldar voru Straumshúsin gerð upp og hýsa nú listamiðstöð á vegum Hafnarfjarðarbæjar.
Óttarsstaðir eystri.
Í Hraunum bjuggu Hraunamenn á 12 býlum og kotum um aldamótin 1900. Neðan Reykjanesbrautar, Straumsmegin, eru auk þess Óttarstaðir eystri og Óttarstaðir vestri, Stóri Lambhagi og Lónakot vestar. Sunnan brautarinnar eru Þorbjarnarstaðir. Hjáleigur og þurrabúðir eru og þarna, s.s. Litli Lambhagi, Þýskubúð, Jónsbúð, Kolbeinskot, Óttarstaðagerði og Eyðikot að norðanverðu, en Gerði og Péturskot að sunnanvörðu.
Péturskot – leifar kotsins.
Péturskot var þar sem Reykjanesbrautin liggur nú við norðurkantinn á Fagravelli skammt austan við gatnamótin að Straumi. Norðan Straums eru nokkrir stígar s.s. Sjávargata og Jónsbúðarstígur, en sunnan hans er t.d. Straumsselsstígur er liggur upp með vesturgarði Þorbjarnastaða, yfir Alfaraleið út á Útnes og áfram upp í Straumssel. Umhverfis bæina eru heillegir grjótgarðar, auk fjárrétta, kvía, byrgja og nátthaga. Aðallega var gert út á fjárbúskap, en einnig voru þar einstakar kýr og nokkrir hestar. Hraunamenn gerðu mikið út á sjósókn og má sjá þar varir, þurrabúðir, vörslugarða og fiskreiti enn þann dag í dag. Búskapur lagðist af í Hraunum um 1930, en lengst var búið á Óttarstöðum vestri (1965). Straumsvík var mikill verslunarstaður frá árinu 1400 og fram yfir 1600 þegar þýskir og enskir kaupmenn gerðu út á landann.
Jónsbúð.
Gengið var að Norðurgarði. Garðurinn liggur niður að Straumsvör. Ofan hennar eru allnokkrar garðhleðslur, auk bátaskjóls. Þaðan var haldið að Þýskubúð og skoðað í kringum hana. Gamall hlaðinn brunnur er vestan við búðina. Garður liggur umhverfis búðina.
Tjörvagerði.
Haldið var yfir í Tjörvagerði, sem var nátthagi. Þaðan er stutt yfir í Jónsbúð. Hlaðinn garður umlykur einnig þá búð. Jónsbúðartjörnin er norðan hennar. Jónsbúð er ágætt dæmi um búð er varð að bæ. Eftir að bóndinn hafði komið upp fyrsta “káinu”, þ.e. kotinu, fylgdu önnur á eftir í réttri röð; köttur, kindur, kú, kona og krakkar. Norðan við Jónsbúðartjörn er Markhóll, þríklofinn klettur. Í fjörunni mátti sjá mink við veiðar.
Óttarsstaðir/Straumur – örnefni og minjar – uppdráttur ÓSÁ.
Gengið var með ströndinni yfir að Óttarstöðum eystri. Þar við eru allmargar tóttir, garðar og gerði. Suðaustan við húsið er brunnur og annar eldri vestan við það. Vestar er Óttarstaðir vestri. Þar eru einnig miklir garðar. Á milli og austan við bæina er gróinn hóll.
Óttarsstaðir-vestari.
Þar er talið að forn kapella eða kirkja hafi staðið.Gengið var yfir í Klofið, en þar er Óttarstaðaréttin, fallega hlaðin. Utan við hana eru nokkrar tóttir fjárhúsa. Ofan við Klofið er Miðmundarhæð og á henni Miðmundarvarða. Frá henni var haldið eftir stíg suður inn í hraunið uns komið var að Kotaklifsvörðu, hárri og áberandi vörðu vestan í Sigurðarhæð. Frá henni var haldið suðaustur að Kúaréttinni, sem er djúp gróin laut í hrauninu. Við enda hennar eru hlaðnir garðar. Háir veggir lautarinnar er svo til þverhníptir á kafla. Ofar eru miklar sprungur. Undir bakka efst á einum veggnum stóð einmana rjúpa og fylgdist með.
Þýskabúð.
Nokkuð austan Kúaréttar, sunnan Sigurðarhæðar, eru tvo hlaðinn byrgi, annað mjög heillegt. Upphaflega gætu þetta hafa verið þurrkbyrgi, en síðar byrgi refaskyttu, sem þaðan hefur ágætt útsýni til vesturs yfir lægðirnar í hrauninu norðan Brunntjarnar. Austan tjarnarinnar er hlaðin Straumsréttin.
Veður var frábært, lygnt, hlýtt og sólbjart. Gangan tók u.þ.b. klukkustund.
Gerður var uppdráttur af svæðinu.
Straumur/Óttarsstaðir – uppdráttur ÓSÁ.
Blesugróf – Ragnar Lár
Í Lesbók Morgunblaðsins árið 1966 skrifaði Ragnar Lár, myndlistarmaður, m.a. um „Blesugróf„:
Þeir gerast æ færri borgarbúarnir sem vita hvar Blesugrófin er, eða var. Enn færri munu þeir vera sem vita hvar Fjárborgin stóð. Þó eru þessi svæði innan borgar- og bæjarmarka Reykjavíkur og Kópavogs. Kannski er það ofsagt að fáir viti hvar Blesugrófin er að finna. Blesugrófin er á milli Breiðholtsbrautar, Smiðjuvegar og Fossvogsdalsins. Árið 1963 lá hlykkjóttur vegur upp frá Suðurlandsbraut, fram hjá gamla Fáksvellinum og upp á Vatnsendahæð. Þar sem vegurinn fór næst Elliðaánum lá afleggjari til austurs, inn í malargryfjur sem þar voru og mótar enn fyrir. Stálinu hefur verið jafnað niður og sáð í melinn og eru þar hólar og hæðir sem áður voru gryfjurnar.
„
Höfðaborgin við Borgartún.
Fyrstu árin eftir stríð byggðu menn hús sín í óleyfi innan við bæinn, eins og það var kallað. Fólkið sem flutt hafði á mölina á stríðsárunum hafði holað sér niður á hinum ólíklegustu stöðum í bænum. Þegar hermenn yfirgáfu braggana var óðar flutt inn í þá. Húsnæðiseklan sá til þess að hvert rúm var skipað. Yfirvöld bæjarins unnu að því að útrýma því heilsuspillandi húsnæði sem braggarnir voru taldir vera.
„Höfðaborgin“ reis í öllu sínu veldi, svokallað fátækrahverfi Reykjavíkur. En Höfðaborgin dugði ekki til lausnar húsnæðisvandanum. Þeir voru margir daglaunamennirnir sem þráðu það eitt að eignast sitt eigið húsnæði, byggja það með eigin höndum, en það var engar lóðir að hafa hjá bænum.
Þá urðu Smálöndin til, þar sem nú standa stórbyggingar iðnaðar og verslunar, skammt fyrir neðan Grafarholt. í Smálöndum ólust upp margir ágætir þegnar þjóðfélagsins. Þar var einnig að finna fólk sem náði sér aldrei á það strik, sem kallast beint, samkvæmt mælikvarða þjóðfélagsútreiknaðra reglugerða. Sömu sögu var að segja um Blesugrófina.
Í Blesugróf byggði meðal annarra Tryggvi Emilsson, sá er ritað hefur einna beinskeyttastar bækur um ævi og kjör lítilmagnans á þessari öld. Í dag er Blesugrófin orðin að eftirsóttri vin í eyðimörk borgarinnar. Þar má í dag líta einhver indælustu hús höfuðstaðarins, í vinalegu og náttúrulegu umhverfi. En byggðin hófst með þeim er reistu sér híbýli á þessum stað, í óleyfi yfirvalda. Byggðu hús af vanefnum, yfir sig og sína og voru sjálfstæðir í örbirgðinni.
Eins og gefur að skilja var byggingarstíllinn af ýmsum toga. Fæst voru húsin teiknuð fyrir fram og varla af dýrum teiknistofum byggingameistara. Það kenndi því ýmissa grasa í stíl og skipulagi. Smátt og smátt mynduðust götur og einfalt var að gefa þeim nöfn. A-gata, B-gata o.s.frv.
Blesugróf.
Áður en Breiðholtshverfin fóru að byggjast, áður en algengt var að menn legðu leið sína inn og upp fyrir bæ, þá áttu fáir aðrir erindi í Blesugróf en þeir, sem áttu þar heima, eða erindi við íbúana. Sá er línur ritar ók þó nokkrum sinnum leiðina upp að Rjúpnahæð, eða Vatnsenda. Einn dag í október 1963, var raupari á ferð um þessa margræddu leið. Hann hafði nokkru áður tekið eftir sérkennilegu húsi sem stóð vinstra megin við Vatnsendaveginn, þá farið var upp eftir. Reyndar lá afleggjarinn upp í malargryfjurnar skammt frá þessu húsi, upp Elliðaárdalinn og með fram húsum á stangli, sem sum standa enn.
Blesugróf 2020 – loftmynd.
Upphaflega höfðu sum þessara húsa verið sumarbústaðir, en eru heilsárshús í dag, þ.e.a.s. þau sem enn standa. Húsið fyrrnefnda var afar sérkennilegt. Það virtist byggt í nokkrum áföngum. Að nokkru leyti var það úr torfi og grjóti en að öðru leyti úr steinsteypu, eða múrhúðuðu timbri. Ekki var nokkur leið að segja til um þann tíma sem húsið var byggt. Það gæti svo sem verið að það hefði verið byggt á dögum Krists, ef maður vissi ekki af lestri bóka og kennslu úr skóla að engin bygging hafði risið á íslandi á þeim dögum.
Börn í Blesugróf í bílaleik.
En myndir þær sem sjá má í biflíusögum renna stoðum undir þessa ályktun. Eitt var þó ólíkt með byggingarlaginu á Blesugrófarhúsinu og húsunum í biblíusögunum. Upp með sumum veggjum Blesugrófarhússins teygðu sig grasreinar, allt upp undir þak sums staðar. Já, þetta var mjög sérkennilegt hús. Í því voru að minnsta kosti tveir kvistgluggar, en erfitt að átta sig á því hvort húsið sjálft væri ein, tvær eða þrjár hæðir, vegna þess að engir tveir gluggar voru í sömu hæð. Kannski var húsið úr timbri og múrhúðað, en óslétt var það að utan og sérkennilegt.
Blesugróf – Kastalinn 1972 (SÞ).
Á þessum tíma, 1963, gerði raupari rissu af þessu húsi og birtist hún með þessum línum. Löngu seinna komst hann að því, að listvefarinn Óskar Magnússon hafði búið í þessu húsi ásamt konu sinni. Óskar hafði byggt húsið með eigin höndum,eins og svo margir aðrir sem byggðu á þessum slóðum. Þegar byggðin færðist nær og allt bannsetta skipulagið byrjaði að eyðileggja bæinn, sem nú er borg og áður var bær og þar áður þorp – og þar áður bær, var Óskari og hans spúsu gert að flytja úr húsi sínu, til að rýma fyrir „skipulögðu“ svæði. Óskar gerði sér lítið fyrir og byggði sér hús undir hraunkambi uppi á Hellisheiði, til þess að vera viss um að verða ekki fyrir næsta skipulagi. Þar hélt hann áfram að vefa sín þekktu teppi á meðan kraftar entust. Bæði eru þessi veraldlegu skjól alþýðulistamannsins fallin, en verkin sem hann vann í þessum skýlum, reistum af eigin höndum, þau lifa.
Gömul mynd af einýlishúsi í Blesugróf: Þetta var kallað Kastalin og bjuggu þar Óskar Magnússon og Blómey kona hans. Þau höfðu geitur þarna líka. Þetta var fyrir neðan núverandi Reykjanesbraut og sjást ennþá minjar þar.
Þessu línum fylgir rissteikning af „pósthúsi“ þeirra sem í Blesugróf bjuggu. Þrátt fyrir allt virðist hið opinbera hafa séð fyrir því að það „utangarðsfólk“ sem Blesugrófina byggði, skyldi njóta póstþjónustu sem annað fólk. Kannski hefur þetta verið ráðstöfun þess opinbera, til að geta örugglega komið opinberum rukkunum til skila. Þó það fólk sem átti sitt líf í þessum „afkima“ borgarinnar, byggi í óleyfilegu húsnæði, greiddi það sín gjöld til bæjarins. Sumir unnu hjá sjálfum bænum, sumir á Eyrinni og aðrir annars staðar. Það var auðséð á „pósthúsinu“, að það hafði fleiri hlutverkum að gegna. í húsinu voru greinilega íbúðir, tvær, þrjár eða fjórar. Múrhúðað timburhús, tveggja eða þriggja hæða. Það var ekki svo gott að segja til um það. Gluggarnir á hæðunum stóðust ekki á. En gamla „smelti“ skiltið sagði ótvírætt „Pósthús“. Fyrir utan þetta hús stóð gamall pallbíll og mátti muna sinn fífil fegri. Hann hafði greinilega staðið þarna lengi og sást það best á því, að hjólin voru byrjuð að sökkva í jörðu, eða þá að móðir jörð var byrjuð að klæða þau grænum feldi. Hvar skyldi sá gamli pallbíll vera í dag?
Skammt ofan og sunnan við Blesugrófina var Fjárborgin.
Garðstunga í Blesugróf.
Þar sem hún stóð eru nú virðuleg einbýlishús og tilheyra Smiðjuvegi í Kópavogi. Þarna áttu þeir athvarf með rollur sínar, sem ekki gátu slitið sig frá búskaparvenjum sveitanna, en höfðu tilneyddir flutt á mölina.
Almannadalur og Fjarborg séð til suðurs, Reykjavík.
Þarna byggðu þeir fyrir nokkrar skjátur, hrófatildur úr ýmsum efnum. Daglega fóru þessir „fjáreigendur“ inn eftir að huga að sínu fé. Á vetrum var leiðin oft löng fyrir þá sem bjuggu lengra frá. Þeir létu það ekki á sig fá. Sannir fjárbændur setja ekki fyrir sig langan veg að beitar- eða fjárhúsum.
Þegar voraði iðaði allt af lífi í Fjárborg. Margur bæjarbúinn lagði leið sína inn í Fjárborg með börnin sín til að sýna þeim litlu lömbin. Margur, núna miðaldra, borgarbúinn komst þarna í sín fyrstu kynni við litlu lömbin og það líf sem skapast í lífsins fjárhúsum. – Höfundur er myndlistarmaður og kennari.“
Heimild:
-Lesbók Morgunblaðsins – 14. tölublað (13.04.1996) – Texti og teikningar: Ragnar Lár, bls. 10.
Blesugróf 1954.
Hafnarfjörður fyrri tíma – „Skyggnst um nágrennið“.
Björn Þorsteinsson, sagnfræðingur, skrifaði í Alþýðublað Hafnarfjarðar (jólablað) árið 1965 um Hafnarfjörð fyrri tíma undir yfirskriftinni „Skyggnst um nágrennið„:
„Flatahraun.
Úr Engidal liggur steypt bílabraut austur Flatahraun áleiðis til Keflavíkur. Hér hófst síðasta skeið íslenskrar vegagerðar, þegar byrjað var að steypa Keflavíkurveginn 1962.
Fram undan rís Setbergsholt, Mosahlíð og Ásfjall. Á hrauninu liggur vegurinn ýmist í Hafnarfirði eða Garðahreppi, því að mörkin milli þessara lögsagnarumdæma eru óregluleg hér um slóðir.
Kaplakriki nefnist fyrsta byggðin við veginn. Um einn km þaðan inni í hrauninu liggur algjörlega sjálfstæður vegur, tengir ekkert við ekkert. Hann er 7 m breiður, um 2 km á lengd, en hæð er ómæld. Vegur þessi átti að verða upphaf að hinni miklu ókomnu braut, sem tengja skal Reykjavík og Hafnarfjörð um aldir. Hann var lagður í atvinnubótavinnu árið 1918 og ætlaður jafnt járnbrautum sem bifreiðum. Menn voru stórhuga í þann tíð. Hér lágu fornar lestamannagötur til Hafnarfjarðar um Hörðuvelli neðan við Sólvang, en úr Kaplakrika um Vífilsstaði og á áningarstað á Kjóavöllum vestan Elliðavatns. Þetta var höfuðleið til Fjarðarins önnur en Gömlufjarðargötur.
Setbergshamar heita vestasti hluti Setbergsholts. Undir þeim er talsverð nýbyggð, og enda nöfn allra húsanna á -berg: Þórsberg, Ásberg o.s.frv.
Setberg – Upphaf rafvæðingar á Íslandi.
Jóhannes Reykdal.
Bærinn Setberg stendur nokkru innar á holtinu í miklum túnum.
Það er forn jörð. Kirkju- og konungsvald náði aldrei tangarhaldi á Setbergi, og er það merkilegt um fasteignir hér í sveit. Þar gerðu þeir Gísli Þorkelsson og Jóhannes Reykdal garðinn einkum frægan, en auk þeirra hafa sýslumenn og galdraprestur setið þar með sóma auk allra annarra. Þorsteinn prestur Björnsson sat á eignarjörð sinni Setbergi síðustu æviár sín (1661—’75). Hann var lærður vel á sinni tíð. Eftir hann liggur m. a. mikill kvæðabálkur á latínu: Noctes Setbergenses eða Setbergskar nætur — um undur náttúrunnar. Sonarsonur hans var Gísli Þorkelsson, sem ritaði Setbergsannál. — Jóhannes Jóhannesson Reykdal bjó á Setbergi 1909—31 og síðar til æviloka á Þórsbergi (d. 1946).
Reykdalsvikjunin,
Árið 1903 reisti hann trésmíðaverksmiðjuna Dverg í Hafnarfirði, en það var fyrsta verksmiðjan, sem gekk fyrir vatnsafli hér á landi.
Trésmíðaverksmiðja og timburverslun Reykdals stendur neðan vegar við Hamarskotslækinn, sem kemur úr dalnum milli Setbergsholts og Mosahlíðar. Hann nefnist Þverlækur niður að vegi, en breytir þar um nafn.
Árið 1904 virkjaði hann Hamarskotslæk, setti upp litla rafmagnsstöð til ljósa og aðra stærri 1907.
Það voru fyrstu rafmagnsstöðvarnar hér á landi. Þaðan fengu Hafnfirðingar „köldu ljósin“ — fyrstir Íslendinga. Sólvangur, elli- og hjúkrunarheimili Hafnfirðinga, stendur nokkru fyrir neðan veginn undan Setbergi. Sjávarhraun nefnist hraunið þar suður af milli Hörðuvalla, íþróttasvæðis Hafnfirðinga, og Setbergstjarna. Hér þrýtur steypta veginn á kafla, af því að hér eiga að koma tvílyftar krossgötur.
Lækurinn.
Dregur hann þar eftir heiti af Hamarskoti, sem stóð á Hamrinum, þar sem nú er Flensborgarskólinn. Hin forna virkjunarstífla Reykdals sést fyrir neðan verksmiðjuna.
Lækurinn er eitt merkasta vatnsfall í atvinnusögu Íslendinga, Atkeldur.
Úfið gróðursælt hraun, Stekkjarhraun, liggur suður dalinn, en undir því standa hús í skjólsælum hvömmum. Vestast í því skammt frá vegi eru tveir litlir mýrarslakkar, Atkeldur. Þar var tekið at í gamla daga til litunar, en það er eðja, sem gefur svartan lit. Af þeim starfa er dregið orðtakið að vera ataður, óhreinn.
Kirkjugarður á Hvíldarbörðum, nunnur á Kvíholti og Ófriðarstaðir.
Jófríðarstaðir fyrrum – tilgáta.
Frá brúnni á Hamarskotslæk liggur vegurinn upp brekku á svokallaðar Öldur. Þar er kirkjugarður Hafnfirðinga undir Mosahlíðinni, og hét þar áður Hvíldarbörð.
Hér verða krossgötur. Öldugata liggur ofan í Hafnarfjörð, en suður með kirkjugarðinum liggur Elliðavatnsvegur og af honum braut í sumarbústaðaland Hafnfirðinga, í Sléttuhlíð, og suður í Kaldárbotna og að Helgafelli.
Klaustrið 1973.
Skammt fyrir sunnan kirkjugarðinn beygir Elliðavatnsvegur austur yfir Setbergsdalinn. Í Mosahlíðinni eru mikil alifugla- og svínabú.
Jófríðarstaðir eru býli á Jófríðarstaðahæð næst fyrir utan Kvíholt. Jörðin hét að fornu Ófriðarstaðir (nafninu breytt 1875), og mun það nafn eiga rætur að rekja til einhvers ófriðar, sem hér geisaði fyrr á öldum, en hér var róstusamt á 15. og 16. öld.
Á Öldunum er aftur komið á steinsteyptan veg. Norðan hans er Kvíholt. Þar hafa hollenskar nunnur af Karmelitareglu verið kvíaðar inni, og er það eina klaustrið hér á landi, eins og kunnugt er.
Fyrsta evangelíska kirkjan á Íslandi var reist í Hafnarfirði 1536, og fyrsta kaþólska klaustrið eftir siðaskipti var reist hér og tekið formlega í notkun 1946.
Grænagróf og Grænugrófarlækur eru fyrir vestan Kvíholt. Lækurinn kemur úr Ásfjalli og fellur niður hjá Ásbúð syðst í fjörðinn og nefnist þá Ásbúðarlækur.
Hvaleyri – gamli bærinn á mynd frá 2020.
Þá liggur bílabrautin sunnan undir Hvaleyrarholti, en þangað hefur kaupstaðurinn teygt byggð sína á síðustu árum. Sunnan vegar er Ásfjall með mælingavörðu á kolli. Undir því stendur bærinn Ás ofan við Ástjörn. Brautin liggur um tún Þorgeirsstaða sunnan við Hvaleyrarholt.
Þorgeirsstaðir.
Bærinn hét áður Þorláksstaðir, og fylgir því nafni sú sögn, að þar á holtinu hafi að fornu staðið kapella helguð heilögum Þorláki.
Þá liggur brautin yfir syðsta tagl Hvaleyrarholts, en þaðan blasir Reykjanesskaginn við.
„Flókastein“ nefnir Jónas Hallgrímsson bjarg nokkurt á túninu norður af Hvaleyrarbænum. Það er alsett áletrunum misjafnlega gömlum og þar á meðal rúnaletri, bandrúnum. Um rúnirnar segir Jónas, að hann viti ekki betur en þær séu nöfn á þeirri skipshöfn, sem víkingurinn Flóki hafði með sér, þegar hann heimsótti Ísland. Verið getur, að Herjólfur hafi ríslað sér við að rista þessar rúnir á steininn, meðan hann beið eftir skipinu,, sem hann sleit frá á skipsbátnum.
Engidalur — Hafnarfjörður.
Hamarskot fyrrum – tilgáta.
Hafnarfjörður var fjölsóttasta verslunarhöfn hér á landi frá því um 1400 og fram á 18. öld. Lögsagnarumdæmi kaupstaðarins hefst á hraunbrúninni við Engidal. Þar sem borgin stendur voru áður bæirnir Akurgerði, Hamarskot, Ófriðarstaðir (Jófríðarstaðir) og Hvaleyri.
Jófríðarstaðir fyrrum – tilgáta ÓSÁ.
Enn er grasnyt á Jófríðarstöðum og dálítill búskapur rekinn á Hvaleyrartorfunni, en borgin sækir fast inn á lönd hinna fornu jarða.
Þótt Hafnarfjörður væri fjölsóttur verslunarstaður og kaupmenn af ýmsum þjóðlöndum þreyttu þangað kappsiglingu á útmánuðum fyrr á öldum, þá lágu engir vegir til staðarins, aðeins koppagötur úr ýmsum áttum yfir hraunin, og þar reis ekki þorp fyrr en á 19. öld.
Endurheimtar bækur Árna Magnússonar frá Danmörku.
Gömlufjarðargötur lágu frá Hraunsholti að Sjónarhóli, Reykjavíkurvegi 22. Það var fjölfarnasta lestamannaleiðin til fjarðarins.
Árnasafn flutt til skips.
Vorið 1720 silast lest suður hraunið til Hafnarfjarðar, 30 klyfjahestar með þung koffort þræddu Gömlufjarðargötuna frá Hraunsholti, álútir, varkárir, og fótvissir.
Hvaleyri 1772 – Joseph Banks.
Þröngir troðningar voru markaðir í hraunklöppina af óteljandi lestum, sem höfðu lötrað þennan stíg um aldir og flutt alls kyns varning. Að þessu sinni var flutningurinn mesta dýrmæti, sem lyft hafði verið til klakks á Norðurlöndum.
Hafnarfjörður 1834.
Lestin kom frá Skálholti, höfuðmenntasetri hins forna Íslands, og í koffortunum voru bækur, gulnað og velkt bókfell, elju- og snilldarverk íslenskra þúsunda. Þær eru safn Árna Magnússonar, og það á að flytjast til Kaupmannahafnar.
Í 8 aldir hafði verið unnið að þessum bókum um dreifðar byggðir Íslands, og nú áttu þær að auka og treysta frægð hins danska konungsveldis í höfuðborg ríkisins.
„Þessi koffort eru eins og táknmynd um niðurlægingu Íslands þar sem hún silast áfram með bækur þess úr hinum forna menningarhöfuðstað til hins danska skips í Hafnarfirði„, segir Jón Helgason í Handritaspjalli.
Hafnarháskóli.
Lestin hefur þrætt stíginn ofan við Háaklif, sem nú nefnist Reykjavíkurvegur, þokast suður Malirnar og út á grandann hjá Óseyri. Þar skilaði hún auðæfunum á skipsfjöl.
Bækurnar voru afreksverk íslenskrar hámenningar, sem átti sér fótfima fararskjóta að forsendu.
Hesturinn hafði sigrast á öllum torfærum og firnindum Íslands og gert það að einni samfélags- og menningarheild. Hann hafði borið forna stjórnskipan um landið, á fótum hans hvíldi þinghaldið á Þingvelli við Öxará og forn sagnritun.
Franski landfræðingurinn Alain Manesson Mallet skrifaði heimslýsingu sem kom út 1683, sama ár og Árni Magnússon fór til náms við háskólann í Kaupmannahöfn. Íslandi bregður fyrir á 14 kortum í bókinni. Hér er mynd úr heimslýsingunni, á henni sést Hekla gjósa.
Nú hafði hann flutt bækur Íslands yfir öll torleiði til strandar. Þær höfðu verið tíndar saman í rústum hins forna íslenska samfélags, og voru fluttar á nýjan áfangastað, en þar beið þeirra það hlutskipti að hefja sokkna þjóð úr niðurlægingu.
Árnasafn var og er sérstæð stofnun við Hafnarháskóla. Safnið var í raun og veru fyrsti háskóli Íslendinga. Þeir voru ómissandi fylgjunautar bóka sinna, og þær opnuðu þeim leið til nokkurra mannvirðinga og áhrifa hjá einvaldsstjórninni í hinum nýju heimkynnum og jafnvel aðgang að bakdyrum konungshallarinnar. Kringum hinar fornu bækur varð til nýlenda íslenskra menntamanna, og þaðan komu Íslendingum, sem heima sátu, talsmenn og leiðtogar.
Árnasafn varð höfuðstöð íslenskrar þjóðfrelsisbaráttu, þegar stundir liðu. Margir af helstu forystumönnum Íslands á 18. og 19. öld voru starfsmenn safnsins lengur eða skemur: Bjarni Pálsson, Eggert Ólafsson, Hannes Finnsson, Finnur Magnússon, Konráð Gíslason og Jón Sigurðsson. Jón var styrkþegi og starfsmaður Árnasafns frá 1835 til dauðadags 1879. Hvort sem hin framsækna sveit Íslendinga var kennd við Fjölni eða Félagsrit, þá var kjarni hennar tengdur stofnun Arna Magnússonar.
Þjóðfélagsbarátta okkar við Dani er til lykta leidd. Árnasafn hefur skilað miklu hlutverki bæði sem vísindastofnun og virki þjóðfrelsismanna. Leitun mun vera á stofnun, sem hefur verið jafnsamgróin þjóð sinni og þetta safn velktra skinnbóka og snjáðra pappírsblaða.
Úr Árnasafni í Kaupmannahöfn.
Engin þjóð mun eiga neinni stofnun jafnmikið að þakka og við Íslendingar safninu hans Árna Magnússonar.“
Heimild:
-Alþýðublað Hafnarfjarðar. Jólablað 1965 (24.12.1965), bls. 16-18.
Endurheimt handritin útlistuð..
FERLIR – eldri vefsíður
FERLIR stóð upphaflega fyrir FErðahóp Rannsóknardeildar Lögreglunnar Í Reykjavík.
Ómar – fyrirhugaðar helgarferðir FERLIRs undirbúnar.
Áhugasamt lögreglufólk um útivist og hreyfingu frá hversdagsins önn, öðrum en hugkrefjandi rannsóknum, s.s. vegna manndrápa, rána og fjársvika og jafnvel löngum kyrrsetum rannsóknanna á millum, tók sig saman árið 1999 og ákvað að líta svolítið í kringum sig – víttka sjóndeildarhringinn og kynnast betur sínu nærtækasta náttúrulega umhverfi. Deildin hafði þá tekið við öllum verkefnum Rannsóknarlögreglu ríkisins, sem þá hafði verið lögð niður sem slík. Á þessum tíma tókst nýliðum rannsóknardeildar lögreglunnar í Reykjavík, með góðum stuðningi fyrrum starfsfólks RR, að leysa öll tilfallandi manndrápsmál, öll hinu fjölmörgu vaxandi ránsmál á þeim tíma og nánast öll áður óupplýst tilfallandi fjársvikamálin. Hvort framangreind útvistun í náttúruna hafi eitthvað með árangurinn að gera skal ósagt látið. Rannsóknardeildinn hafði reyndar á þessum tíma á að skipa sérstaklega hæfu starfsfólki, enda árangurinn í frásögu færandi.
FERLIRsfélagar í Bálkahelli.
Helgarferðirnar voru fyrirfram ákveðnar með það fyrir augum að upplýsa eitthvað áður sögulega óþekkt. Leiðtogarnir, sem og aðrir er að komu, unnu allir sína vinnu, bæði hvað varðaði undirbúning og framvæmd, í sjálfboðavinnu – öðrum þátttakendum að kostnaðarlausu.
FERLIR – elsta vefsíðan.
Árni Torfason setti upp fyrstu, einfalda, vefsíðu FERLIRs árið 2000, með styrk frá Rannsóknarsjóði Seðlabankans. Í styrknum fólst helmingskaup á fartölvu, sem þá þótti ekki bara dýr, heldur rándýr – með hliðsjón af launum lögreglumanns á þeim tíma.
Vefsíðan var endurnýjuð árið 2007 í Webman hjá Nethönnun og síðan uppfærð í núverandi Word Pressútgáfu hjá Premis árið 2019 með styrk úr Náttúruverndarsjóði Pálma Jónssonar.
Fyrir þá, sem vilja hafa samband, er eftir sem áður bent á netfangið ferlir@ferlir.is. Allur fróðleikur um Reykjanesskagann er vel þeginn….
Nálgast má eldri vefsíðu FERLIRs (dags. 15. nóv. 2006) HÉR.
FERLIR – vefsíðan fyrir uppfærsluna 2019.
Nýtt útlit – áfangi á vegferð
FERLIRsvefsíðan var á sínum tíma sett upp af vanefnum og -þekkingu á síkri tækni, en með aðstoð hjálpsamra fjögurra handa og tveggja skilningsríkra huga var fræinu sáð.
Stoðhola í skála í Ögmundarhrauni er hraunið í eldgosahrinunni 1151-1153 rann yfir byggð landsnámsfólks.
Morgunblaðið lagði þar m.a. tvær hendur á plóg, auk tveggja annarra Árna Torfasonar er hannaði vefsíðuna með tíu fingrum sem og stuðningi þáverandi bæjarstjóra Grindavíkurbæjar, Ólafs Ólafssonar. FERLIRsvefsíðan hefur, þrátt fyrir góðan skilning margra, þurft að bregðast við aðstejandi vanda í umleitun stöðugrar þróunnar. Ótrúlegum fróðleik um afmarkað landssvæði hefur á skömmum tíma verið safnað á einn stað. Eitthvað sem fáum hefur áður tekist. En eitt er að leita uppi, vettvangsstaðfesta, skrá, ljósmynda, draga upp og safna efni inn á síðuna – og annað að viðhalda, uppfæra og skrá nýtt efni er varða nýjar uppgötvanir, upplýsingar, ábendingar og viðbætur um skrásett efni frá áhugasömum lesendum.
Þátttakandi í fyrstu FERLIRsferðinni, Jóhann Davíðsson, tilbúin í hvað sem er, enda aldrei að vita við hverju var að búast…
Nú eru liðinir a.m.k. kvart auk tveggja áratuga aukreitis frá upphafinu. Í nútímanum gera nokkur ár því miður (eða sem betur fer) tækin fljótt úrelt. Tíminn gerir því sífelldar kröfu um skjót og vakandi viðbrögð. FERLIR mun fagna endurnýjuðum áfanga þann 12. 01. 2009 n.k. kl. 12.01. Síðan mun smám saman taka ítrekuð par ár að uppfæra gamalt efni á nýjum vefsíðum.
Tilgangur upphafsins var einfaldur; að bjóða þaulsetnu skrifstofufólkinu upp á tilbreytingu er fælist í hreyfingu og hugeflingu. Málið er að þegar fólk, er felst til tiltekinna starfa, festist smám saman í hugarfari áráttu rannsóknanna. Stundum reynist mikilvægt að líta út fyrir „kassann“ og skoða aðra möguleika utan hans.
Göngur og hreyfing um ókunnar slóðir efla jafnan hugarþelið; draga viðkomandi út úr hversdagsleikanum; gera honum kost á skoða og meta söguna á annan hátt með hliðsjón að verkefnum líðandi stundar.
Fólk, hvort það eru bankastjórar, alþingismenn, ráðherrar, forseti, læknir, skrifstofumaður, verkamaður/-kona eða hreingerningarmaður/-kona hefur alltaf gott af hollri hreyfingu út í því sögulega umhverfi sem forferður allra þeirra hafa alist upp við í gegnum tíðina…
FERLIRsfélagar á góðri stundu um jól við Rauðshelli.
Ferlir – sagan
FERLIR stóð upphaflega fyrir FErðahóp Rannsóknardeildar Lögreglunnar Í Reykjavík.
Í Gvendarhelli (Arngrímshelli). Formaður Ferðafélags Grindavíkur, Erling Einarsson, skoðar aðstæður.
Áhugasamt lögreglufólk um útivist og hreyfingu frá hversdagsins önn, krefjandi rannsóknum og stuttum kyrrsetum þeirra á millum, tók sig saman árið 1999 og ákvað að líta svolítið í kringum sig – víttka sjóndeildarhringinn og kynnast betur sínu nærtækasta umhverfi. Umræðan um svonefnt „Burn out“; úti í heimi, nú túlkað sem „kulnun í starfi“, hafði þá verið til umræðu, án þess þó að njóta sérstakrar athygli annarra stétta hér á landi á þeim tíma. Reykjanesskaginn varð fyrir valinu, bæði vegna nálægðarinnar og ekki síður vegna lítils áhuga fólks almennt á því svæði (þótt undarlega megi teljast).
FERLIRsfélagar á göngu um Almenningsveginn á Vatnsleysuströnd í frábæru veðri.
Eftir að þátttakendur höfðu kynnt sér og rannsakað gaumgæfilega margvíslegar heimildir, -bæði gamlar og nýjar, skráðar og óskráðar – kom í ljós að Skaginn hafði upp á ótrúlega mikla fjölbreytni að bjóða.
Húshólmi – skáli.
Allt frá fornum minjum um búsetu frá upphafi norræns landsnáms til áþreifanlegrar atvinnuþróunarsögu frá fornöld til vorra tíma, þjóðsagnakennda staði, fornar þjóðleiðir, stórkostlega og síbreytilega náttúrufegurð, tímasetta jarðsögu, fjölbreytta flóru og fánu, sendnar strandir jafnt sem rísandi björg, magnþrungið brim, langa fjallgarða, formfagur fjöll, gróna dali, tifandi læki, fjölskrúðug jarðhitasvæði og svo mætti lengi telja.
FERLIRsfélaga á göngu um ofanverð Hraunin í frábæru veðri.
Til að gera alllanga sögu mjög stutta er rétt að nefna að þegar hafa verið farnar rúmlega 3300 gönguferðir um Reykjanesskagann, sem markast af hinu forna landnámi Ingólfs, vestan línu milli Hvalfjarðarbotns og Ölfusárárósa.
Ferlir á ferð um vetur á Sveifluhálsi.
Hópurinn, breytilegur frá einum tíma til annars, hefur notið leiðsagnar frábærs fólks, sem miðlar hefur fróðleik og sértæka vitneskju um einstök svæði. Því fólki verður seint fullþakkað fyrir móttökurnar.
Undirbúningur næstu ferðar.
Auk texta má sjá fjölda mynda og uppdrætti af yfir 200 minjasvæðum. Margt mjög áhugasamt fólk hefur verið með í ferðum. Sumt af því hafði áður skoðað og skráð upplýsingar á afmörkuðum svæðum. Þátttaka þess hefur gert hópnum kleift að auka víðsýnið og fræðast um ýmislegt það, sem áður virtist óþekkt. Við leitir hefur hópurinn fundið áður óþekktar minjar og staðsett aðrar, sem heimildir voru um en virtust týndar. Alls staðar, þar sem bankað hefur verið að dyrum, hefur hópnum verið mjög vel tekið.
Reynir Sveinsson miðlar fróðleik við Hvalsneskirkju.
Þátttakendur hafa einnig átt frábært samstarf við ágæta fulltrúa Hellarannsóknarfélagsins, Ferðamálafélags Grindavíkur, kirkjuverði, skólastjórnendur, innfædda leiðsögumenn og margra fleiri á ferðum sínum. Sem dæmi má nefna að bæjarstjórinn í Grindavík. Ólafur Ólafsson, var sérstaklega áhugasamur um sitt umdæmi og mætt í margar ferðir er farnar voru innan umdæmisins.
Í hellinum FERLIR í Brennisteinsfjölum.
Verður það að teljast einkar virðingarvert því talsverður tími hefur farið í ferðir um það víðfeðma umdæmi. Safnað hefur verið miklum fróðleik um Skagann, skráðir GPS-punktar á minjar, hella, skúta, sel og annað er merkilegt hefur þótt. Þá hafa einstök minjasvæði, s.s. Gömlu Hafnir, Húshólmi, Selatangar, Krýsuvík, Selalda, Strandarhæð, Kaldársel o.fl. staðir verið dregin upp skv. lýsingum eldra fólks, en fróðleiksmiðlun þess verður seint metin að verðleikum.
FERLIRsfélagar á Selatöngum.
Ágætt samstarf var við Örnefnastofnun á meðan hún var og hét. Naut stofnunin góðs að því með því að fá afrit af örnefnakortum er gjörð voru. Viðtöl hafa og verið tekin við fólk, sem enn man hvaða minjar voru hvar og hvað var gert á hverjum stað.
Afraksturinn má nú sjá hér á vefsíðunni…
Gengið um Sveifluháls – í frábæru veðri.
Elliðaárdalur – stríðminjar
Í bókinni „Elliðaárdalur – Perla Reykjavíkur“ er m.a. fjallað um stríðsminjar í Elliðaárdal:
Elliðaárdalur – loftmynd.
„Elliðaárdalur er stærsta græna svæðið innan Reykjavíkur, hluti af umhverfi og menningarsögu borgarinnar og eitt vinsælasta útivistarsvæði höfuðborgarinnar.
Í nýrri bók um Elliðaárdalinn, Elliðaárdalur – Perla Reykjavíkur, er fjallað um gróðurfar, fuglalíf og fjölbreytilega jarðfræði dalsins og einnig sögustaði og friðlýstar minjar. Í eftirfarandi kafla úr bókinni er í máli og myndum gerð grein fyrir ýmsum minjum frá stríðsárunum síðari.
Stríðsminjar í Elliðaárdal
Í síðari heimsstyrjöldinni, 1940-1945, var kömpum, þ.e. braggaþyrpingum setuliðsins, komið upp nánast alls staðar í borgarlandinu þar sem því varð við komið. Þar á meðal voru nokkrir í Elliðaárdal.
Kampar og stríðsminjar í landi Ártúns
Camp Ártún 1942.
Fimm herkampar voru í landi Ártúns, þar af þrír á því landi sem nú er undir borgarvernd og einn í jaðri þess. Tveir kampar voru sitt hvorum megin við bæjarhólinn.
Camp Battle var norðan við Camp Alabaster/Pershing, hinum megin við bæjarhól Ártúns.
Camp Alabaster (Camp Pershing) var skammt frá Elliðaárstöð. Þar voru aðalstöðvar breska setuliðsins eftir að þær voru fluttar úr Menntaskólanum í Reykjavík við Lækjargötu. Alabaster var nafn á hernaðaráætlun Breta við töku Íslands. Þann 13. maí 1942 flutti bandaríska setuliðið hluta af aðalstöðvum sínum eða „Iceland Base Command HQ“ í þennan kamp. Breyttu þeir nafni hans í Camp Pershing.
Camp Hickham var í Ártúnsbrekku, þar sem jarðhýsin eru nú, reistur af bandaríska setuliðinu.
Camp Fenton Street var á þeim slóðum sem bílaumboðið BL er nú.
Fossvogur; RCAF-Camp.
Þann 22. apríl 1942 tóku Bandaríkjamenn við yfirstjórn hers bandamanna á Íslandi úr höndum Breta. Af því tilefni fór herforingi Breta af landi brott en við yfirstjórn breska hersins hér tók fylkisforingi og voru aðalstöðvar hans í Camp Fenton Street.
Auk þessa var einn kampur á Ártúnshöfða (Camp Ártún) og tveir kampar voru vestan við Elliðaár, á móts við Ártún (Camp Pony og Camp New Mercur).
Eins og nærri má geta höfðu kamparnir mikil áhrif á líf fólksins á svæðinu. Til að mynda var öryggisgæsla svo ströng að jafnvel börnin þurftu vegabréf til að komast heim til sín.
Fossvogur – braggi.
Eftirminnilegt þótti að Elliðaárstöðin var máluð í felulitunum á stríðsárunum, ekki hvít eins og alltaf. En svo var raunar um ýmis önnur mannvirki einnig.
Þegar setuliðið hvarf af landi brott í stríðslok fluttust íslenskar fjölskyldur inn í Camp Fenton Street og fékk hann þá nafnið Elliðaárhverfi. En nú hafa nær öll hernaðarmannvirki verið fjarlægð úr landi Ártúns. Einu ummerkin eru í Ártúnsbrekkunni. Annars vegar er það dæld eftir sandpokavígi sem nú er að mestu fallið saman. Hin ummerkin eru undir yfirborði jarðar, neðanjarðarbyrgi, sem búið er að hylja munnann á með jarðvegi.
Camp Baldurshagi
Braggahverfi í Fossvogi.
Hann var þar sem nú er skeiðvöllur hestamannafélagsins Fáks á Víðivöllum. Þetta var stór kampur með um 100 bröggum sem breska setuliðið reisti. Fyrst voru þarna breskir hermenn úr Duke of Wellington hersveitinni. Síðar, þegar landgönguliðar bandaríska sjóhersins komu til landsins, 7. júlí 1941, fengu þeir þar inni. Bretarnir fluttust þá að Geithálsi þar sem þeir reistu nýjan kamp.
Ummerkin sem nú sjást eftir Camp Baldurshaga eru leifar af braggagólfum og sökklum. Ennfremur var eitt húsið úr kampinum flutt í Seláshverfi og gert að íbúðarhúsi. Nafnið á kampinum er raunar villandi því að hinn upphaflegi Baldurshagi er við Suðurlandsveg. Meðal íbúa í Camp Baldurshagaárið 1941 var Ralph Hannam, sem eftir stríðið settist að í Elliðaárdal.
Skotbyrgi
Í Breiðholtshvarfi, ofan við Árbæjarlón, er steypt skotbyrgi af þeirri gerð sem algeng var á stríðsárunum og finnast enn m.a. í Öskjuhlíð. Þetta er steinkassi, um 3 m á hvern veg, og hefur verið skotrauf framan á honum. Þakplata byrgisins er steypt og hefur lítið látið á sjá. Veggir eru hins vegar hlaðnir úr holsteini og eru þeir farnir að molna nokkuð.“
Heimild:
-Morgunblaðið – 294. tölublað, fimmtudagur 15. desember 2016, bls. 62.
Letursteinn í Elliðaárdal.
Gengið um Garðabæ
Sigurður Björnsson skrifaði um „Garðabæ“ í Félagsrit eldri borgara árið 2007:
„Garðabær er hluti af Álftaneshreppi hinum forna, sem fyrst var skipt árið 1878 í Garðahrepp og Bessastaðahrepp. Síðar var Hafnarfjörður skilinn frá Garðahreppi og fékk kaupstaðarréttindi árið 1908. Þessi sveitarfélög heita nú Garðabær, Hafnarfjarðarkaupstaður og Sveitarfélagið Álftanes.
Álftanes – Örnefnakort.
Umhverfi og ásýnd Garðabæjar mótast að verulegu leyti af hrauninu, sem brann fyrir um það bil 7200 árum og rúmlega 3000 árum eftir að síðasta jökulskeiði lauk. Hraun þetta rann frá eldvarpinu Búrfelli, sem er suðvestan Heiðmerkur, 7,2 km í suðaustur frá Garðatorgi og 2,5 km norðaustur frá Helgafelli, sem er móbergsfjall myndað í eldgosi undir jökli á síðustu ísöld. Búrfellshraunið heitir ýmsum nöfnum eftir því hvar menn eru staddir hverju sinni, svo sem Smyrlabúðarhraun, Svínahraun, Vífilsstaðahraun, Urriðakotshraun, Garðahraun og Gálgahraun.
Gálgaklettar.
Hluti Búrfellshrauns rann einnig vestar og heitir þar ýmsum nöfnum, sem ekki verða rakin hér, nema hvað Hafnarfjarðarhraunið er hluti þess. Hér er því hvorki skortur á hraunum né örnefnum. Tómas Guðmundsson skáld komst snilldarlega að orði þegar hann sagði í kvæði sínu, Fjallganga: „Landslag yrði lítils virði, ef það héti ekki neitt.“
Mér er ætlað að rekja hér örnefni og greina frá kennileitum í Garðabæ frá fjöru og fram til fjalla. í bókinni Örnefni og leiðir í landi Garðabæjar eftir Guðlaug Rúnar Guðmundsson er örnefnaskrá á 78 blaðsíðum svo ljóst má vera, að hér verður aðeins stiklað á stóru í stuttri grein. í þeirri bók geta þeir, sem áhuga hafa, aflað sér nánari fróðleiks um Garðabæ og örnefni þar.
Garður/brú milli Skógtjarnar og Aukatjarnar.
Mörk Garðabæjar og Álftaness liggja um tvær tjarnir, Lambhúsatjörn og Skógtjörn. Eiðin, sem áður skildu þessar tjarnir frá sjó, eru nú horfin í hafið, þannig að þær eru raunar báðar orðnar að vogum. Afrennsli frá Skógtjörn var til suðurs um Oddakotsós við miðbik tjarnarinnar og lágu hreppamörkin um ósinn. Vestan óssins var Hliðsnesið í Bessastaðahreppi með samnefndum bæ, og lá nesið til suðurs frá Álftanesinu. Hafið rauf eiðið norðan bæjarins og stóð hann þá á eyju, erfiðara varð um aðföng og róa þurfti með börnin á báti til þess að þau kæmust í Bjarnastaðaskóla.
Garðahverfi – Örnefnakort.
Fyrstu jarðýturnar í eigu íslendinga komu til landsins 1942 og eina þeirra, e.t.v. þá fyrstu, áttu bræðurnir Eyþór og Gunnar Stefánssynir frá Eyvindarstöðum á Álftanesi. Þeir voru fengnir með ýtuna til þess ýta upp í gamla ósinn og koma Hliðsnesinu í vegasamband inn í Garðahrepp.
Við Skógtjörn.
Bæjamörkin liggja hins vegar óbreytt, þar sem áður var ósinn suður úr Skógtjörninni. Hér er land allt hægt og sígandi að hverfa í hafið eins og sjá má af því, að bæði á botnum tjarnanna og úti fyrir ströndinni suður af Garðaholti og umhverfis Álftanes eru víða myndarlegir móhleifar, en mór myndast af gróðurleifum í mýrum inni á landi en aldrei í söltu vatni, enda engar gróðurlendur þar. Á báðum þessum tjörnum er fjölskrúðugt fuglalíf, einkum vor og haust, þegar norðlægir farfuglar hafa þar viðkomu og er margæsin þar áberandi. Á eiðinu milli Lambhúsatjarnar og Skógtjarnar, hægra megin við veginn þegar ekið er út á Álftanes, er lágur hóll með tóftarbroti. Þarna stóð bærinn Selskarð. Sunnan við Selskarð og austur af Skógtjörninni, vestan Álftanesvegar, heitir Álamýri.
Selur í Skógtjörn.
Suð-austur frá Skógtjörn rís Garðaholtið. Vestan í holtinu standa Garðar, höfuðból og kirkjustaður frá fornu fari. Garðakirkja var aflögð árið 1914 og um miðja öldina var svo komið að aðeins stóðu eftir grjótveggirnir opnir fyrir veðri og vindum, gluggalausir og þaklausir. Til tals kom að brjóta veggina niður og nota í hafnargarð við Hafnarfjarðarhöfn. Því menningarslysi var þó forðað, sem betur fer, fyrir atbeina nokkurra góðra manna og þó einkum vegna atorku kvennanna í nýstofnuðu Kvenfélagi Garðahrepps, og fórnfúsra starfa þeirra. Þær endurreistu Garðakirkju og var hún vígð af séra Sigurbirni Einarssyni biskupi hinn 20. mars 1966.
Álftanes – herforningaráðskort 1903. Hér sjást landamerkimum Skógtjörnina.
Sunnan og vestan í Garðaholtinu er Garðahverfið. Þarna voru 25 býli og þurrabúðir árið 1868. Mörg þessi býli standa þar enn.
Nyrst i Garðahverfinu, niður undir Skógtjörn, eru Hausastaðir. Þar er minnisvarði um einn fyrsta vísi að reglulegu skólahaldi fyrir börn og unglinga hér á landi. Þessi skóli var starfræktur á vegum Thorkillisjóðsins árin 1791-1812, en sjóður sá varð til samkvæmt ákvæði í arfleiðslubréfi Jóns Þorkelssonar fyrrum skólameistara í Skálholti og átti hann að standa straum af skólahaldi fyrir fátækustu og mest þurfandi börn í Kjalarnesþingi.
Skammt suðaustur frá Garðakirkju stendur félagsheimilið Garðaholt, sem upphaflega var reist árin 1908-11 sem skóli og þinghús hreppsins.
Minnismerki um Hausastaðaskóla og Hausastaði.
Aukið hefur verið við húsið nokkrum sinnum og hefur það í mörg ár þjónað sem samkomuhús bæjarins. Kvenfélagið sér um rekstur Garðaholts. Örskammt til vesturs frá Garðaholti, neðan við veginn til Hafnarfjarðar, stendir býlið Krókur, sem Garðabær á nú og rekur þar byggðasafn. Fyrri eigendur gáfu bænum húsin ásamt öllu innbúi. Efst á Garðaholtinu er fagur og mikill skógarreitur. Holtið var áður autt, grýtt og gróðurvana, því þarna næða norðanvindar. Árið 1955 fékk Sigurður Þorkelsson, skipasmiður, þarna land á leigu, girti það og hóf uppgræðslu og trjáplöntun. Hann byggði sér bústað ásamt konu sinni, Kristínu Gestsdóttur, sem nú er nýlátin. Þennan stað gerðu þau að þeim unaðsreit, sem þar er orðinn, og nefndu hann Grænagarð.
Garðaholt – hringsjá.
Á Garðaholti er hringsjá, sem Rótarýklúbburinn í Görðum lét gera. Sigurður Björnsson, verkfræðingur, sá er ritar þessa grein, mældi á holtinu og hannaði hringsjána. Hún sýnir fjallahringinn, hæðir fjallanna og fjarlægðir frá Garðaholtinu. Á skífunni er sólúr.
Nyrst í Garðahrauni, skammt frá Lambhúsatjörn, er hraungúll, sem klofnað hefur og myndar tvo kletta eða þrjá. Klettana notaði Bessastaðavaldið sem aftökustað þeirra ógæfumanna, sem þeir töldu dauðaseka að þeirra tíma reglum og lagabókstaf. Klettarnir nefndust Gálgaklettar eða Gálgaklofningar og hraunið Gálgahraun.
Hádegishóll – landamerkjavarða.
Austan Gálgahrauns er Arnarnesvogur. Nyrsta spýja Garðahraunsins skagar í mjóum tanga út milli Arnarnesvogar og Lambhúsatjarnar og heitir þar Eskines.
Suður frá Arnarnesvogi rís Hraunsholtið og austan þess rennur Hraunsholtslækur til sjávar. Hann á upptök sín í Vífilsstaðavatni og nefnist efri hluti hans Vífilsstaðalækur. Lækurinn rennur með hraunjaðrinum sunnan við Flatahverfið. Úti í hrauninu er stakur hóll er nefnist Hádegishóll, eyktamark frá bænum Hraunsholti, og er á bæjamörkum Garðabæjar og Hafnarfjarðar.“
Heimild:
-Félagsrit eldri borgara, 2. tbl. 12. árg. 2007. „Listin að lifa“ – 2. tölublað (01.06.2007), Sigurður Björnsson, verkfraðingur, Gengið um Garðabæ, bls. 44-45.
Garðabær – uppland – kort.
Hnúkar – hellar – hraundrýli – tóftir – áletrun
Gengið var um Hnúka á Selvogsheiði.
Í Hnúkum.
Ætlunin var m.a. að skoða Hnúkahelli suðaustan undir Efstahnúk og mannvistarleifar norðaustan við hann – við stóra hraunbólu. Við hann eru tóftir og hleðslur, óskráðar. Norðan við hnúkinn er hraundrýli, eitt hið fallegasta á landinu, þriggja mannhæðarhátt og um fimm metra djúpt. Ekki er vitað til þess að maður hafi stigið þar niður fæti. Hæfilega langur sigbúnaður var með í för. Norðar er gróin hrauntröð, hluti Selvogsheiðardyngjunnar, og vatnsstæði. Norðvestar er gat ofan í jörðina. Lítið ber á því, en óvíst var hvað það hefði að geyma. Vestar er Afmælishellir þar sem haldið var upp á FERLIR-800 með reyktri grásleppu, lifrapylsu og harðfisk að þjóðlegum sið – niðurskolað með mysu. Ætlunin var að skoða hellinn og nágrenni hans gaumgæfilega. Um er að ræða stóra klofna og heillega hraunbólu með ágætt útsýni yfir Selvogsheiði.
Hnúkar – Bjrn Hróarsson í hraundríli.
Í ferðinni, auk þessa, fannst hellir í austanverðum Hnúkum. Við op hans er klöppuð áletrun í bergið.
Hnúkar skiptast í Austurhnúka og Vesturhnúka. Austurhnúkar eru þrír, Syðstihnúkur, Austastihnúkur og Vestastihnúkur. Vesturhnúkar eru líka þrír, Neðstihnúkur, Miðhnúkur og Efstihnúkur. Hnúkarnir, strýturnar á Selvogsheiði, eru ekki gjall- eða klepragígar líkt og halda mætti við fyrstu sýn – þegar horft er á þá úr fjarlægð. Þeir eru í rauninni af ætt hraundrýla – þ.e. risaætt þeirra. Selvogsheiðin er dyngja. Strýturnar marka nokkurn veginn gíginn. Hraundrýli myndast oft á yfirborðsþekju hrauna við uppstreymisop, nálægt gígnum, þar sem lofttegundir, einkum vetni (H2), streyma upp, brenna, og rífa með sér hraunslettur. Hraunsletturnar falla sem kleprar umhverfis opið og mynda þannig holan kleprahrauk sem oft líkist einna helst ofni, samanber erlenda heitið á þessum myndunum, hornito. Það mun vera komið úr spænsku og merkir ofn.
Hnúkar – hraundríli.
Algengast er að hraundrýli myndist nálægt eldgígum t.d. á gígbörmunum umhverfis hrauntjarnir í dyngjum eins og Selvogsheiði. Hraundrýli eru nokkuð algeng í hraunum og þá jafnvel langt frá gígunum eins og t.d. Tröllabörn í Elliðaárhrauni (Leitahrauni) neðan Lækjarbotna, í Eldvarpahrauni og í Hvassahrauni. Þar eru reyndar um að ræða hraundrýli af „eðlilegri“ stærð, en hnúkana sjálfa verður hins vegar að telja til yfirstærðar slíkra drýla. Þeir eru mjög form- og litfagrir á að líta – myndast vel. Eflaust munu einhverjir framkvæmdaverktakar renna hýrum augum til þeirra í framtíðinni. Í þeirra augum eru slík fyrirbrigði fyrst og fremst efnisleg verðmæti en ekki jarðfræðidjásn eins og þau eru í augum ferðamanna og náttúruunnenda. Nefna má önnur sambærileg dæmi: Í augum hestamannsins er hesturinn farartæki, gæðingur, vinur, fegurð og náttúruundur, en í augum kaupmannsins er hann kjöt. Í augum sumarbústaðaeigandans er sumarbústaðurinn afdrep, snerting við umhverfið, hvíld, endurnæring, en í augum innbrotsþjófsins er hann verðmæti í skiptum fyrir fíkniefni. Í augum bíleigandans er bíllinn tæki til að komast á milli staða, tímasparnaður, möguleiki, stöðutákn, en í augum bifvélavirkjans er hann tekjulind. Hjólhýsi eru væntingar um þægindi í augum sumra, en óþarfi í augum annarra. Svona lítur fólk misjöfnum augum á lífsins gæði/verðmæti. Það sem einum er kært er öðrum kærara – á annan hátt. Góð heilsa er þó jafnan fyrir mestu.
Fjárskjól í Hnúkum.
Því miður er hin sögulega staðreynd sú að „hugverðmæt“ náttúran og umhverfið hefur ávallt þurft að víkja fyrir „krónuverðmætum“, jafnvel þótt mun færri hafi með umtalsverðar krónur að gera en hughrif. Hið síðarnefnda er og hefur alltaf verið allra – og gagnast öllum – alltaf, en eir og seðlar verða að teljast „glópagull“ – a.m.k. að fenginni reynslu í meira en 5000 ára menningarsögu mannkynsins. En hversu mörg árhundruðin eða jafnvel -þúsundin enn þarf maðurinn til að læra það sem til þarf? Flestar „mikilvægar“ ákvarðanir, sem taka þarf í dag, hafa verið teknar áður (sumar með hörmulegum afleiðingum), flest viðbrögð fólks við teknum ákvörðum hversdagsins hafa áður komið fram og flest af því sem skiptir „raunverulegu“ máli hefur því miður einungis varðað fáa. Þannig er og verður rándýrt hjólhýsið einungis skammvinn ánæga – eða í besta falli dýrmæt reynsla.
Að framansögðu má ekki endilega halda að um einskæra speki sé að ræða, heldur er hér fyrst og fremst verið að reyna að nota ákveðna orðtækni til að koma að a.m.k. einni af hinum góðu myndum til viðbótar, sem teknar voru á hinu myndræna svæði Hnúkanna. Í rauninni skiptir umhverfið – jörðin okkar – engu máli. Hún er og verður – meðan við lifum a.m.k. Og af hverju ættum við að hafa áhyggjur af öðrum, sem á eftir koma?
Í hellinum, hér nefndur „Tóftahóll“, eru hleðslur, m.a. hringhleðsla. Tóftin framan við munnan er greinilega gömul. Hin tóftin er norðan við hólinn. Þá sést vel móta fyrir stvískiptum hlöðnum stekk eða kví norðan við hólinn. Hellirinn sjálfur er aðgengilegur og hin myndarlegasta aðstaða. Hraunbólur sem þessi eru jafnan nefndar hraunhvel á jarðfræðimáli. Þau myndast vegna þrýstingsáhrifa sem verða sökum mismunandi rennslishraða á milli hálfstorknaðs yfirborðs og hraunkviku undir. Hólar og hæðir í helluhraunum stafa líka af því að djúpir hraunstraumar kaffærðu hóla og hæðir sem fyrir voru í landslaginu. Mishæðirnar koma svo aftur í ljós þegar kvikan rennur undan storknaðri hraunskáninni í lok gossins. Þarna norðvestan við er gróin hluti dyngjugígsins. Norðvestast í henni er vatnsstæði. Ekki er ólíklegt er hér sé um að ræða gamalt sel frá Nesi í Selvogi, en svæðið er innan landamarka þess. Nes er fyrrum stórbýli.
Hnúkahellir er suðaustan undir Efstahnúk. Hann er um 30 metra langur, sléttur í botninn. Við suðurvegg hans eru smávaxnir dropsteinar.
Suðaustan við Hnúka var gengið fram á op í jörðinni. Nálægt því var lítil varða. Hellirinn er um 20 m langur, mannhæðarhár og sléttur í botninn. Við op hans er klöppuð áletrun í bergið. Svo virðist sem sjá megi ?ÖKJU – HE??. Fróðlegt væri að reyna að komast að því fyrir hvað þetta gæti staðið. Hellirinn hefur fengið vinnuheitið „Leturhellir“.
Nokkru vestan við hellinn eru mannvistarleifar við stóra hraunbólu; tvær tóftir og hleðslur, óskráðar.
Hnúkar – hellir.
Norðan við hnúkinn er hraundrýli, eitt hið fallegasta á landinu, þriggja mannhæðarhátt og um fimm metra djúpt. Björn Hróarsson fór niður í það og niður á botn. Botninn er heill svo lengra verður ekki komst niður á við.
Norðvestar er gat ofan í jörðina. Lítið ber á því, en óvíst var hvað það hafði að geyma. Eftir að hafa fjarlægðir höfðu verið nokkrir steinar fór Björn niður. Þar kom hann inn í lítið herbergi og voru veggir þess „glerjaðir“ með þunnu hraunlagi. Ekki sást í rás út úr því. Svo virðist sem þarna hafi legið glóandi kvika um tíma og brætt grannbergið, en sigið síðan undan.
Vestar er Afmælishellir (FERLIR-800). Ætlunin var að skoða hann gaumgæfilegar. Um er að ræða stóra klofna, rúmgóða og heillega hraunbólu. Hann vildi hins vegar ekki láta líta á sig í þetta skiptið. Það er reyndar ekkert verra því fara þarf á þetta svæði að nýju fljótlega og skoða þá svæðið norðvestan við dyngjuna.
Hnúkar – áletrun við hellisop.
Hnúkarnir eru einstaklega fallegt útivistarsvæði og líklegt má telja að þarna kunni við nákvæma leit að leynast áður ófundnar minjar og mannvistarleifar.
Hins vegar fannst fjárskjól vestan við Hnúka. Þar er rúmgott gat á jafnsléttu og fallin varða ofan við. Verður skoðað betur næst.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mínútur.
Heimild m.a.:
-http://www.ismennt.is/not/gk/jfr/ordskyr/
-Örnefnaskrá fyrir Nes.
Hnúkar.