Árið 2007 skrifaði Ómar Smári Ármannsson BA-ritgerð í fornleifafræði við Háskóla Íslands um „Sel og selstöður á Reykjanesskaganum„.
Viðfangsefni ritgerðarinnar var að safna heimildum um sel og selstöður á landssvæði fyrrum lanadnáms Ingólfs; frá vesturhlíðum Esju út að Reykjanestá, vestast á Reykjanesskaganum, bera þær saman, kanna fjölda þeirra, leita þær uppi og merkja inn á uppdrátt, lýsa gerð mannvirkja í seljum á svæðinu og jafnframt að reyna að ákvarða aldur þeirra út frá heimildunum, einkum Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá árinu 17032 svo og helstu útlitseinkennum.
Sel – tilgátuhús
Selin og selminjar, sem fjallað er um í ritgerðinni, eru ein tegund sérstakra búskaparminja á afmörkuðu svæði. Ritheimildirnar eru notaðar til að fá vísbendingar um aldur og staðsetningu seljanna. Minjarnar voru leitaðar uppi eftir heimildunum, örnefndum og eldra fólks minni, og reynt að meta hugsanlegar breytingar í gerð þeirra eftir aldri. Við leitina, sem stóð í u.þ.b. 6 ár, voru uppgötvuð sel og líklegar selminjar, sem hvergi er getið um í heimildum. Upplýsingar fengnar á vettvangi hafa hjálpað til við að skýra skráðar heimildir og bæta við þær sem fyrir voru. Auk þess hefur með vinnunni fengist nokkuð heildstæð mynd af þessari tegund búskaparminja á landssvæðinu.
Gjásel – uppdráttur ÓSÁ.
Upplýsingarnar voru færðar inn á skrá gpsstaðsetningarhnitum. Skráin fylgir ritgerðinni. Byrjað er á að lýsa tilteknum seljum á Reykjanesskaganum og tilheyrandi mannvirkjum, staðsetningu, gerð og ástandi eins og það var í byrjun 21. aldar. Bornar eru saman upplýsingar úr Jarðabók Páls Vídalíns og Árna Magnússonar árið 1703 um þekkt sel og reynt verður að ráða í aldur þeirra með hliðsjón af ummerkjum á vettvangi og skráðum heimildum. Einnig er reynt að áætla hvenær seljabúskapur lagðist af á svæðinu og af hvaða ástæðum.
Höfundur telur líklegt að í öllu landnámi Ingólfs megi finna leifar eftir tæplega 400 sel og/eða selstöður – á svæðinu í vestur frá Botnsá, Ölfusvatni og Ölfusárósum að Reykjanestá.
Uppdráttur af selminjunum á Selsvöllum – uppdráttur ÓSÁ.
Á þessu svæði, vestan Esjuhlíða, fundust heimildir, vísbendingar og ummerki á 152 stöðum er geymt geta selminjar. Í Jarðabókinni 1703 er þetta svæðið sem skilgreint er sem Grindavíkurhreppur, Hafnahreppur, Rosmhvalaneshreppur, Vatnsleysu-strandarhreppur, Álftaneshreppur, Seltjarnarneshreppur, Mosfellssveit og Kjalarneshreppur í Gullbringu- og Kjósarsýslu, auk Ölves (Ölfuss) og Selvogs í Árnessýslu. Selin geta hafa verið í notkun frá fyrstu tíð landnáms hér á landi fram til aldamótanna 1900. Þau spanna því u.þ.b. 1000 ára tímabil í búskaparsögu svæðisins. Einungis eitt sel hefur verið rannsakað og aldursgreint. Skoðuð verða lítillega skrif Hitzlers4 um sel hér á landi, einkum þau sem hægt er að heimfæra upp á seljabúskap á Reykjanesskaganum, en hafa ber í huga að Hitzler skoðaði þau sel ekki sérstaklega. Einnig verður tekið mið af skrifum Guðrúnar Sveinbjarnardóttur um sel, umfjöllun Guðrúnar Ólafsdóttur um Grindavíkurselin og Sesselju Guðmundsdóttur um Vatnsleysustrandarselin.
Þróun selja – Hér má sjá hvernig húsakostur í seljum á Reykjanesskaganum hefur þróast í gegnum tíðina, allt frá kúaseljum í fjársel. Elstu húsin voru einföld, lítil og óregluleg; tóku mið af landfræðilegum aðstæðum, en breyttust smám saman yfir í reglulegri og heilstæðari þrískiptar byggingar: eldhús, búr og baðstofu. Svo virðist sem byggingarlagið hafi tekið að nokkru leyti mið af gerð bæjarbygginga á hverjum tíma og þróun þeirra.
Ekki verður komist hjá því að fjalla lítillega um skilgreiningar á selminjunum sem fornleifar með hliðsjón af gildandi lögum og reglugerðum. Selminjar hafa bæði sögulegt gildi og eru áþreifanlegur vitnisburður um lífshætti og atvinnu fólks á svæðinu um aldir. Uppdrættir af minjum og minjasvæðum og ljósmyndir eru eftir höfundinn. Tilgangurinn með hvorutveggja er fyrst og fremst sá að reyna að fá yfirsýn um selminjarnar á hverjum stað, útlit þeirra og ástand. Teknar hafa verið 17.000 ljósmyndir og gerðir 100 uppdrættir af einstökum minjum eða minjasvæðum á Reykjanesskaganum. Í ritgerðinni er ýmist fjallað um sel eða selstöður. Skilgreiningin er sú að með seli er átt við staðinn þar sem selstaðan var. Á einum stað getur hafa verið selstaða frá fleiri en einum bæ, s.s. í Knarrarnesseli (3 selstöður), Gjáseli (3 selstöður), á Selsvöllum (6 selstöður), í Selgjá (11 selstöður) og Auðnaseli (3 selstöður).
Selvogsheiði – minjar. Uppdráttur ÓSÁ.
Í yfirliti um sel og selstöður í VI. kafla er listi yfir selin í númeraröð og í viðauka aftast fylgir heildarlisti yfir selin í stafrófsröð. Í þeim lista koma fram staðsetningar m.v. Jarðabókina 1703, hvort þau hafi fundist, hnit einstakra selja og hvaða bæ það tilheyrði skv. heimildum. Listinn, líkt og yfirlitið, gefur jafnframt upplýsingar um hvort tiltekið sel hafi verið þekkt, að önnur selstaða hafi verið á sama stað, selið hafi eyðst af völdum náttúrunnar eða verið eytt af mannavöldum eða vafi geti leikið á að um sel hafi verið að ræða. Jafnframt er tiltekið ef sel gæti hafa verið kolasel og hvaða sel urðu loks að bæjum. Seljaorðalisti fylgir aftan við heimildarskrána, en í honum er hægt að sjá hvar fjallað er um einstök sel í ritgerðinni. Í viðauka fylgir ritgerðinni kort af svæðinu þar sem öll selin vestan Esju eru merkt inn á með viðkomandi númeri.
Viðfangsefni ritgerðarinnar er að safna heimildum um sel og selstöður á landssvæðinu frá vesturhlíðum Esju út að Reykjanestá, vestast á Reykjanesskaganum, bera þær saman, kanna fjölda þeirra, leita þær uppi og merkja inn á uppdrátt, lýsa gerð mannvirkja í seljum á svæðinu og jafnframt að reyna að ákvarða aldur þeirra út frá heimildunum, einkum Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá árinu 17032 svo og helstu útlitseinkennum. Selin og selminjar, sem fjallað er um í ritgerðinni, eru ein tegund búskaparminja á afmörkuðu svæði. Ritheimildirnar eru notaðar til að fá vísbendingar um aldur og staðsetningu seljanna. Skráðar heimildir voru um þriðjung seljanna, þriðjungur fannst eftir munnlegum heimildum fólks er þekkti til á sérhverjum stað og þriðjungur fannst við leitir, annað hvort vegna vísbendandi örnefna, s.s. Sellækur, Selholt og Selhæðir, eða líklegra staðsetninga m.t.t. búskaparhátta fyrrum.
Dæmigerður selsstígur.
Minjarnar voru leitaðar uppi eftir heimildunum og reynt að meta hugsanlegar breytingar í gerð þeirra eftir aldri. Við leitina, sem stóð í u.þ.b. 6 ár, voru uppgötvuð sel og líklegar selminjar, sem ekki er getið um í heimildum. Upplýsingar fengnar á vettvangi hafa hjálpað til við að skýra skráðar heimildir og bæta við þær sem fyrir voru. Auk þess hefur með vinnunni fengist nokkuð heildstæð mynd af þessari tegund búskaparminja á landssvæðinu. Upplýsingarnar voru færðar inn á skrá gpsstaðsetningarhnitum. Skráin fylgir ritgerðinni. Byrjað verður á því að lýsa seljum á Reykjanesskaganum og tilheyrandi mannvirkjum, staðsetningu, gerð og ástandi eins og það var í byrjun 21. aldar. Bornar eru saman upplýsingar úr Jarðabók Páls Vídalíns og Árna Magnússonar árið 1703 um þekkt sel og reynt verður að ráða í aldur þeirra með hliðsjón af ummerkjum á vettvangi og skráðum heimildum. Einnig verður reynt að áætla hvenær seljabúskapur lagðist af á svæðinu og af hvaða ástæðum.
Bjarnastaðaból – uppdráttur ÓSÁ.
Höfundur telur líklegt að í öllu umfjölluðu landnámi Ingólfs megi finna leifar eftir fleirri en 400 sel og/eða selstöður – þ.e. á svæðinu í vestur frá Botnsá, Ölfusvatni og Ölfusárósum að Reykjanestá. Flestar höfðu þær þegar verið staðfestar áður en ritgerðin var samin. Á þessu svæði, vestan Esjuhlíða, fundust heimildir, vísbendingar og ummerki um sel og selstöður hins vegar á 152 stöðum. Í Jarðabókinni 1703 er þetta svæðið sem skilgreint er sem Grindavíkurhreppur, Hafnahreppur, Rosmhvalaneshreppur, Vatnsleysustrandarhreppur, Álftaneshreppur, Seltjarnarneshreppur, Mosfellssveit og Kjalarneshreppur í Gullbringu- og Kjósarsýslu, auk Ölves (Ölfuss) og Selvogs í Árnessýslu. Selin geta hafa verið í notkun frá fyrstu tíð landnáms hér á landi fram til aldamótanna 1900. Þau spanna því u.þ.b. 1000 ára tímabil í búskaparsögu svæðisins. Einungis eitt sel hefur verið rannsakað og aldursgreint.
Baðsvallasel – uppdráttur ÓSÁ.
Skoðuð verða lítillega skrif Hitzlers um sel hér á landi, einkum þau sem hægt er að heimfæra upp á seljabúskap á Reykjanesskaganum, en hafa ber í huga að Hitzler skoðaði þau sel ekki sérstaklega. Einnig verður tekið mið af skrifum Guðrúnar Sveinbjarnardóttur um sel, umfjöllun Guðrúnar Ólafsdóttur um Grindavíkurselin og Sesselju Guðmundsdóttur um Vatnsleysustrandarselin. Ekki verður komist hjá því að fjalla lítillega um skilgreiningar á selminjunum sem fornleifar með hliðsjón af gildandi lögum og reglugerðum. Selminjar hafa bæði sögulegt gildi og eru áþreifanlegur vitnisburður um lífshætti og atvinnu fólks á svæðinu um aldir. Uppdrættir af minjum og minjasvæðum og ljósmyndir eru eftir höfundinn. Tilgangurinn með hvorutveggja er fyrst og fremst sá að reyna að fá yfirsýn um selminjarnar á hverjum stað, útlit þeirra og ástand. Teknar hafa verið 17.000 ljósmyndir og gerðir u.þ.b. 200 uppdrættir af einstökum minjum eða minjasvæðum á Reykjanesskaganum.
Spákonuvatn, Sesseljupollur og Keilir á Reykjanesskaga.
Í ritgerðinni er ýmist fjallað um sel eða selstöður. Skilgreiningin er sú að með seli er átt við staðinn þar sem selstaðan var. Á einum stað getur hafa verið selstaða frá fleiri en einum bæ, s.s. í Knarrarnesseli (3 selstöður), Gjáseli (3 selstöður), á Selsvöllum (6 selstöður), í Selgjá (11 selstöður), og Auðnaseli (3 selstöður). Í yfirliti um sel og selstöður í VI. kafla er listi yfir selin í númeraröð og í viðauka aftast fylgir heildarlisti yfir selin í stafrófsröð. Í þeim lista koma fram staðsetningar m.v. Jarðabókina 1703, hvort þau hafi fundist, hnit einstakra selja og hvaða bæ það tilheyrði skv. heimildum.
Sogasel í Sogaselsgíg – Uppdráttur ÓSÁ.
Listinn, líkt og yfirlitið, gefur jafnframt upplýsingar um hvort tiltekið sel hafi verið þekkt, að önnur selstaða hafi verið á sama stað, selið hafi eyðst af völdum náttúrunnar eða verið eytt af mannavöldum eða vafi geti leikið á að um sel hafi verið að ræða. Jafnframt er tiltekið ef sel gæti hafa verið annars konar nytjastaður en til fjár og kúa, s.s. til kola-, fugla- refa, sem og hvaða sel urðu síðar að bæjum. Seljaorðalisti fylgir aftan við heimildarskrána, en í honum er hægt að sjá hvar fjallað er um einstök sel í ritgerðinni. Í viðauka fylgir ritgerðinni kort af svæðinu þar sem öll selin eru merkt inn á með viðkomandi númeri.
Hér má sjá ritgerðina – file:///D:/My%20Passport/Myndir%20-%20afrit/Sel%20vestan%20Esju%20-%20BA-ritgerd/Sel%20og%20selstodur-OmarSmariArmannsson-laest.pdf
Hér má sjá yfirlit yfir þekkt sel og selstöður á Reykjanesskaganum – fyrrum lannámi Ingólfs –
| SEL Á REYKJANESI |
Fjöldi |
Fundið |
Staðsetn. |
GPS |
| Arasel (Arahnúksel) – 5 tóttir -stekkur |
2 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Auðnasel – Höfðasel – Breiðagerðissel |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Árbæjarsel (heimasel) |
1 |
x |
Selás |
|
| Ártúnssel |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Ásláksstaðasel |
1 |
x |
v/Knarranessel |
|
| Ássel – (Ófriðarstaðasel) |
1 |
x |
Hvaleyrarv. |
|
| Baðsvallasel – Járngerðarstaðarsel |
3 |
x |
Þorbj.fell/Hagafell |
|
| Bakkasel (Sogasel) |
1 |
x |
Sogagíg |
|
| Bakkárholtssel |
1 |
x |
Reykjafelli/Ölfusi |
|
| Bessastaðasel (Viðeyjarsel) |
1 |
x |
Lækjarbotnum |
|
| Bessastaðasel |
1 |
x |
Bessastaðanesi |
|
| Bíldfellssel |
1 |
x |
Grafningur |
|
| Blikdalssel 9 – efsta norðanv. |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Bjarnastaðasel (Götusel) |
4 |
x |
Strandarh. |
|
| Blikastaðasel |
1 |
x |
Stardal |
|
| Botnasel |
1 |
x |
Seldal/Grafn. |
|
| Bótasel (Herdísarvíkursel) |
1 |
x |
Herdísarv.hraun |
|
| Brautarholtssel |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Breiðabólstaðasel I |
1 |
x |
Ölfusi |
|
| Breiðabólstaðasel II |
1 |
x |
Ölfusi |
|
| Breiðagerðissel v/Auðnasel |
1 |
x |
v/Auðnasel |
|
| Brennisel |
1 |
x |
Óttastaðlandi |
|
| Brennisel neðra |
1 |
x |
Óttastaðlandi |
|
| Bringnasel? |
1 |
x |
Mosfellssveit |
|
| Brunnastaðasel |
3 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Brúsastaðasel |
1 |
x |
Selfjalli |
|
| Búrfellsgjá I |
2 |
x |
Garðar |
|
| Búrfellsgjá II |
1 |
x |
Garðar |
|
| Búrfellsgjá III |
1 |
x |
Garðar |
|
| Býjasel* |
1 |
x |
Miðnesh. |
|
| Bæjarskerssel – Stekkur* |
0 |
x |
ofan Bæjarskerja |
|
| Dalssel – Járngerðarstaðir |
1 |
x |
Fagradalsfj. |
|
| Dyljáarsel |
1 |
x |
Eilífsdal |
|
| Eiðissel |
1 |
x |
Geldinganesi |
|
| Eimuból |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Elliðakot (kúasel/skáli/fjós) |
1 |
x |
Kópavogi |
|
| Esjubergssel (Móasel) |
1 |
x |
Leirvogsá |
|
| Eyjasel |
1 |
x |
Eyjar |
|
| Fellsendasel? |
1 |
x |
Þrívörðuhrygg |
|
| Fífuhvammssel (Kópavogssel) |
1 |
x |
Selshrygg |
|
| Flekkudalssel I |
1 |
x |
Flekkudal |
|
| Flekkudalssel II |
1 |
x |
Flekkudal |
|
| Flekkuvíkursel |
3 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Fornasel (Jónssel) |
1 |
x |
Almenningum |
|
| Fornasel 2 – 3 tóttir |
2 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Fornusel – nyrðri |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Fornusel – Sýrholti – syðri |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Fornasel – Þingvöllum |
1 |
x |
Þingvellir |
|
| Fossársel |
1 |
x |
Fossárdal |
|
| Fremrihálsarsel (Sauðafellss/Möngut.) |
1 |
x |
Fremrihálsi |
|
| Fuglavíkursel (Norðurkot?) |
1 |
x |
Miðnesh. |
|
| Fuglavíkursel II (Fuglavíkurstekkur) |
1 |
x |
Miðnesh. |
|
| Garðaflatir (sjá Garðasel) |
1 |
x |
Garðar |
|
| Gamlasel |
1 |
x |
Ölvisv./Grafn. |
|
| Garðasel (sjá Garðaflatir) |
1 |
x |
Garðaflöt |
|
| Garðastekkur (heimasel) |
1 |
x |
Garðar |
|
| Geldingatjarnarsel |
1 |
x |
Geldingatjörn |
|
| Geldingatjarnarsel? |
1 |
x |
Geldingatjörn |
|
| Gjásel |
8 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Gjásel (Lambhagasel) |
1 |
x |
Almenningum |
|
| Gljúfursel |
1 |
x |
Seldal |
|
| Grafarsel |
1 |
x |
na/Rauðavatns |
|
| Gufudalssel (Reykjasel) |
1 |
x |
Gufudal |
|
| Gufunessel I ? |
1 |
x |
Stardal |
|
| Gvendarsel |
1 |
x |
Undirhlíðum |
|
| Gvendarsel |
1 |
x |
Litlahrauni |
|
| Götusel (Bjarnastaðasel) |
1 |
x |
Selvogi |
|
| Götusel? |
1 |
x |
Selvogi |
|
| Hamarskotssel |
1 |
x |
Sléttuhl. |
|
| Hamrasel |
1 |
x |
Þingvallahreppi |
|
| Hamrasel? |
1 |
x |
Þingvallahreppi |
|
| Hafnasel I |
1 |
x |
Seljavogi |
|
| Hafnasel II |
1 |
x |
Seljavogi |
|
| Hálsasel |
1 |
x |
Seldal |
|
| Hálssel |
1 |
x |
Sauðafelli |
|
| Hásteinssel efra |
1 |
x |
Hásteinar |
|
| Hásteinssel neðra |
1 |
x |
Hásteinar |
|
| Heiðarbæjarsel |
1 |
x |
Heiðarbæ/Grafn. |
|
| Helgadalssel (-rétt/-stekkur/-stöðull) |
1 |
x |
Torfdal/Mosf.sveit |
|
| Helgadalssel? |
1 |
x |
Helgadal |
|
| Helgafellssel (gamli bærinn)? |
1 |
x |
Stardal |
|
| Helgusel (Mosfellssel II) |
2 |
x |
Bringum |
|
| Herdísarvíkursel (Bótasel) |
1 |
x |
Seljabót |
|
| Herdísarv.sel (heimasel/stekkur) |
1 |
x |
Herdísarvík |
|
| Herjólfsstaðasel |
1 |
|
Mela-Seljadal |
|
| Hlíðarendasel |
2 |
x |
Geitafell |
|
| Hlíðarhúsasel (Öskjuhlíð – efra) |
1 |
x |
Öskjuhlíð |
|
| Hlíðarsel |
1 |
x |
Selvogsheiði |
|
| Hlöðunessel (gamla) |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Hofsel (Gamla Hofsel) |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Holusel |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Hólasel |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Hópssel |
1 |
x |
Selshálsi |
|
| Hópssel II |
1 |
x |
Krýsuvík |
|
| Hjallasel neðra |
1 |
x |
Selbrekkum |
|
| Hjallasel efra |
1 |
x |
Sellautum |
|
| Hjarðarnessel |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Hnúkasel? (skúti – tóftir) |
1 |
x |
Hnúkum |
|
| Hraðastaðasel (Helgusel?) |
1 |
|
Í heimalandi |
|
| Hraunsholtssel # |
1 |
x |
Flatahrauni |
|
| Hraunssel – Hraun Ölfusi |
1 |
x |
Lönguhlíð |
|
| Hraunssel eldra – 1 tótt |
1 |
x |
Núpshl. |
|
| Hraunssel eldri – Hraun Grv. – 3 tóttir |
3 |
x |
Núpshl. |
|
| Hraunssel (heimasel) |
1 |
x |
Borgarhrauni |
|
| Hrísbrúarsel (Litla-Mosfellssel) |
1 |
x |
Mosfell |
|
| Hrísbrúarsel (Litla-Mosfellssel) |
1 |
x |
Mosfell |
|
| Hrísbrúarsel II í hvammi? |
1 |
x |
Mosfell |
|
| Hurðabakssel |
1 |
x |
Meðalfelli |
|
| Húshólmasel (Krýsuvíkursel IV) |
1 |
x |
Krýsuvík |
|
| Hvaleyrarsel I |
1 |
x |
Hvaleyrarv. |
|
| Hvaleyrarsel II |
1 |
x |
Hvaleyrarv. |
|
| Hvaleyrarsel III |
1 |
x |
Seldal |
|
| Hvalesnessel |
2 |
x |
Hvalsnesi |
|
| Hvassahraunssel – 2 tóttir |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Hækingsdalssel (6415816-2121729) |
1 |
x |
Selsvellir |
|
| Hækingsdalur (heimasel) |
1 |
x |
Borgin |
|
| Höfðasel -v/Auðnasel |
1 |
x |
v/Auðnasel |
|
| Ingunnarstaðasel (Þórunnarsel) |
1 |
x |
Inngunnarstöðum |
|
| Ingveldarsel |
1 |
x |
Úlfljótsvatn/Villing. |
|
| Innra-Njarðvíkursel* |
1 |
x |
Seltjörn |
|
| Írafellsel |
1 |
x |
Svínadal |
|
| Ísólfsskálasel |
1 |
x |
Fagradalsfj. |
|
| Jófríðastaðasel? (Ássel) |
1 |
x |
Hvaleyrarv. |
|
| Jónssel |
1 |
x |
Seljabrekku |
|
| Jórusel (Nes)1 |
1 |
x |
Grafningur |
|
| Kaldárhöfðasel I |
1 |
x |
Grafningur |
|
| Kaldárhöfðasel II |
1 |
x |
Grafningur |
|
| Kaldársel |
1 |
x |
Kaldárseli |
|
| Kaldársel II – fjárskjól |
1 |
x |
Kaldárseli |
|
| Kaldranasel (Krýsuvíkursel VI)? |
1 |
x |
Hvammar |
|
| Kaldranasel (Krýsuvíkursel VI)? |
1 |
x |
Litla-Nýjab.hv. |
|
| Kárastaðasel |
1 |
x |
Selgili |
|
| Keldnasel (Gufunessel fyrrum) |
1 |
x |
Sólheimatjörn |
|
| Kirkjuvogssel |
4 |
x |
Höfnum |
|
| Kjalarnessel (Nessel) |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Kleifarsel |
1 |
x |
Nesi/Grafningi |
|
| Klængsel |
1 |
x |
Nesi/Grafningi |
|
| Knarrarnessel |
3 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Kolasel |
1 |
x |
Óttastaðlandi |
|
| Kolhólasel (Vatnsleysusel) |
2 |
x |
Kálfatjarnarlandi |
|
| Korpúlfsstaðasel ? |
1 |
x |
Stardal |
|
| Kópavogssel (Fífuhvammssel) |
1 |
x |
Kópavogi |
|
| Krossel |
1 |
x |
Hveragerði |
|
| Krókssel |
1 |
x |
Súlufelli |
|
| Krýssel? |
1 |
x |
Austurhlíð |
|
| Krýsuvíkursel I (Selöldusel) |
1 |
x |
Selöldu |
|
| Krýsuvíkursel II (Sogasel) |
1 |
x |
Sogagíg |
|
| Krýsuvíkursel III (Seltúnssel) |
1 |
x |
Seltúni |
|
| Krýsuvíkursel IV |
1 |
x |
Húshólma |
|
| Krýsuvíkursel V |
1 |
x |
Vigdísarvellir |
|
| Krýsuvíkursel VI (Kaldranasel) |
1 |
x |
Litla-N.b.hvammi |
|
| Krýsuvíkursel VII (Kringlumýri/kúasel) |
1 |
x |
Krýsuvík |
|
| Kvíguvogasel (fjós) |
1 |
x |
Vogum |
|
| Lambastaðasel |
1 |
x |
Selfjalli |
|
| Lambhagasel ? |
1 |
x |
Stardal |
|
| Lambhagasel (Gjásel) |
1 |
x |
Almenningum |
|
| Lágafellssel |
1 |
x |
(Stardal) Fóelluv. |
|
| Litlalandssel – skúti |
1 |
x |
Ölfusi |
|
| Litlasel (Fornasel – Landakot) |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Litlasel # |
1 |
x |
Selvatn |
|
| Litli-Botn |
1 |
x |
Hvalfirði |
|
| Litli-Botn II |
1 |
x |
Selá |
|
| Lónakotssel – Eyðikot – Kolbeinskot |
3 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Markúsarsel |
1 |
x |
Leirtjörn |
|
| Meðalfellssel |
1 |
x |
Meðalfelli |
|
| Melabergssel (a/Melab.vatn – heimas) |
1 |
x |
Melaberg |
|
| Melasel (Melakotssel) |
1 |
x |
Melaseljadal |
|
| Merkinessel – eldra (Miðsel) |
1 |
x |
Höfnum |
|
| Merkinessel – yngra |
1 |
x |
Höfnum |
|
| Miðdalssel I ? |
1 |
x |
Eilífsdal/Selmýri |
|
| Miðdalssel II ? |
1 |
x |
Eilífsdal/Selmýri |
|
| Minna-Mosfellssel |
1 |
x |
Skeggjastaðir |
|
| Minna-Mosfellssel (heimasel í Kýrgili) |
1 |
x |
Mosfellssveit |
|
| Miðsel (Merkinessel eldra) |
1 |
x |
Höfnum |
|
| Mosfellssel I |
1 |
x |
Illaklif |
|
| Mosfellssel II (Helgusel) |
1 |
x |
Bringur |
|
| Mosfellssel III ((Minna)-Mosfell) |
1 |
x |
na/Mosfells |
|
| Móasel (Esjubergssel) |
1 |
x |
Þríhnúkum |
|
| Mógilsáarsel (nátthagi/gerði) |
1 |
x |
Mógilsá |
|
| Mýrarholtssel |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Múlasel / Skorhagasel |
1 |
x |
Brynjudal |
|
| Múlasel / Múla (Hafnhoolar) |
1 |
x |
Stardal |
|
| Möðruvallasel I |
1 |
x |
Trönudal |
|
| Möðruvallasel II |
1 |
x |
Svínadal |
|
| Möngusel |
1 |
x |
Höfnum |
|
| Naglastaðasel (Hvammssel) |
1 |
x |
Hvammslandi |
|
| Narfakotssel |
1 |
x |
Innri-Njarðvík |
|
| Neðra-Hálssel |
1 |
x |
Kjós |
|
| Nessel /Snjóthússel) |
1 |
x |
Selvogi |
|
| Nessel |
1 |
x |
Seljadal |
|
| Njarðvíkursel I* |
1 |
x |
Seltjörn |
|
| Njarðvíkursel II |
1 |
x |
Selbrekkum |
|
| Norður-Reykjasel (Helgadalssel?) |
1 |
x |
Innri-Skammadal |
|
| Núpasel (Saurbæjarsel) |
1 |
x |
Urðarásatjörn |
|
| Núpasel |
1 |
x |
Seldal |
|
| Nýjabæjarsel (Krýsuvík) |
1 |
x |
Seljamýri |
|
| Nýjasel – 2 tóttir |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Nýjasel |
1 |
x |
Krókur/Grafn. |
|
| Nærsel (Seljadalssel I) |
1 |
x |
Seljadal |
|
| Oddafellssel nyrðra – Minni-Vatnsl. |
1 |
x |
Oddafelli |
|
| Oddafellssel syðra – Minni Vatnsl. |
1 |
x |
Oddafelli |
|
| Ófriðarstaðarsel – (Ássel) |
1 |
x |
Hvaleyrarv. |
|
| Ólafarsel |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Óttastaðasel |
2 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Rauðshellissel |
1 |
x |
Helgadal |
|
| Rauðhólssel – Stóra-Vatnsleysa |
1 |
x |
Rauðhól |
|
| Rauðhólasel (Elliðavatn) |
1 |
x |
Rauðhólar |
|
| Reykjavíkursel #*21 |
1 |
x |
Rvík |
|
| (Reykja) Víkursel |
1 |
x |
Selvatn |
|
| Reynivallasel |
1 |
x |
Seljadal |
|
| Rósasel |
1 |
x |
Keflavík |
|
| Sandhafnarsel (heimasel/stekkur) |
1 |
x |
Sandh./Höfnum |
|
| Sandssel |
2 |
x |
Eyjadal |
|
| Sauðafellssel (Hálsasel)? |
1 |
x |
Sauðafelli |
|
| Sauðahúsasel |
1 |
x |
Hækingslandi |
|
| Saurbæjarsel |
1 |
x |
Blikdal |
|
| Saurbæjarsel (sjá Öxnalækjarsel) |
1 |
x |
Seldal/Ölfusi |
|
| Sámsstaðir (sel?) |
1 |
x |
Stardal |
|
| Sel í Búrfellsgjá – Garðasel |
2 |
x |
Búrfellsgj. |
|
| Sel í Selgjá |
11 |
x |
Selgjá |
|
| Sel v/Stampa – Kalmanstjarnarsel # |
1 |
x |
Höfnum/horfið |
|
| Seljadalssel I (Nærsel) |
1 |
x |
n/Seljadalsár |
|
| Seljadalssel II |
1 |
x |
Seljadal |
|
| Seljadalssel III |
1 |
x |
Seljadal |
|
| Seljadalssel IV |
1 |
x |
Þormóðsstaðir |
|
| Seljadalssel V |
1 |
x |
Þormóðsstaðir |
|
| Seljadalssel VI |
1 |
x |
Seljadal vestan |
|
| Seljadalssel VII |
1 |
x |
Seljadal |
|
| Selkot (sel frá Stíflisdal – kot) |
1 |
x |
Þingvallasveit |
|
| Selsvallasel – austara – Staður |
1 |
x |
Núpshl. |
|
| Selsvallasel – vestari – Húsatóttir |
3 |
x |
Núpshl. |
|
| Selsvallasel v/Geitafells |
1 |
x |
Réttargjá |
|
| Seltúnssel – (sjá Krýsuvíkursel III) |
1 |
x |
Krýsuvík |
|
| Seltúnssel II |
1 |
x |
Krýsuvík |
|
| Selöldusel – (sjá Krýsuvíkursel II) |
1 |
x |
Selalda |
|
| Setbergssel |
1 |
x |
Sléttuhl. |
|
| Setbergssel – eldra |
1 |
x |
Urriðakoti |
|
| Skálabrekkusel |
1 |
x |
Selgili |
|
| Skeggjastaðasel? |
1 |
x |
Stardal |
|
| Skrauthólasel (Þerneyjarsel) |
1 |
x |
Hrafnhólum |
|
| Smalasel |
1 |
x |
Rosmhvalanesi |
|
| Snorrastaðasel |
1 |
x |
Snorrast.tj. |
|
| Snjóthússel (Nessel) |
1 |
x |
Selvogi |
|
| Sogasel – Kálfatjörn (Bakkasel) |
3 |
x |
Trölladyngju |
|
| Sogasel ytra |
1 |
x |
Trölladyngju |
|
| Sognasel |
1 |
x |
Seldal / Ölfusi |
|
| Sognsel – Sogni í Kjós |
1 |
x |
v/Fossá – Sandftjörn |
|
| Staðarsel |
3 |
x |
Strandarh. |
|
| Staðarsel I |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Staðarsel II |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Staðarsel III (sunnar / fjárskjól) |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Staðarsel IV (sunnar) |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Staðarsel V (sunnar /hlaðinn gangur) |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Stafnessel |
1 |
x |
Ósum |
|
| Stafnessel II (hóll vestan gamla skjól.) |
3 |
x |
Miðnesheiði |
|
| Stafnessel III (heimasel ofan Gálga) |
1 |
x |
Miðnesheiði |
|
| Stafnessel IV (vestan í Djúpavogi) |
1 |
x |
Djúpavogi |
|
| Stafnessel V (klettaborg á flugv.sv.) |
1 |
x |
Miðnesheiði |
|
| Stakkavíkursel eldra |
1 |
x |
Herdísarv.fjall |
|
| Stakkavíkursel yngra |
1 |
x |
Herdísarv.fjall |
|
| Stórasel # |
1 |
x |
Selvatn |
|
| Stóri-Botn |
1 |
x |
Sellæk |
|
| Strandarsel |
1 |
x |
Selvogsheiði |
|
| Straumssel |
1 |
x |
Almenningum |
|
| Suður-Reykjasel |
1 |
x |
Selbrekkum |
|
| Tindstaðasel |
1 |
x |
Tindstaðir |
|
| Urriðakot (kúasel/skáli/fjós) Hofsst. |
1 |
x |
Garðabær |
|
| Úlfarsársel (nátthagi/gerði) |
1 |
x |
Úlfará – á mörk. |
|
| Úlfljótsvatnssel |
1 |
x |
Selflötum/Grafn. |
|
| Valdastaðasel (Grímsts.) Bollastöðum |
1 |
x |
Kjós |
|
| Vallasel |
1 |
x |
Nesi /Grafningi |
|
| Vallasel I – Lækjum |
1 |
x |
Hveragerði |
|
| Vallasel II |
1 |
x |
Hveragerði |
|
| Varmársel |
1 |
x |
Leirvogsá |
|
| Vatnsleysusel ? (Kolhólasel ?) |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Viðeyjarsel – Örfirisey.sel (Bessast.sel) |
1 |
x |
Selfjalli |
|
| Viðeyjarsel II – Fóelluvötnum |
1 |
x |
SV/Lyklafells |
|
| Vigdísarvellir – Þórkötlustaðir |
1 |
x |
Vigd.vellir |
|
| Villingavatnssel |
1 |
x |
Seldal/Grafn. |
|
| Vindássel |
1 |
x |
Strandarh. |
|
| Vindássel (Reynivallasel) |
1 |
x |
Seljadal |
|
| Vindássel – Sandfellstjörn |
1 |
x |
Sandfellstjörn |
|
| Vífilstaðasel |
3 |
x |
Vífilst.hlíð |
|
| Víkursel? (Öskjuhlíð – neðra) |
1 |
x |
Undirhlíðum |
|
| Víkursel |
1 |
x |
Selvatn |
|
| Vogasel eldri – 2 tóttir |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Vogasel yngri – 3 tóttir – stekkur |
3 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Vogsósasel (Stekkurinn) |
1 |
x |
a/við Hlíðarvatn |
|
| Vogsósasel |
1 |
x |
Selvogsheiði |
|
| Vorsabæjarsel |
1 |
x |
Hveragerði |
|
| Þerneyjarsel (Skrauthólasel) |
1 |
x |
Leirvogsá |
|
| Þingvallasel (Sigurðarsel) |
1 |
x |
Þingvallahrauni |
|
| Þingvallasel II (Hrauntún) |
1 |
x |
Hrauntúni |
|
| Þingvallasel II (Selhólar) |
1 |
x |
Selhólum |
|
| Þingvallasel III (Stekkjargjá) |
1 |
x |
Þingvellir |
|
| Þingvallasel IV (Stekkjargjá-kolasel)? |
1 |
x |
Þingvellir |
|
| Þorkelsgerðissel |
2 |
x |
Selvogsheiði |
|
| Þorkötlustaðasel |
1 |
x |
Vigdísarvellir |
|
| Þorlákshafnarsel – Hafnarsel |
1 |
x |
Votaberg |
|
| Þóroddsstaðasel (heimasel) |
1 |
x |
Þoroddsstaðir |
|
| Þórunnarsel (Ingunnarstaðasel) |
1 |
x |
Brynjudal |
|
| Þórusel? |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Þórustaðasel |
1 |
x |
Vatnslstr. |
|
| Þrándarstaðasel |
1 |
x |
Þrándarstöðum |
|
| Þurársel? |
1 |
x |
Þurárhrauni v/Selás |
|
| Þurársel – heimasel |
1 |
x |
Stekkurinn |
|
| Örfiriseyjarsel |
1 |
x |
Lækjarbotnum |
|
| Öxnalækjarsel (sjá Saurbæjarsel) |
1 |
x |
Kömbunum |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| # eyðilagt í seinni tíð eða horfið |
|
|
|
|
|
|
0 |
norðan |
|
| # Blikdalur |
|
1 |
norðan 2 sel? |
|
|
|
2 |
norðan |
|
|
|
3 |
sunnan |
|
|
|
4 |
sunnan |
|
|
|
5 |
sunnan |
|
|
|
6 |
norðan |
|
|
|
7 |
sunnan – bær? |
|
|
|
8 |
sunnan |
|
|
|
9 |
norðan – efst |
|
| Vantar inn á eitt sel norðan Brynjudalsár – gegnt Inngunarstaðaseli. |
|
|
|
|
|
|
| Blikdalur 2012: |
|
|
|
|
| Saurbæjarsel 1 |
Saurbær |
|
|
| Fjós |
|
Saurbær |
|
|
| Saurbæjarsel 2 |
Hof |
(Hofselin fornu) |
|
| Saurbæjarsel 3 |
Nes |
|
|
| Brautarholtssel 1 |
Holusel |
|
|
| Brautarholtssel 2 |
Brautarh.ssel |
|
|
| Brautarholtssel 3 |
Hjarðarnes |
|
|
| Brautarholtssel 4 |
Mýrarholt |
(Mýrarhús) |
|
| Brautarholtssel 5 |
Ártún |
|
|
|
|
|
|
|
| Stardalur: |
Gufunessel |
|
|
|
Helgafellssel |
|
|
|
Korpúlfsstaðasel |
|
|
|
Lambhagasel |
|
|
|
Lágafellssel |
|
|
|
Blikastaðasel |
|
|
|
Þerneyjarsel*** |
|
|
|
Varmársel |
|
|
|
Múlasel* |
|
Sámsstaðir* |
|
|
Skrauthólasel*** |
|
|
|
Esjubergssel** |
|
|
|
Móasel** |
|
|
|
|
|
|
|
|
| # Blikdalur |
|
1 |
norðan 2 sel? |
|
|
|
2 |
norðan |
|
|
|
3 |
sunnan |
|
|
|
4 |
sunnan |
|
|
|
5 |
sunnan |
|
|
|
6 |
norðan |
|
|
|
7 |
sunnan – bær? |
|
|
|
8 |
sunnan |
|
| Vantar inn á eitt sel norðan Brynjudalsár – gegnt Inngunarstaðaseli. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Stardalur: |
Gufunessel |
|
|
|
Helgafellssel |
|
|
|
Korpúlfsstaðasel |
|
|
|
Lambhagasel |
|
|
|
Lágafellssel |
|
|
|
Blikastaðasel |
|
|
|
Þerneyjarsel*** |
|
|
|
Varmársel |
|
|
|
Múlasel* |
|
Sámsstaðir* |
|
| Reykjavíkursel #*21 |
Reykjavíkursel „Ánanaustum“ |
Nestjörn |
|
|
|
|
|
|
Skálafell II
Í 8. kafla Landnámu segir m.a.:
„Ingólfur fór um vorið ofan um heiði; hann tók sér bústað þar sem öndvegissúlur hans höfðu á land komið; hann bjó íReykjarvík; þar eru enn öndugissúlur þær í eldhúsi. En Ingólfur nam land milli Ölfusár og Hvalfjarðar fyrir utanBrynjudalsá, milli og Öxarár, og öll nes út.“
Skálatóft í Skálfelli.
Þá mælti Karli: „Til ills fóru vér um góð héruð, er vérskulum byggja útnes þetta.“
Hann hvarf á brutt og ambátt með honum.
Vífli gaf Ingólfur frelsi, og byggði hann að Vífilstóftum; við hann er kennt Vífilsfell; þar bjó (hann) lengi, varðskilríkur maður.
„Ingólfur lét gera skála á Skálafelli; þaðan sá hann reyki við Ölfusvatn og fann þar Karla.“
Skálatóft í Skálfelli.
Spurningin er: Hver er uppruni örnefnisins Skálafell?
Skálafell eru tvö í nágrenni Reykjavíkur: Austan Esju, inn af Mosfellsdal í Kjósarsýslu (774 m).
Upp af Hellisheiði, suðaustur af Hveradölum (574 m).
Landnámabók segir að Ingólfur Arnarson hafi látið gera skála á Skálafelli (Íslenzk fornrit I, 45) og mun þá átt við Skálafell sunnan Hellisheiðar. Hins vegar segir Kristian Kålund í sögustaðalýsingu sinni að sagnir séu um að Ingólfur hafi haft skála (fjárskála) á Skálafelli austan Esju (Kålund I, 43).
Skálafell austan Esju.
Jónas Magnússon í Stardal segir í örnefnaskrá að fellið í Kjós „ætti betur við söguna af Ingólfi Arnarsyni en Skálafell upp af Kömbum, því að Þingvallavatn blasir við af þessu felli.“
Líklega er nafnið á fjallinu austan Esju upphaflega Skálarfell, af áberandi skál í fjallinu. Þó er önnur skál minni í austurenda fjallsins og gæti því nafnið hafa verið Skálafell í upphafi, segir Egill J. Stardal, sonur Jónasar í Stardal í Árbók Ferðafélagsins 1985, 122-123.
Skálafell austan Esju – tóft.
Ekki er líklegt að upphaflega nafnið hafi verið Skaflafjell eða Skavlfjell. Þórhallur Vilmundarson segir að Skálafell sunnan Hellisheiðar minni á húsburst séð úr Ölfusi og gæti því verið líkingarnafn (Grímnir I, 128).“
Þegar FERLIR var á ferð um Skálafell árið 2013 var m.a. gengið fram á forna skálatóft, 8 metra langa að innanmáli. Tóftin sú gæti mjög mögulega verið leifar framangreinds skála Ingólfs undir fellinu.
Heimildir:
-Grímnir I. Rvk. 1980.
-Kristian Kålund. Íslenzkir sögustaðir I. Sunnlendingafjórðungur. Íslenzk þýðing: Haraldur Matthíasson. Rvk. 1984.
-https://www.snerpa.is/net/snorri/landnama.htm
-Landnámabók. Íslenzk fornrit. I. Rvk. 1968.
-http://www.visindavefur.is/svar.php?id=64102
Skálafell upp af Hellisheiði.
Sel og selstöður á Reykjanesskaga
Árið 2007 skrifaði Ómar Smári Ármannsson BA-ritgerð í fornleifafræði við Háskóla Íslands um „Sel og selstöður á Reykjanesskaganum„.
Viðfangsefni ritgerðarinnar var að safna heimildum um sel og selstöður á landssvæði fyrrum lanadnáms Ingólfs; frá vesturhlíðum Esju út að Reykjanestá, vestast á Reykjanesskaganum, bera þær saman, kanna fjölda þeirra, leita þær uppi og merkja inn á uppdrátt, lýsa gerð mannvirkja í seljum á svæðinu og jafnframt að reyna að ákvarða aldur þeirra út frá heimildunum, einkum Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá árinu 17032 svo og helstu útlitseinkennum.
Sel – tilgátuhús
Selin og selminjar, sem fjallað er um í ritgerðinni, eru ein tegund sérstakra búskaparminja á afmörkuðu svæði. Ritheimildirnar eru notaðar til að fá vísbendingar um aldur og staðsetningu seljanna. Minjarnar voru leitaðar uppi eftir heimildunum, örnefndum og eldra fólks minni, og reynt að meta hugsanlegar breytingar í gerð þeirra eftir aldri. Við leitina, sem stóð í u.þ.b. 6 ár, voru uppgötvuð sel og líklegar selminjar, sem hvergi er getið um í heimildum. Upplýsingar fengnar á vettvangi hafa hjálpað til við að skýra skráðar heimildir og bæta við þær sem fyrir voru. Auk þess hefur með vinnunni fengist nokkuð heildstæð mynd af þessari tegund búskaparminja á landssvæðinu.
Gjásel – uppdráttur ÓSÁ.
Upplýsingarnar voru færðar inn á skrá gpsstaðsetningarhnitum. Skráin fylgir ritgerðinni. Byrjað er á að lýsa tilteknum seljum á Reykjanesskaganum og tilheyrandi mannvirkjum, staðsetningu, gerð og ástandi eins og það var í byrjun 21. aldar. Bornar eru saman upplýsingar úr Jarðabók Páls Vídalíns og Árna Magnússonar árið 1703 um þekkt sel og reynt verður að ráða í aldur þeirra með hliðsjón af ummerkjum á vettvangi og skráðum heimildum. Einnig er reynt að áætla hvenær seljabúskapur lagðist af á svæðinu og af hvaða ástæðum.
Höfundur telur líklegt að í öllu landnámi Ingólfs megi finna leifar eftir tæplega 400 sel og/eða selstöður – á svæðinu í vestur frá Botnsá, Ölfusvatni og Ölfusárósum að Reykjanestá.
Uppdráttur af selminjunum á Selsvöllum – uppdráttur ÓSÁ.
Á þessu svæði, vestan Esjuhlíða, fundust heimildir, vísbendingar og ummerki á 152 stöðum er geymt geta selminjar. Í Jarðabókinni 1703 er þetta svæðið sem skilgreint er sem Grindavíkurhreppur, Hafnahreppur, Rosmhvalaneshreppur, Vatnsleysu-strandarhreppur, Álftaneshreppur, Seltjarnarneshreppur, Mosfellssveit og Kjalarneshreppur í Gullbringu- og Kjósarsýslu, auk Ölves (Ölfuss) og Selvogs í Árnessýslu. Selin geta hafa verið í notkun frá fyrstu tíð landnáms hér á landi fram til aldamótanna 1900. Þau spanna því u.þ.b. 1000 ára tímabil í búskaparsögu svæðisins. Einungis eitt sel hefur verið rannsakað og aldursgreint. Skoðuð verða lítillega skrif Hitzlers4 um sel hér á landi, einkum þau sem hægt er að heimfæra upp á seljabúskap á Reykjanesskaganum, en hafa ber í huga að Hitzler skoðaði þau sel ekki sérstaklega. Einnig verður tekið mið af skrifum Guðrúnar Sveinbjarnardóttur um sel, umfjöllun Guðrúnar Ólafsdóttur um Grindavíkurselin og Sesselju Guðmundsdóttur um Vatnsleysustrandarselin.
Þróun selja – Hér má sjá hvernig húsakostur í seljum á Reykjanesskaganum hefur þróast í gegnum tíðina, allt frá kúaseljum í fjársel. Elstu húsin voru einföld, lítil og óregluleg; tóku mið af landfræðilegum aðstæðum, en breyttust smám saman yfir í reglulegri og heilstæðari þrískiptar byggingar: eldhús, búr og baðstofu. Svo virðist sem byggingarlagið hafi tekið að nokkru leyti mið af gerð bæjarbygginga á hverjum tíma og þróun þeirra.
Ekki verður komist hjá því að fjalla lítillega um skilgreiningar á selminjunum sem fornleifar með hliðsjón af gildandi lögum og reglugerðum. Selminjar hafa bæði sögulegt gildi og eru áþreifanlegur vitnisburður um lífshætti og atvinnu fólks á svæðinu um aldir. Uppdrættir af minjum og minjasvæðum og ljósmyndir eru eftir höfundinn. Tilgangurinn með hvorutveggja er fyrst og fremst sá að reyna að fá yfirsýn um selminjarnar á hverjum stað, útlit þeirra og ástand. Teknar hafa verið 17.000 ljósmyndir og gerðir 100 uppdrættir af einstökum minjum eða minjasvæðum á Reykjanesskaganum. Í ritgerðinni er ýmist fjallað um sel eða selstöður. Skilgreiningin er sú að með seli er átt við staðinn þar sem selstaðan var. Á einum stað getur hafa verið selstaða frá fleiri en einum bæ, s.s. í Knarrarnesseli (3 selstöður), Gjáseli (3 selstöður), á Selsvöllum (6 selstöður), í Selgjá (11 selstöður) og Auðnaseli (3 selstöður).
Selvogsheiði – minjar. Uppdráttur ÓSÁ.
Í yfirliti um sel og selstöður í VI. kafla er listi yfir selin í númeraröð og í viðauka aftast fylgir heildarlisti yfir selin í stafrófsröð. Í þeim lista koma fram staðsetningar m.v. Jarðabókina 1703, hvort þau hafi fundist, hnit einstakra selja og hvaða bæ það tilheyrði skv. heimildum. Listinn, líkt og yfirlitið, gefur jafnframt upplýsingar um hvort tiltekið sel hafi verið þekkt, að önnur selstaða hafi verið á sama stað, selið hafi eyðst af völdum náttúrunnar eða verið eytt af mannavöldum eða vafi geti leikið á að um sel hafi verið að ræða. Jafnframt er tiltekið ef sel gæti hafa verið kolasel og hvaða sel urðu loks að bæjum. Seljaorðalisti fylgir aftan við heimildarskrána, en í honum er hægt að sjá hvar fjallað er um einstök sel í ritgerðinni. Í viðauka fylgir ritgerðinni kort af svæðinu þar sem öll selin vestan Esju eru merkt inn á með viðkomandi númeri.
Viðfangsefni ritgerðarinnar er að safna heimildum um sel og selstöður á landssvæðinu frá vesturhlíðum Esju út að Reykjanestá, vestast á Reykjanesskaganum, bera þær saman, kanna fjölda þeirra, leita þær uppi og merkja inn á uppdrátt, lýsa gerð mannvirkja í seljum á svæðinu og jafnframt að reyna að ákvarða aldur þeirra út frá heimildunum, einkum Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá árinu 17032 svo og helstu útlitseinkennum. Selin og selminjar, sem fjallað er um í ritgerðinni, eru ein tegund búskaparminja á afmörkuðu svæði. Ritheimildirnar eru notaðar til að fá vísbendingar um aldur og staðsetningu seljanna. Skráðar heimildir voru um þriðjung seljanna, þriðjungur fannst eftir munnlegum heimildum fólks er þekkti til á sérhverjum stað og þriðjungur fannst við leitir, annað hvort vegna vísbendandi örnefna, s.s. Sellækur, Selholt og Selhæðir, eða líklegra staðsetninga m.t.t. búskaparhátta fyrrum.
Dæmigerður selsstígur.
Minjarnar voru leitaðar uppi eftir heimildunum og reynt að meta hugsanlegar breytingar í gerð þeirra eftir aldri. Við leitina, sem stóð í u.þ.b. 6 ár, voru uppgötvuð sel og líklegar selminjar, sem ekki er getið um í heimildum. Upplýsingar fengnar á vettvangi hafa hjálpað til við að skýra skráðar heimildir og bæta við þær sem fyrir voru. Auk þess hefur með vinnunni fengist nokkuð heildstæð mynd af þessari tegund búskaparminja á landssvæðinu. Upplýsingarnar voru færðar inn á skrá gpsstaðsetningarhnitum. Skráin fylgir ritgerðinni. Byrjað verður á því að lýsa seljum á Reykjanesskaganum og tilheyrandi mannvirkjum, staðsetningu, gerð og ástandi eins og það var í byrjun 21. aldar. Bornar eru saman upplýsingar úr Jarðabók Páls Vídalíns og Árna Magnússonar árið 1703 um þekkt sel og reynt verður að ráða í aldur þeirra með hliðsjón af ummerkjum á vettvangi og skráðum heimildum. Einnig verður reynt að áætla hvenær seljabúskapur lagðist af á svæðinu og af hvaða ástæðum.
Bjarnastaðaból – uppdráttur ÓSÁ.
Höfundur telur líklegt að í öllu umfjölluðu landnámi Ingólfs megi finna leifar eftir fleirri en 400 sel og/eða selstöður – þ.e. á svæðinu í vestur frá Botnsá, Ölfusvatni og Ölfusárósum að Reykjanestá. Flestar höfðu þær þegar verið staðfestar áður en ritgerðin var samin. Á þessu svæði, vestan Esjuhlíða, fundust heimildir, vísbendingar og ummerki um sel og selstöður hins vegar á 152 stöðum. Í Jarðabókinni 1703 er þetta svæðið sem skilgreint er sem Grindavíkurhreppur, Hafnahreppur, Rosmhvalaneshreppur, Vatnsleysustrandarhreppur, Álftaneshreppur, Seltjarnarneshreppur, Mosfellssveit og Kjalarneshreppur í Gullbringu- og Kjósarsýslu, auk Ölves (Ölfuss) og Selvogs í Árnessýslu. Selin geta hafa verið í notkun frá fyrstu tíð landnáms hér á landi fram til aldamótanna 1900. Þau spanna því u.þ.b. 1000 ára tímabil í búskaparsögu svæðisins. Einungis eitt sel hefur verið rannsakað og aldursgreint.
Baðsvallasel – uppdráttur ÓSÁ.
Skoðuð verða lítillega skrif Hitzlers um sel hér á landi, einkum þau sem hægt er að heimfæra upp á seljabúskap á Reykjanesskaganum, en hafa ber í huga að Hitzler skoðaði þau sel ekki sérstaklega. Einnig verður tekið mið af skrifum Guðrúnar Sveinbjarnardóttur um sel, umfjöllun Guðrúnar Ólafsdóttur um Grindavíkurselin og Sesselju Guðmundsdóttur um Vatnsleysustrandarselin. Ekki verður komist hjá því að fjalla lítillega um skilgreiningar á selminjunum sem fornleifar með hliðsjón af gildandi lögum og reglugerðum. Selminjar hafa bæði sögulegt gildi og eru áþreifanlegur vitnisburður um lífshætti og atvinnu fólks á svæðinu um aldir. Uppdrættir af minjum og minjasvæðum og ljósmyndir eru eftir höfundinn. Tilgangurinn með hvorutveggja er fyrst og fremst sá að reyna að fá yfirsýn um selminjarnar á hverjum stað, útlit þeirra og ástand. Teknar hafa verið 17.000 ljósmyndir og gerðir u.þ.b. 200 uppdrættir af einstökum minjum eða minjasvæðum á Reykjanesskaganum.
Spákonuvatn, Sesseljupollur og Keilir á Reykjanesskaga.
Í ritgerðinni er ýmist fjallað um sel eða selstöður. Skilgreiningin er sú að með seli er átt við staðinn þar sem selstaðan var. Á einum stað getur hafa verið selstaða frá fleiri en einum bæ, s.s. í Knarrarnesseli (3 selstöður), Gjáseli (3 selstöður), á Selsvöllum (6 selstöður), í Selgjá (11 selstöður), og Auðnaseli (3 selstöður). Í yfirliti um sel og selstöður í VI. kafla er listi yfir selin í númeraröð og í viðauka aftast fylgir heildarlisti yfir selin í stafrófsröð. Í þeim lista koma fram staðsetningar m.v. Jarðabókina 1703, hvort þau hafi fundist, hnit einstakra selja og hvaða bæ það tilheyrði skv. heimildum.
Sogasel í Sogaselsgíg – Uppdráttur ÓSÁ.
Listinn, líkt og yfirlitið, gefur jafnframt upplýsingar um hvort tiltekið sel hafi verið þekkt, að önnur selstaða hafi verið á sama stað, selið hafi eyðst af völdum náttúrunnar eða verið eytt af mannavöldum eða vafi geti leikið á að um sel hafi verið að ræða. Jafnframt er tiltekið ef sel gæti hafa verið annars konar nytjastaður en til fjár og kúa, s.s. til kola-, fugla- refa, sem og hvaða sel urðu síðar að bæjum. Seljaorðalisti fylgir aftan við heimildarskrána, en í honum er hægt að sjá hvar fjallað er um einstök sel í ritgerðinni. Í viðauka fylgir ritgerðinni kort af svæðinu þar sem öll selin eru merkt inn á með viðkomandi númeri.
Hér má sjá ritgerðina – file:///D:/My%20Passport/Myndir%20-%20afrit/Sel%20vestan%20Esju%20-%20BA-ritgerd/Sel%20og%20selstodur-OmarSmariArmannsson-laest.pdf
Hér má sjá yfirlit yfir þekkt sel og selstöður á Reykjanesskaganum – fyrrum lannámi Ingólfs –
Reykjavíkurvegir áður fyrr
Þótt maðurinn geti farið ferða sinna fótgangandi um vegleysur hafa götur og vegir jafnan leitt hann á milli áfangastaða. Og hófar hestsins skrifuðu rúnir sínar í grjót og svörð öldum saman áður en fyrstu lög þjóðveldisins voru af mönnum skráð. Hjólið kom síðar til Íslands en nokkurs annars Evrópulands. Það var bæði af því, hve hestarnir voru góðir og landið slæmt.
Vagnar héldu ekki innreið sína í íslenskar sveitir fyrr en um aldamótin 1900, og urðu þá fljótt ómissandi á hverjum bæ. Um svipað leyti hófust einnig reglulegar ferðir póstvagna frá Reykjavík um Suðurland, en víðast annarsstaðar var ekki hægt að koma slíkum ferðum við vegna vegleysis. En með aukinni, reyndar skammvinni, vagnaeign á síðustu árum 19. aldar, og síðar, smám saman með varanlegri bílaeign á þriðja áratug 20. aldar, hurfu þeir fyrrnefnd alveg af sjónarsviðinu.
Gamli Þingvallavegurinn – ræsi og varða framundan.
Reykjavík, bær á hinum ákjósanlegasta stað Reykjanesskagans, er dæmi um þróun samgagna frá fyrstu tíð hér á landi. Vestur af bænum er Atlantshafið, en ofan og allt um kring eru torfærur. Allt frá því að fyrsti norræni landnámsmaðurinn steig á land í Reykjavík um 874 hafa vegir, stígar og götur smám saman verið mótuð í hraunin. Göturnar lágu fyrrum sem nú að og frá öðrum nytjastöðum „aðliggjandi“ byggðalaga, s.s. Norðurlandi og Vestfjörðum fjær, öllu heldur því sem fjarlægt var í nándinni á þeim tíma, hvað þá sem segja skal um Austfirði og byggðirnar handan „ánna“ á Suðurlandi.
Í Frjálsri þjóð árið 1962 er m.a. fjallað um upphaf vegagerðar á Íslandi:
Fornagata í Selvogi.
„Á vorum tímum er það hvarvetna talið eitt af frumskilyrðum hagsældar og framfara hverrar þjóðar, að samgöngumál hennar séu í góðu horfi. Þjóðir, sem um langan aldur bjuggu við frumstæða atvinnuhætti, eiga næsta fábrotna og viðburðasnauða sögu á sviði samgöngumála, og er svo farið um oss Íslendinga allt fram á ofanverða 19. öld. Þó reyndi hver kynslóð að bæta úr aðkallandi nauðsyn í þessu efni sem öðrum, eftir því, sem þekking hrökk til og aðstæður leyfðu.“
Varða við gatnamót Gamla Þingvallavegar og Seljadalsvegar.
Í þessari samantekt verður leitað heimilda og skrifað um fornar götur almennt hér á landi, fjallað um vörður, forsögu vegaumbóta og þróun samgöngumála með áherslu á elstu Reykjavíkurleiðarnar fornu. Minjunum, þ.e. götunum sjálfum, verður sérstaklega lýst sem og vörðum, skjólum o.fl., sem þeim tengjast. Umfjöllun er um hugsanlegan aldur þeirra að teknu tilliti til heillegleika, staðsetningar og lögunar sem og vísan til ákvæða gildandi tilskipana, reglna og laga á hverjum tíma. Þá verður getið sagna og minja , sem tengjast umferð um vegina og stöðum í nálægð þeirra, og þróun samgangna lýst.
Af elstu Reykjavíkurleiðunum má t.d. nefna norðurleiðina um Svínaskarð, austurleiðirnar um Lyklafell, Dyraveg og Hellisskarð, suðausturleiðirnar um Ólafsskarð, Selvogsleiðina um Selvogsgötu og Hlíðarveg og Útnesjaleið um Alfaraleið og síðar Suðurferðarveg að Keflavík og Grindavík – http://www.vegagerdin.is/Vefur2.nsf/Files/Reykjavikurvegir_fra_upphafi_til_nutima/$file/Reykjavikurvegir%20fr%C3%A1%20upphafi%20til%20n%C3%BAt%C3%ADma%20.pdf
Hellisheiði – forna leiðin um helluna.
Brennisteinsnám í Krýsuvík og í Brennisteinsfjöllum
FERLIR hefur safnað og skráð heimildir um brennisteinsnám í Krýsuvík og í Brennisteinsfjöllum. Safnið er 68 blaðsíður þar sem getið er bæði um sögu brennisteinsnámsins og sögu.
1. Inngangur
Uppdráttur af brennisteinsnámusvæðinu í Brennisteinsfjöllum – uppdráttur ÓSÁ.
Verkefnið var unnið sem áfangi í fornleifafræðinámi við Háskóla Íslands í samráði við skoraformann í sagnfræði- og heimspekideild, Steinunni. J. Kristjánsdóttur.
Meginviðfangsefnið er að gefa sögulegt yfirlit um brennisteinsvinnslu í Krýsuvík og í Brennisteinsfjöllum með hliðsjón af fyrirliggjandi heimildum og leggja fram fornleifaskráningu af svæðunum (sjá fylgiskjöl auk korta). Fylgt var leiðbeiningum Fornleifaverndar ríksins um fornleifaskráningu.
Í Krýsuvík er svæðinu skipt í tvennt, annars vegar Seltúnssvæðið með tilheyrandi minjum og svæði norðan Kleifarvatns er tengst gæti brennisteinsvinnslunni á árunum 1879 til 1883 og hins vegar Baðstofusvæðið ofan fyrrverandi bústjórnarhúsa. Götur að námunum eru tilgreindar í örnefnalýsingum um Krýsuvík.
Krýsuvík – brennisteinsnámur; Nicholas Pocock 1791.
Í Brennisteinsfjöllum er í lýsingum getið heimilda um leiðir að og frá námunni og minja við þær sem og námusvæðið sjálft austan Kistufells. Öll eru námusvæðin í Krýsuvíkurlandi.
Um er að ræða hluta af atvinnu- og verslunarsögu Íslands og því ástæða til að halda henni til haga. Talið er að brennisteinn hafi verið unninn af Krýsuvíkurbónda á námusvæðunum allt frá 12. öld. Á 17. öld yfirtók danski konungurinn eignarhaldið uns það var framselt einstaklingum og loks félögum í eigu erlendra aðila. Endalok brennisteinsvinnslu í Krýsuvík var um 1882 og í Brennisteinsfjöllum þremur árum síðar.
Ritgerð – brennisteinsnam III…
Heimildir:
-Fornleifaskráning. Skráningarstaðlar og leiðbeiningar. Fornleifavernd ríkisins 2008 – http://www.fornleifavernd.is/files/8/20080609105155104.pdf
-Frank Ponzi. Ísland fyrir aldamót, 1995, bls. 126-141 og Sveinn Þórðarson, Auður úr iðrum jarðar, 1998, bls. 113-129.
-Ólafur Olavius. Ferðabók, landshagir í norðvestur, norður- og norðaustursýslum Íslands 1775-1777, ásamt ritgerðum Ole Henchels um brennistein og brennisteinsnám og Christian Zieners um surtarbrand, 1965, bls. 259-274.
-Ari Gíslason. Örnefnalýsing fyrir Krýsuvík (ÖÍ) og Gísli Sigurðsson, Örnefnalýsing fyrir Krýsuvík (ÖÍ).
-Gísli Sigurðsson. Örnefnalýsingi fyrir Krýsuvík (ÖÍ) og Ólafur Þorvaldsson, Selvogsgata og Krýsuvíkurleiðir, sérrit úr Árbók Ferðafélags Íslands 1999, 36 bls.
-Sveinn Þórðarson. Auður úr iðrum jarðar, saga hitaveitna og jarðhitanýtingar á Íslandi, 1998, bls. 113-127.
-Frank Ponzi. Ísland fyrir aldamót, 1995, bls. 126-141 og Sveinn Þórðarson, Auður úr iðrum jarðar, 1998, bls. 113-129.
Brennisteinsfjöll – námusvæðið.
Krýsuvík – sprengigígar
Í Krýsuvík er þyrping sprengigíga. Allir eru þeir líklega yfir 6000 ára, þekktastir eru Grænavatn og Gestsstaðavatn. Í þyrpingunni eru a.m.k. fjórar gígaraðir, þrjár liggja norður-suður og ein NA-SV. Sú vestasta og elsta hefur aðallega gosið gjalli (Gestsstaðavatn) en hinar grjótmylsnu með stórgrýti í bland (Grænavatn) auk gjalls sú austasta (vikið austast í Grænavatni).
Krýsuvík – Gestsstaðavatn (nær) og Grænavatn. Stampar h.m.v. Grænavatn.
Yngstar eru tvær gígaraðir sem liggja um Grænavatn. Aðalgígurinn í þeirri eldri er vestan megin í því. Þar gaus bergbrotum og bergmylsnu úr undirlaginu. Það myndar a.m.k. 10 m þykkt lag í gígbarminum sunnan megin. Úrkast þaðan hefur dreifst umhverfis og yfir nálæga gíga með því minni blokkum sem fjær dregur. Kleprahraun, morandi af gabbróhnyðlingum, er úr þeirri yngri austan megin í Grænavatni. Efsti hluti hraunsins er ósambrætt lausagjall. Grjót úr undirlaginu er þarna með.
Aldursmunur á Grænavatnsgígunum er sennilega lítill. Augun, smágígar með pollum báðum megin vegar eru á 300 m langri gígaröð með stefnu N50°A. Hún er tvískipt og partarnir standast ekki á.
Grænavatn (t.h.) og Stampar.
Sprengigígarnir raða sér í stefnu skjálftasprungna. Hraunmagn í gosunum hefur verið mjög lítið, þeim fylgdi mikið magn gabbróhnyðlinga og gossprungurnar voru stuttar. Því er líkast að gengið hafi yfir skjálftatímabil sem kom hreyfingu á storknandi kvikumassa í rótum megineldstöðvar Krýsuvíkurkerfisins. Gliðnunarsprungur hreyfðar eftir ísöld er ekki að sjá þarna nærlendis. Í Litla-Stampi sunnan Grænavatns er forn stekkur, sennilega frá bænum Fjalli, sem var þar skammt sunnar.
Sprengigígarnir raða sér í stefnu skjálftasprungna. Hraunmagn í gosunum hefur verið mjög lítið, þeim fylgdi mikið magn gabbróhnyðlinga og gossprungurnar voru stuttar. Því er líkast að gengið hafi yfir skjálftatímabil sem kom hreyfingu á storknandi kvikumassa í rótum megineldstöðvar Krýsuvíkurkerfisins.
Grænavatn.
Grænavatn (Greenlake) er eldgígur sem fékk nafn sitt af óvenjulegum grænum lit. Liturinn er vegna mikils brennisteins í vatninu og dýpt þess. Vatnið er aðeins um nokkur hundruð metrar í þvermál. Þó vatnið sé lítið er það þó nokkuð djúpt eða 45 metrar. Þetta er sýnilegt þegar þú stendur við brúnina og þú getur séð hvernig liturinn breytist við strandlengjuna þar sem vatnið dýpkar. Grænavatn er talið af jarðfræðingum eitt athyglisverðasta jarðfræðifyrirbæri sinnar tegundar á Íslandi. Talið era ð gígurinn sé um 6.000 ára gamall.
Vegna óvenjulegs eðlis og litar hefur vatnið verið uppspretta þjóðsagnasagna í aldanna rás. Um miðja 16. öld sást til undarlegrar veru koma upp úr vatninu.
Krýsuvík – sprengigígar.
Sigið í Krýsuvíkurbjarg
„Hvernig þætti þér að taka heilt fuglabjarg á leigu? Ekki svo galið kannski, ef þú hefðir eitthvað við það að gera.. . og værir hvergi banginn við að síga í bjargið.
Þetta gera þeir björgunarsveitarmenn í björgunarsveit Fiskakletts í Hafnarfirði. Þeir félagar hafa síðustu fimm ár verið með Krýsuvíkurbjarg á leigu. Þangað fara þeir á hverju vori til eggjatöku, selja síðan eggin og ágóðinn rennur til endurnýjunar og viðhalds tækja björgunarsveitarinnar.
Fyrir skemmstu fóru björgunarsveitarmenn í leiðangur út í Krýsuvíkurbjarg. Við slógumst í för með þeim og fylgdumst með í ærandi fuglagargi.. .
Sigið í bjargið.
„Þrjú til fjögur þúsund egg eftir vorið„
Í björgunarsveit Fiskakletts eru 25 menn. Eggjatakan í Krýsuvíkurbjargi er orðin árviss viðburður, svo árviss að sumum finnst vorið og sumarið ekki komið fyrr en búið er að síga í bjargið.
„Við förum alltaf annað slagið hingað út þegar fer að vora, svona til að fylgjast með að
allt sé í lagi,“ segir einn björgunar- sveitarmanna, Einar Ólafsson. ,,En aðaleggjatakan fer fram um mánaðamótin maí-júní. Venjulega höfum við þetta þrjú til fjögur þúsund egg upp úr krafsinu og þau seljum við í verslanir í Hafnarfirði. En eggjatakan er ein fjáröflunarleiða björgunarsveitarinnar.“
— Þið leigið bjargið segirðu, hver á það?
„Það er í eigu Hafnarfjarðarbæjar. Við hirðum líka reka undir bjarginu en það fylgir þeim hlunnindum sem bærinn á. Þar er þó ekkert timbur, aðeins einstaka netabelgir.“
Þótt björgunarsveitarmenn séu 25 síga þeir ekki allir í bjargið. Það sér þriggja til fjögurra manna hópur einkum um. Hver þeirra á „sinn sigstað“, ef svo má að orði komast. Það er að segja, hann sígur nánast alltaf á sömu stöðum í bjargið. Þannig þekkir hann bjargið og um leið eykst öryggið. Það eru bílar björgunarsveitarinnar sem draga sigmennina og þeir eru í talstöðvarsambandi við viðkomandi bíl og gefa þannig fyrirskipanir um hvort eigi að slaka á eða draga.
„Lipurð og hugrekki er það sem þarf„
Krýsuvíkurbjarg.
— En er þetta ekki stórhættulegt þrátt f yrir allt öryggið?
„Ja, er ekki allt hættulegt? Ef varlega er farið gengur þetta slysalaust og það hefur það gert hjá okkur fram að þessu. Allur öryggisbúnaður hjá okkur er í mjög góöu lagi, svo í raun er ekkert að óttast. Það sem þarf hjá sigmönnunum er lipurð og hugrekki og það hafa þeir. Við höfum á að skipa mjög reyndum sigmanni, Bjarna Björnssyni, sem er ótrúlega fljótur og snar í snúningum þegar í bjargið er komið. Hann hefur sigið víða, meðal annars í Látrabjargi, svo hann er öllum hnútum kunnugur. Hann hefur líka verið að segja yngri mönnunum til og þeir eru smám saman að taka við af honum. Einn þeirra er sonur hans, allt efnilegir sigmenn. Það er viss sjarmi yfir þessu bjargsigi á vorin. Þetta er eiginlega fyrsta útiveran á árinu. Við liggjum gjarnan í tjöldum og erum þarna í nokkra daga. Og við borðum auðvitað egg, ýmist soðin eða étum þau hrá.“
Krýsuvíkurbjarg er nokkuð gróið, það gerir fugladritið. Þar verpir svartfugl, fýll og rita. Uppi á bjarginu er virkur gasviti enda eru fengsæl fiskimið fyrir utan og mikið af bátum.
„Eggjaþjófar“
„Við verðum töluvert fyrir ágangi þarna,“ segir Einar. „Ku það einkum menn sem vilja síga í bjargið og gera þeir það i óleyfi og í okkar óþökk. Það hefur gengið svo langt, að við höfum þurft að kæra menn fyrir vikið. Það hefur meira að segja verið reynt að komast sjóleiðina í bjargið enda til töluverðs að vinna því eggin eru eftirsótt vara.“
— Takið þið hvaða egg sem er?
„Nei.við tökum svartfuglsegg eingöngu. Við hirðum hvorki fýls- né rituegg. Þau síðarnefndu eru til dæmis svo viðkvæm að það væri varla hægt að koma þeim upp. Þau þola ekkert hnjask.“
— Þú talar um eftirsótta vöru. Hvað fáið þið fyrir eggið?
„Í vor seldum við stykkið á 14 krónur í verslanir. Þetta er því töluverð fjáröflunarleið hjá okkur þó ekki sé hún stærst. Það er kannski ekki aðalatriðið heldur hitt hversu gaman við höfum af þessum vorferðum í Krýsuvikurbjarg,“ sagði Einar Ólafsson. -KÞ.
Heimild:
-DV – laugardagur 18. júní 1983, bls. 12-13.
Krýsuvíkurberg.
Grindavíkurvegir áður fyrr
Þótt maðurinn geti farið ferða sinna fótgangandi um vegleysur hafa götur og vegir jafnan leitt hann á milli áfangastaða.
Fornugata.
Fótspor hans og hófar hestsins skrifuðu rúnir sínar í grjót og svörð öldum saman áður en fyrstu lög þjóðveldisins voru af mönnum skráð. Hjólið kom síðar til Íslands en nokkurs annars Evrópulands. Það var bæði af því, hve hestarnir voru góðir og landið slæmt. Vagnar héldu ekki innreið sína í íslenskar sveitir fyrr en um aldamótin 1900, og urðu þá fljótt ómissandi á hverjum bæ. Um svipað leyti hófust einnig reglulegar ferðir póstvagna frá Reykjavík um Suðurland, en víðast annarsstaðar var ekki hægt að koma slíkum ferðum við vegna vegleysis. En með aukinni bílaeign á þriðja áratugnum hurfu svo hestvagnar nær alveg af sjónarsviðinu.
Grindavíkurvegir – rit.
Grindavík, bær á sunnanverðum Reykjanesskaga, er dæmi um aðra sambærilega staði hér á landi. Suður af bænum er Atlantshafið, en ofan og allt um kring eru hraun. Allt frá því að fyrsti norræni landnámsmaðurinn steig á land í Grindavík um 930 hafa vegir, stígar og götur smám saman verið mótuð í hraunin. Göturnar lágu fyrrum sem nú að og frá öðrum nytjastöðum aðliggjandi byggðalaga, s.s. Krýsuvíkur í austri, Voga og Hafnarfjarðar í norðri, Njarðvíkna í norðvestri og og Hafna í vestri.
Unnið við Grindavíkurveginn 1916.
Í þessari samantekt verður leitað heimilda og skrifa um fornar götur almennt hér á landi, fjallað um vörður, forsögu vegaumbóta og þróun samgöngumála með áherslu á elstu Grindavíkurleiðarnar. Minjunum, þ.e. götunum sjálfum, verður sérstaklega lýst sem og vörðum, skjólum o.fl., sem þeim tengjast. Göturnar voru hnitsettar og þær skilgreindar. Umfjöllun er um hugsanlegan aldur þeirra að teknu tilliti til heillegleika, staðsetningar og lögunar sem og vísan til ákvæða gildandi tilskipana, reglna og laga á hverjum tíma. Þá verður getið sagna og minja , sem tengjast umferð um vegina og stöðum í nálægð þeirra.
Skógfellavegur.
Af elstu Grindavíkurleiðunum má t.d. nefna Skógfellaveg, Sandakraveg (tvískiptan), Skipsstíg, Árnastíg, Ögmundarstíg og Prestastíg, auk vega sem annað hvort lítt eða ekkert hefur verið getið, en tekist hefur að rekja, s.s. veg um Lágafell, veg í Ósabotna og gamalla gatna milli Staðarhverfis, Járngerðarstaðahverfis og Þórkötlustaðahverfis í Grindavík. Fjallað verður ítarlega um gerð fyrsta akvegarins frá Hafnarfirði (Reykjavík) til Suðurnesja; Suðurnesjaveginn, og loks um aðdraganda að fyrsta akveginum til hins sögulega fiskiþorps á suðurströnd Reykjanesskagans; Grindavíkur, ekki síst í tilefni af því að ein öld er frá því að byrjað var að vinna að undirbúningi vegarins.
Sjálf framkvæmdin á vettvangi fór fram á árunum 1914 til 1918. Umfjöllunin um þessa tilteknu vegagerð er bæði tilefni og megintilgangur verksins.
Vegavinnubúðir á Gíghæð við gamla Grindavíkurveginn.
Enn í dag má sjá leifar búða vegavinnumannanna á a.m.k. 10-12 stöðum við veginn þrátt fyrir að umhverfi vegstæðisins hafi verulega verið raskað, einkum við gerð núverandi bílvegar, sem að meginhluta leiðarinnar var lagður ofan á gamla vagnveginn.
Loks verður fjallað um aðrar afleiddar vegabætur út frá Grindavík, s.s. að Reykjanesvita og til Krýsuvíkur svo og þróun hins fyrsta akvegar til nútíma með hliðsjón af breyttum kröfum frá einum tíma til annars.
Meðfylgjandi er og fornleifakönnun á og við vegstæði fyrsta akvegarins þar sem tilgreindir eru a.m.k. 20 minjastaðir, kort, uppdrættir, ljósmyndir, loftmyndir og hnit af minjum á og við götuna sem og heildstætt vörðu- og minjakort yfir nágrenni Grindavíkur – http://www.vegagerdin.is/vefur2.nsf/Files/Grindavikurvegir_saga_og_minjar/$file/Grindav%C3%ADkurvegir%20saga%20og%20minjar.pdf…
Grindavíkurvegur fyrrum – uppdráttur ÓSÁ.
Hugsað til Krýsuvíkurbergs
Myndina [s/h] hér að neðan tók sænskur ljósmyndari, þá konunglegur hirðljósmyndari. Hann sagði, að stórfenglegri sýn hefði aldrei borið fyrir auga myndavélar sinnar, og svo áfjáður var hann í myndir, að fylgdarmenn hans urðu að halda í fæturna á honum, svo að hann steypti sér ekki fram af bjargbrúninni í algleymi sínu við myndatökuna.
Krýsuvíkurberg 1972.
„Krýsuvíkurberg er undraheimur — dásamlegur staður öllum, sem ekki eru sneyddir öllu náttúruskyni. Það er að vísu hvergi sérlega hátt, en það er fimmtán kílómetrar á lengd, og það er kvikt af fugli. Þar eru svartfuglar milljónum saman, og þar má oft sjá súlur i hundraðatali, komnar úr mestu súlnabyggð heims. Eldey. Það er svipmikil sjón að sjá þær steypa sér úr háalofti þráðbeint i sjó niður af svo miklu afli, að strókarnir standa upp úr sjónum, þar sem þær hafna, eins og þar sé allt i einu kominn gosbrunnur við gosbrunn.
Krýsuvíkurberg v.m. við fossinn í Eystri-Læk. Hægra meginn við hann er Krýsuvíkurbjarg.
Fuglar hafa að miklu leyti átt griðland í Krýsuvíkurbergi í meira en hálfa öld. Bjargið hefur ekki verið nytjað að neinu ráði síðan 1916. Þá bjó í Krýsuvík Jón Magnússon, faðir Sigurðar endurskoðanda og Magnúsar frönskukennara. Hann hafði árum saman sérstakan bjargmann, kynjaðan austan úr Mýrdal, og var hann reiddur fram á bergið á morgnana um bjargtímann, og var hann þar síðan einn á daginn við fuglaveiðar og eggjatekju. Hann handstyrkti sig á vað með þeim hætti, að hann hringaði endann um steina og bar á grjót, og siðan rakti hann sig á vaðnum niður í bjargið og hafði af honum stuðning á göngu sinni um syllurnar. Enn þann dag i dag má sjá uppi á bjargbrúninni steinahrúgur, sem þessi maður og aðrir á undan honum, notuðu i bjargferðum sínum.
Krýsuvíkurberg.
Kvöld hvert var svo bjargmaðurinn sóttur og dagsaflinn reiddur heim, bæði fugl og egg. Þessar bjargafurðir voru síðan fluttar á klökkum inn i Hafnarfjörð og Reykjavik, þar sem verðið á bjargfuglseggjunum var fjórir aurar fyrir heimsstyrjöldina fyrri. Það var í samræmi við annað verðlag þá, en þótt tuttugu og fimm egg þyrfti í hverja krónu voru það ótrúlega miklar tekjur, sem bjargið gaf af sér — mörg þúsund krónur árlega, jafnvel allt að tíu þúsund krónur að meðaltali, að blaðinu hefur verið tjáð.
Fiskimið voru fast upp að berginu, og var oft fjöldi skipa skammt undan landi, einkum skútur á skútuöldinni, þeirra á meðal Færeyingar. Vestan við bergið eru Selatangar, þar sem fyrrum var útræði. Þar sjást enn leifar sjóbúðanna gömlu, þar sem vermennirnir höfðust við.
Krýsuvíkurberg. Horft til vesturs á Bergsendum eystri.
Frá fjárréttinni sunnan við Eldborg við Krýsuvíkurveg er í mesta lagi fjörutíu mínútna gangur fram á bjarg, og er þar haldið ofurlítið til austurs. Þar [á Bergsenda eystri] má komast niður að sjó, og opnast allt austurbergið sjónum manna.
Krýsuvíkurberg – Eystri-Lækur fellur fram af berginu, nafnlaus. Ofar nefnist „bergið“ -bjarg, en – berg að neðan (á myndinni).
Flestum verður ógleymanlegt að koma á þennan stað um varptímann, í maí og júní. Innlendir menn og erlendir gleyma sér bókstaflega, þegar þeir sjá hið iðandi líf, sem þrífst þarna á klettasyllunum.
Þegar þessi stutti spölur hefur verið ruddur og gerður bílfær, til dæmis fyrir forgöngu Ferðafélags Íslands, munu menn undrast, hversu lengi sú framkvæmd hefur dregizt.
En eins þarf jafnframt að gæta. Bjargið verður að alfriða og hafa þar vörzlu um varptímann og fram eftir sumri, unz ungar eru komnir á sjóinn, svo að griðníðingar og skemmdarvargar fái sér ekki við komið í þessum véum bjargfuglsins.
Krýsuvíkurbjarg (-berg).
Það er svo mikilfengleg sjón og lífsunaður að kynnast þessum stað, að hann ætti að vera einn þeirra, er hvað mest laðaði að sér fólk hér í nágrenni Reykjavikur. En allir, sem þangað kæmu yrðu að sjálfsögðu að hlíta ströngum reglum, svo að mannaferðir styggðu ekki fuglinn eða trufluðu hann við búskapinn, grjótkast allt að vera stranglega bannað, sem og hróp og köll til þess að styggja hann, svo að ekki sé nefnt óhæfa eins og byssuskot.
Krýsuvíkurberg er ein af perlum landsins, og þá perlu ber okkur að vernda og varðveita af umhyggju og ástúð og varfærni. Ef það er gert, getum við átt hana og notið hennar um langa framtíð, okkur sjálfum og ófæddum kynslóðum til sálubótar i skarkala hversdagslífsins“. JH
Heimild:
-Tíminn, föstudagur 21. júli 1972, bls. 8.
Krýsuvíkurberg.
Fornleifaskráning í Eldvörpum og milli Prestastígs og Skipsstígs – II
Árið 2013 var gerð viðarmikil fornleifaskráning í Eldvörpum ofan Grindavíkur, „Fornleifaskráning í Eldvörpum og milli Prestastígs og Skipsstígs„. Áður hafði svæðið verið fornleifaskráð af ónákvæmni.
Eldvörp – fornleifaskráning.
Í inngangi skýrslunnar, sem gefin var út í framhaldinu, segir m.a.:
„Að beiðni Ásbjörns Blöndal, forstöðumanns þróunarsviðs HS Orku, tóku skýrsluhöfundar, Ómar Smári Ármannsson fornleifafræðingur og Ragnheiður Traustadóttir fornleifafræðingur, saman fornleifaskrá um Eldvörp annars vegar og svæðisins milli Prestastígs og Skipsstígs hins vegar.
Skráningin og samantektin fól m.a. í sér athugun á fyrri skráningum, heimildasöfnun, vettvangsskráningu og úrvinnslu, mat á minjum innan skipulagssvæðisins, s.s. hættumat, og skýrslu- og kortagerð.
Ómar Smári sá um vettvangsvinnu, enda hefur hann um árabil gengið svæðið í þeim tilgangi að leita að minjum og skrá þær. Ragnheiður sá um úrvinnslu gagna, Margrét Valmundsdóttir fornleifafræðingur vann kort, Lísabet Guðmundsdóttir sá um innslátt á hnitum og Anna Rut Guðmundsdóttir annaðist uppsetningu á skýrslunni.
Eldvörp – minjar.
Á umræddu svæði er m.a. að finna fornar leiðir, byrgi (Tyrkjabyrgin), hlaðin skjól, vörður, refagildru, garðs auk minja úr seinni heimsstyrjöld. Herminjar eru ekki verndaðar í lögum eins og þjóðminjar/fornleifar en vegna þess hve einstakar þær eru þykir rétt að skrá þær svo að framkvæmdaraðilar geti tekið tillit til þeirra við skipulagningu og framkvæmdir.
Skráningargögnin eru vistuð í landfræðilegum gagnagrunni og er öllum gögnum skilað rafrænt.“
Gerðar hafa verið afmarkaðar skráningar af svæðinu í gegnum tíðina. Hins vegar er þar að finna minjar, sem aldrei hafa verið skráðar eða settar í samhengi.
Hér má sjá fornleifaskráninguna í heild – Fornleifaskráning í Eldvörpum.
Óraskað og áður óskráð byrgi í Eldvörpum.
Garðakirkja endurreist – Sigríður Thorlavius
Sigríður Torlavius skrifar í Tímann árið 1965 um endurreisn Garðakirkju:
Mismargt er ritað um þá klerka, sem staðinn hafa setið frá því þar var séra Ólafur Magnússon, sem árið 1284 gerði för sína til Noregs og andaðist þar ári síðar. Árni biskup Þorláksson sem Biskupa sögurnar segja, að hafi „farið fram sem ljón“ í stríði sínu við veraldlega valdið um eignir þær, sem kirkjunum höfðu verið lagðar, setti á staðinn frænda sinn séra Bjarna Helgason, árið 1285. Ekki undi Rafn lögmaður Oddson því, heldur tók staðinn af Bjarna og fékk í hendur Sturlu Sæmundssyni frá Odda. Fleiri urðu átök um yfirráð staðarins á þeim óróatímum.
Árið 1658 fluttist að Görðum Þorkell prestur Arngrímsson og þar fæddist honum sonur árið 1666, er kunnur varð samtíð og síðari öldum Jón biskup Vídalín. Jón Vídalín var að vísu prestur í Görðum um tveggja ára skeið, 1695—97, en virðist alltaf hafa verið með annan fótinn austur í Skálholti hjá Þórði biskupi Þorlákssyni Þó hafði hann bú á Görðum með móður sinni, en naumast hafa efnin verið mikil. Er að því vikið í Biskupasögunum, að eftir andlát Þórðar biskups, hafi Guðríður ekkja hans veitt Jóni fjárstyrk til að sigla, svo hann næði biskupsembætti og vígsju. Ári eftir að Jón tók vígslu, hélt hann brúðkaup sitt, en ekki sat velgerðarkona hans, biskupsekkjan, þá veizlu. Er sveigt að því, að þá hafi verið tekin að kólna vinátta þeirra. Ó-já, það er svo sem sitt hvað, sagnfræði og slúður!
„Í meira en sex hundruð ár hafði staðið kirkja að Görðum á Álftanesi. Frá kirkjudyrum höfðu menn sýn yfir strönd og nes horfðu vestur um flóa, í sólsetursglóð eða kólgubakka. Þaðan mátti sjá fólk starfa að landbúnaði og við sjófang, báta róa til fiskjar, snúa í höfn — eða hverfa að fullu og öllu. Þar höfðu þjónað 43 klerkar, aðstoðarprestar meðtaldir, þegar ákveðið var árið 1914, að sóknarkirkjan skyldi flutt frá Görðum til Hafnarfjarðar í sjávarþorpið við hraunjaðarinn í botni víkurinnar.
Árið 1531 fékk séra Einar Helgason staðinn. Ekki var kært nábýlið með honum og Diðriki af Mynden, fógeta á Bessastöðum. Kvaðst klerkur albúinn að lesa ævisögu fógetans upp á Alþingi og væri honum það mátulegt, því bæði stæli hann og kæmi öðrum til að stela. Eftir að Diðrik var dauður óhreinan sveim, lagði þó ári sá aldrei til við séra Einar. En annan mann átti séra Einar að vini. Það var hinn blindi biskup Ögmundur Pálsson, sem svo hart var leikinn af Gissuri eftirmanni sínum. Hann bað séra Einar að skrifa bréfið til Ásdísar systur sinnar á Hjalla, um afhendingu Slifursins, sem duga átti honum til lausnar. Ekki treystu þeir Hvítfeld og Gissur bréfagerð séra Einars, heldur skrifaði Gissur sjálfur annað bréf og sendi séra Einar með það austur.
Árin 1569—1618 sat Jón Kráksson staðinn. Hann var hálfbróðir Guðbrands biskups Þorláksaonar og var með honum erlendis þegar Guðbrandur tók vígslu. Samtímis fengu þeir staðfesta dóma um endurheimt jarða, sem dæmdar höfðu verið af Jóni afa þeirra Sigmundssyni.
Garðakirkja 1960.
Fleiri Garðaklerkum samdi illa við höfðingjana á Bessastöðum. Björn Jónsson Thorlacius, sem var þar prestur frá 1720—46, átti í miklum brösum við amtmanninn. Dætur átti séra Björn tvær og giftist önnur Halldóri biskupi Brynjólfssyni, en hin, sem var launbarn, varð eiginkona Skúla fógeta.
Á síðari öldum sátu á Görðum margir lærdómsmenn og menningarfrömuðir, eins og Árni biskup Helgason. Helgi lektor Hálfdánarson og Þórarinn prófastur Böðvarsson. Lét séra Þórarinn hlaða steinkirkju að Görðum árið 1879 og stóð hún ofar í brekkunni en hinar fyrri kirkjur höfðu staðið og utan við kirkjugarðinn. Lét hann Jón son sinn, sem þá var við nám erlendis, kaupa marga góða gripi til kirkjunnar.
Síðasti presturinn sem staðinn sat, var Árni prófastur Björnsson. Bjó hann áfram á Görðum til ársins 1928 þó að búið væri að flytja kirkjuna. En eftir að hann fluttist burtu, gerðist Guðmundur Björnsson ábúandi á jörðinni og situr hana enn.
Sem að líkum lætur voru kirkjugripir úr Garðakirkju fluttir í hina nýju sóknarkirkju. Altaristaflan var tekin að mást og fölna og þótti nauðsynlegt að skýra hana upp og hreinsa og var það gert í Reykjavík. Ólafur þingvörður Þorvaldsson hefur sagt mér, að eitt sinn, er hann var á heimleið frá Reykjavík, hafi hann mætt hóp manna, sem kom berandi með altaristöfluna frá Hafnarfirði.
Garðakirkja fyrrum.
Að Görðum stóð steinkirkjan eftir, rúin og auð. Veðraðist hún og hrörnaði smám saman og þar kom, að eftir stóð tóftin ein og starði holum gluggaskotum yfir hverfið, en þak féll inn. En þegar liðin voru tæp fjörutíu ár frá því, að guðsþjónustur lögðust af á staðnum, var svarað kalli hins hrunda guðshúss.
Árið 1953 stofnuðu 36 konur Kvenfélag Garðahrepps. Formaður var kosin Úlfhildur Kristjánsdóttir, húsfreyja á Dysjum og gegnir hún nú á ný formennsku í félaginu. Úlfhildur þótti alltaf ömurlegt að líta til kirkjurústanna, frá því fyrst hún fluttist í Garðahverfið. Því taldi hún, sem og aðrir stofnendur kvenfélagsins, að það væri í senn veglegt og verðugt hlutverk að gangast fyrir endurreisn kirkjunnar. Þær fengu Björn heitinn Rögnvaldsson byggingameistara til að athuga kirkjurústina og leggja á ráðin um framkvæmdir. Hann taldi, að steypa þyrfti 15 cm. þykkt styrktarlag innan á veggina og tóku konurnar strax til óspilltra mála. Þær söfnuðu sjálfboðaliðum og voru ósmeykar að leggja sjálfar hönd á þau verkfæri, sem beita varð hverju sinni. Þær grófu fyrir undirstöðum, unnu við múrverk og þaklagningu. Bætt var turni á kirkjuna, svo hún er enn reisulegri en áður var.
Garðakirkja 2022.
Við næst síðustu alþingiskosningar var leitað álits sóknarmanna á því, hvort þeir vildu að kirkja yrði á Görðum á ný. Var almennur vilji fyrir því og sóknarnefnd kosin. Er kvenfélagið hafði komið kirkjunni undir þak, afhenti það hana sóknarnefndinni og hafði það þá lagt fram 111 þúsund krónur í reiðufé, auk sjálfboðavinnunnar, sem var afar mikil. Ekki var þó stuðningi félagsins við kirkjuna lokið með þessu. Það heldur áfram að safna til hennar fé með ýmsu móti, hefur árlega kaffisölu og skemmtanir, veitir viðtöku gjöfum og áheitum. Það hefur stofnað minningarsjóð um látna félagskonu og skal verja minningargjöfunum til kirkjunnar. Auk hinna sérstöku fjársafnana leggur félagið árlega fimm þúsund krónur í kirkjubyggingarsjóðinn.
Nú er búið að ganga frá öllu múrverki í kirkjunni, utan sem innan, og lagt hefur verið í hana hellugólf úr íslenzkum steini. Eftir er að smíða bekki, prédikunarstól og altari og tefur það nokkuð framkvæmdir, að panta varð sérstaklega við í þá gripi, því ekki var til nægilega góður viður í landinu. Daginn sem ég kom að Dysjum var verið að ljósmynda kirkjuna að innan, svo að senda mætti myndirnar til útlanda, áður en ráðin væri kaup á ljósaútbúnaði. Allur verður búnaður hinnar endurreistu kirkju nýr, því engum dettur í hug að vilja krefjast aftur þeirra gripa, sem á löglegan hátt voru fluttir í nýja sóknarkirkju. Vonir standa til, að hægt verði að vígja kirkjuna fyrir næstu jól, rösklega hálfri öld eftir að lagðar voru niður guðsþjónustur að Görðum. Þá verður vonandi einnig búið að hlúa að gamla kirkjugarðinum og umhverfi kirkjunnar, en það verk er í höndum fegrunarnefndar sóknarinnar.
Það er full ástæða til að minna á að þakka það merkilega starf, sem Kvenfélag Garðahrepps hefur af hendi leyst við endurreisn kirkjunnar, sem fyrr en varir verður miðdepill þétthýlis, er koma mun í staðinn fyrir smábýlin, sem enn mynda byggðina milli hrauns og hafs. – Sigríður Thorlavius.
Heimild:
-Tíminn 15 apríl 1965, bls. 17 og 31.
Garðakirkja 1956.