Þetta er 26. Ratleikur Hafnarfjarðar. Guðni Gíslason, ritstjóri Fjarðarfréttar, lagði leikinn og Ómar Smári Ármannsson, fornleifafræðingur, veitti aðstoð við val á stöðum og skrifaði fróðleik.

1. Greni

Húsið Eyrarhraun var byggt ofan Langeyrar árið 1904 af Engilráð Kristjánsdóttur og Sigurjóni Sigurðarsyni. Íbúðarhúsið brann vegna íkveikju árið 2005, en hafði áður staðið mannlaust í eitt ár. Varða er á kletti í hrauninu skammt frá þar sem bærinn stóð til minningar um fólkið sem þar bjó og/eða ólst upp. Sunnar eru miklir hlaðnir grjótgarðar.

Ótrúlega margar tegundir eru til af greni. Sumir segja að þær séu allt að 80 en venjulega er talað um 50 tegundir. Greni er það sem krakkar kalla oft jólatré enda mikið notað um jólin víða um heim – sérstaklega rauðgreni og normannsþinur.

Hér á landi er algengasta grenitegundin sitkagreni, en blágreni og rauðgreni eru líka algengar tegundir. Rauðgreni er smágerðara en hinar tvær tegundirnar og getur orðið ótrúlega gamalt allt að 1000 ára. Blágreni hefur dálítið bláleitan blæ og er heldur grófgerðara en sitkagreni. Til eru margir blendingar af greni og eru þau tré oft kölluð bastarðar. Hæð grenis er 30 til 50 metrar svo allir sjá að þau henta tæplega mörg saman í húsagarða, þau geta líka lifað svo miklu lengur en húsin. Hér á landi finnst mörgum tré vera gömul ef þau eru 50 ára eða eldri.

Greni er sígrænt og er af þallarætt.

2. Gata – vegur

Áður fyrr var sjaldan talað um götur þegar leiðir voru annars vegar, miklu fremur stíga og traðir. Leiðir að einstökum kirkjum voru þó taldar til gatna, sbr. “kirkjugata”. Vegir komu síðan til sögunnar við gerð vagnvega seint á 19. öld. Frá Hafnarfirði lá Garðavegur, kirkjuvegur Hafnfirðinga, út að Garðakirkju, eða allt þangað til kirkjur (fríkirkjan 1913 og Hafnarfjarðarkirkja, vígð 1914) voru byggðar í Hafnarfirði.

Löngum fetaði fólkið við Hafnarfjörð, allt vestur að Lónakoti, Garðakirkju fjörugötuna, en fljótlega um og eftir aldarmótin 1900 var farið að huga að því að leggja slóða og götur um hið strjála kofaþyrpingasvæði Hafnarfjarðar ofan strandarinnar. Ein af fyrstu götunum, sem lagðar voru í byrjun aldarinnar var fyrrnefndur Garðavegur – kirkjugatan, sem þá lá upp frá austanverðu Akurgerði og nefndist Kirkjuvegur.

Garðavegurinn hefur týnst að hluta, einkum þar sem hann lá um Víðisstaði og núverandi byggingarsvæði Norðurbæjar Hafnarfjarðar að ofanverðum Hleinum (þar sem Hrafnista trjónir nú ofan við gamla Allianz fiskreitinn). Í nýlegri fornleifaskráningu fyrir Hafnarfjörð hefur láðst að skrá Garðaveginn þar sem hann lá fyrrum í gegnum Norðurbæinn. Þar er einungis vitnað í þekkta fiskreiti og hlaðna garða (sem flestir eru reyndar frá nútíma). Enn má þó í byggðinni greina þar stuttan kafla sunnan húss nr. 12 við Sævang. Svæðið hefur verið sléttað og sáð í það, en vestast má sjá hluta gamla vegarins. Gömul gata liggur þarna upp hraunið inn á Garðaveginn frá Langeyrarbæjunum. Hún sést mjög vel.

Fornar götur eru merkileg fyrirbæri. Þannig er a.m.k. háttað með leiðirnar í Selvogi. Útvogsstígur upp á Strandarhæð þar sem hún mætti Fornastíg (Fornugötum) þvert á hana og Selvogsgötu (Suðurferðaleið), sem var í raun framhald hennar upp heiðina og fjallgarðinn áleiðis til Hafnarfjarðar.

Fornistígur lá á millum Ölfuss og Herdísarvíkur í gegnum Vogsósa. Hún, líkt og hinar göturnar, sjást enn nokkuð glögglega enda helsta skreiðarflutningsleið millum verstöðvanna á vestanverðum Reykjanesskaga og Skálholtsstóls.

Hinar fornu þjóðleiðir milli byggða eru víða enn markaðar í hraunhelluna eftir þúsund ára langa umferð. Selstíganir eru og enn allgreinilegir. Stígarnir og göturnar fyrrum virðast hafa fallið fyrir ofan garð og neðan þegar kemur að skráningum fornleifa á Reykjanesskaganum. Dæmi um slík er Fornaselsstígur/Gjáselsstígur frá Straumi um Þorbjarnarstaði að Fornaseli í Hraunum sem og Straumsselstígurinn vestari.

3. Fura

Í Stekkjarhrauni, eitt af Búrfellshraununum, hafa einstaklingar plantað greni og furu, einkum nyrst og næst gömlu byggðinni, sem í fyrstu voru einungis sumarbústaðir. Tré hafa síðan sáð sér um nágrennið. Stekkjarhraun er í beinu framhaldi af Gráhelluhrauni og hefur hraunið runnið um þröngan farveg milli Setbergshlíðar og Mosahlíðar. Hraunið tekur nafn sitt af stekk nyrst í hrauninu. Það var friðlýst árið 2009.

Furan er fjölskrúðugust og mikilvægust af ætt barrtrjáa. Hún getur bæði verið tré og líka vaxið eins og runni. Það eru til um 80 tegundir af furu á norðurhveli jarðar. Furan er sígræn eins og grenið en nálar hennar eru mun stærri og eru margar saman í knippum.

Furur eru vinsælar í garða vegna þess að það er hægt að stýra vexti þeirra með því að klípa brumin af á vorin og svo fara þær líka vel við steina og þess háttar og svo er hægt að velja afbrigði sem geta verið mjög lengi að vaxa. Furur geta orðið allra trjáa elstar venjulega 300-600 ára en sagt er að þær geti jafnvel orðið allt að 4000-5000 ára gamlar.

Fræ furunnar eru í könglum og eru könglarnir hnatt- eða egglaga. Könglarnir geta verið árum saman á trénu án þess að haggast. Sumir könglar opnast ekki nema við skógarelda, það hefur sennilega verið til þess að hún fjölgaði sér ekki nema í neyð.

Fura er mikið notuð í húsgögn og húsasmíða. Á Íslandi eru margar furutegundir ræktaðar s.s. broddfura, lindifura, stafafura, skógarfura og bergfura. Bergfura var flutt til landsins 1899 og vex t.d. í Heiðmörk og í Öskjuhlíð.

4. Stekkur

Í Hádegisskarði milli Grísaness og Ásfjallsaxlar er stekkur frá Ási. Stekkir voru yfirleitt tvískiptir, hlaðnir úr grjóti. Í þeim var ám og lömbum haldið fráskildum á meðan á mjöltum stóð. Áður fyrr voru ær mjólkaðar í seljum, en í lok 19. aldar færðust þau búverk heim á bæ. Víða má sjá stekki nálægt gömlum bæjum sem og örnefni þeim tengdum, s.s. Stekkjarlág, Stekkholt eða Stekkurinn.

Stekkir voru nánast við hvern bæ á Reykjanesskaganum, stundum fleiri en einn. Stekkir í seljum voru tiltölulega litlir. Endurspegluðu þeir fjölda fjár á hverjum tíma. Upp úr sumum stekkjanna voru og hlaðnar fjárborgir. Nokkur dæmi eru um að hlaðnar hafi verið réttir við hlið bæjastekkjanna eftir að fráfærur lögðust af, s.s. við Garðastekk, Óttarsstaðastekk og Þorbjarnarstaðastekk. Gjarnan er bent á réttirnar sem stekkina fyrrum, en svo er alls ekki fyrir að fara. Sennilega er það vegna þess að leifar gömlu grónu stekkjanna eru í dag orðnir ógreinilegar fyrir augum ókunnugra.

5. Lerki

Í námunda við minningarskjöld um Guðmund Þórarinsson kennara og skógræktarfrömuð má sjá há furu- og og grenitré. Í norður frá steininum, sem skjöldurinn er festur á, má sjá fallegt lerkitré.
Lerki (Larix), áður kallað lævirkjatré eða barrfellir, er sumargrænt barrtré sem vex í barrskógabeltinu á norðurhveli eða til fjalla á suðlægari slóðum. Til ættkvíslarinnar teljast 10-15 tegundir en lerki er af þallarætt.

Engin lerkitegund er ættuð úr mjög hafrænu loftslagi og því skortir nokkuð á að þær séu aðlagaðar íslensku veðurfari. Hins vegar virðast þær kunna mjög vel við íslenska eldfjallajarðveginn og vaxa því betur í rýru landi en aðrar ættkvíslir trjáa.

Síberíulerki hefur frá því snemma á 20. öld verið notað til skógræktar á Íslandi. Rússalerki, náskylt síberíulerki eða afbrigði af sömu tegund, hefur mestmegnis tekið við af því frá um 1980 en síberíulerkið er viðkvæmara fyrir íslensku loftslagi og sjúkdómum. Rússalerki er nú eitt algengasta skógræktartré á Íslandi og hefur náð yfir 23 metra hæð. Evrópulerki hefur einnig verið notað á Íslandi. Tré af þeirri tegund gróðursett snemma á 20. öld hafa tvisvar verið útnefnd tré ársins af Skógræktarfélagi Íslands.
Blendingur af evrópulerki og rússalerki hefur verið þróaður hjá Skógræktinni og kallast ‘Hrymur’. Flestar ef ekki allar tegundirnar geta blandast innbyrðis. Annar blendingur sem reyndur hefur verið á Íslandi er sifjalerki. Sifjalerki er blendingur á milli japanslerkis og evrópulerkis. Það erfir gjarnan góða eiginleika foreldranna og sýnir mikinn blendingsþrótt. Það merkir að vaxtarhraðinn er meiri en hjá báðum foreldrunum.

Lerki hefur þá sérstöðu að fella barrið á haustin. Því getur lerki myndað glæsilega, gula haustliti. Aðrar ættkvíslir af þallarætt, sem ræktaðar eru á Íslandi, gera það ekki. Reyndar er það svo að ekki er mikill munur á fjölda barrnála sem falla til jarðar árlega í lerkiskógum og öðrum skógum ættarinnar. Önnur tré svo sem furur, þinur og greni, fella jafn mikið barr árlega en þar verður hver barrnál nokkuð eldri á hverju tré. Þau eru því sígræn.

Allt lerki er ljóselskt og margar þrífast við rýran kost. Því er það mjög gjarnan nýtt sem frumherjatré á Íslandi. Tré sem veita öðrum gróðri gott skjól og bæta bæði jarðveg og staðviðri. Að jafnaði eru lerkiskógar bjartari en aðrir barrskógar. Þeir hleypa meira ljósi í gegnum sig þannig að gróður í botni þeirra getur verið fjölbreyttur og gróskumikill.

Allar mynda lerkitegundirnar einstofna og hávaxin tré ef aðstæður leyfa. Hér á landi láta sumar tegundir blekkjast af umhleypingum og eiga því á hættu að verða fyrir endurteknu kali. Því er það svo að því fer fjarri að öll lerkitré á landinu séu með einn beinan og hávaxinn stofn. Ef og þegar lerkitré eru beinvaxin mynda þau mjög eftirsóttan við sem er til margra hluta nýtanlegur. Viðurinn þolir vel raka og ásókn fúasveppa. Því má vel nota þá í glugga, pallaefni og margt fleira.

Lerkitré hafa lengi verið ræktuð á Íslandi og eru enn mjög mikilvæg skógartré. Það sem helst hefur komið í veg fyrir að þau séu enn meira ræktuð er skortur á heppilegu fræi.

6. Skógur

Hákon Bjarnason (13. júlí 1907 – 16. apríl 1989) var skógræktarstjóri frá 1. mars 1935 til 30. júní 1977. Um miðjan sjötta áratuginn var Vatnshlíð norðvestan Hvaleyrarvatns lítið annað en berangurslegir grágrýtismelar með einstaka, ofbeittum rofabörðum, þegar Hákon Bjarnason fékk úthlutað gróðursetningarlandi þar árið 1955, sem er rétt um 8 ha. að stærð. Hvergi var skjól að finna og í leysingum á vorin beljaði vatn niður hlíðina, og settu djúpar vatnsrásir sterkan svip á landið. Þegar Hákon sýndi konu sinni, Guðrúnu, landið í fyrsta skipti, féllust henni hendur, leit á mann sinn og spurði: »Hvað ætlar þú að gera hér?«

Landið var girt undir haust 1955, því að allmargt fé var þá þar í haga. Árið 1968 var girðingin stækkuð til vesturs. Bústaðurinn var reistur sumarið 1958 en stækkaður rúmum áratug síðar. Lítið gróðurhús var reist 1975 norðvestur af bústaðnum og hafa þar einkum verið ræktuð jarðarber þau ár, sem það hefur fengið að standa í friði fyrir skemmdarvörgum. Fyrstu trén voru gróðursett vorið 1956, bæði á hólnum ofan við bústaðinn og austan við hann. Allar götur síðan var einhverju plantað á hverju ári. Langmest hefur verið gróðursett af sitkagreni, stafafuru, bergfuru og alaskaösp. Í dag er þarna í Vatnshlíðinni hinn myndarlegasti skógur – ágætt dæmi um staðfestu manns, sem trúði á hið mögulega við ómögulegar aðstæður.

Við landnám var 66% landsins gróið grasi og blómgróðri og 33% skógi. Aðal frætegundirnar voru það sem kallaðar eru íslensku trjátegundirnar, víðir, birki og reynir. Hér voru fáar tegundir vegna einangrunar landsins. Eftir landnám eyddust skógar landsins af ágangi mannsins, dýra og veður- og náttúrufars s.s. eldgosa. Menn notuðu trjávið til upphitunar og kindurnar gæddu sér á birkinu. Það var ekki fyrr en Danir fóru að benda landsmönnum á að fara að rækta skóg að menn tóku við sér en enginn Íslendingur hafði í raun trú á að hér væri hægt að rækta skóg. Árið 1899 hófst skipulögð skógrækt hér á landi en þá var plantað á Þingvöllum. Fyrstu lögin um skógrækt og landgræðslu voru svo sett árið 1907 og þá var farið að friða þá skóga sem enn voru eftir.

Til að efla skógræktina stofnaði ríkið skógræktarstöðvar víða um land og sáu þær um að framleiða plöntur og um útplöntun. Margir hugsjónamenn fóru víða um heim til að safna fræjum og taka stiklinga til að finna nýjar tegundir sem gætu dafnað á Íslandi. Fjölgaði tegundum fljótt en fyrst og fremst var þetta greni, fura, ösp og lerki en fjölmargar tegundir hafa líka verið ræktaðar hér á landi.

Skipta má skógræktinni í tvennt, annars vegar útivistarskóga eða yndisskóga og hins vegar nytjaskóga. Í dag er ríflega 1% landsins skógi vaxið en markmið skógræktarinnar er að það verði 5%. Fólk þarf því ekki að hafa miklar áhyggjur af því að skóglendi muni byrgja útsýn þeirra sem ferðast um landið. Upp á síðkastið hefur umræða um skógrækt í tengslum við mengun aukist vegna þess að skógurinn sér um að binda kolefni sem er nauðsynlegt fyrir lífið á jörðinni.

7. Varða

Á Bleiksteinshálsi er varða. Þetta er landamerkjavarða millum Hvaleyrar, Áss og Jófríðastaða. Frá henni liggur línan til austurs í vörðu á Miðhöfða. Þannig verður Hvaleyrarsel sunnan Hvaleyrarvatns í landi Hvaleyrar, Ássel skammt austar í landi Áss og Jófríðasel í Húshöfða í landi Jófríðarstaða. Flóknara er það nú ekki – nema ef vera skyldi staðsetning vörðunnar í nútímanum. Þegar jarðvegstippur var ákveðinn austan Grísaness höfðu einhverjir a.m.k. vit á að staðnæmast með framkvæmdir við vörðuna.

Vörður verða aldrei taldar til stórvirkja í byggingarlist, en engu að síður eiga þær sér afar langan aldur. Giskað hefur verið á að þær séu meðal þess fyrsta sem fjarlægir forfeður okkar tóku sér fyrir hendur í mannvirkjagerð. Síðan hafa menn verið að hlaða vörður á öllum tímum sögunnar og notað þær sem viðmiðun í margvíslegum tilgangi.

Á fyrri öldum voru vörður nýttar í nálægum löndum til að merkja leiðir um fjöll og óbyggðir, sýna landamæri og skil á milli bújarða, benda á siglingaleiðir með ströndum fram og til að vísa á fengsæl fiskimið, svo að eitthvað sé nefnt. Þessar venjur við vörðuhleðslu fluttu landnámsmenn með sér hingað, þegar þeir komu siglandi frá Noregi, Bretlandseyjum og víðar að á 9. og 10. öld og settust hér að.

Vörður voru af margvíslegum stærðum og gerðum. Í fyrstu hafa þær verið einfaldar og helst gerðar með þeim hætti að setja einn stein upp á annan og síðan koll af kolli. En brátt hefur mönnum lærst að vanda meira til verksins, raða mörgum steinum saman í þyrpingu, helst hellusteinum, og hlaða síðan hverju steinalaginu skipulega ofan á annað, þar til komin var myndarleg varða, jafnvel meira en mannhæðar há. Slíkar vandlega hlaðnar vörður gátu staðið um tugi ára, án þess að haggast, og jafnvel öld fram af öld, svo sem dæmin sanna. Snarpir jarðskjálftar, hörkufrost með umhleypingum og illvilji hafa leikið mörg þessara mannvirkja grátt í gegnum tíðina.

8. Mosi

Byggðin á Ásvallasvæðinu stendur á Hellnahraununum. Hraunin runnu frá hlíðunum austan Lönguhlíða með þúsund ára millibili. Hið yngra er um 1200 ára. Ofan Valla nefnist hraunið Selhraun – langleiðina upp að Snókalöndum gegnt Brunntorfum. Það var á síðustu öld að hluta notað fyrir fiskhjalla, auk þess sem því hefur á síðustu áratugum að hluta verið spillt af efnistöku og með jarðvegstipp. Dúfnakofar standa nú við Hrauntungustíg, þar sem áður voru hjallar (trönur).

Mosar eru áberandi gróðurtegund í upplandi Hafnarfjarðar. Tegundin er með litlar grænar plöntur, sem flestar hafa blöð og stöngul. Mosar hafa engar rætur og því halda þeir sér föstum og sjúga upp næringu með þráðum. Mosar fjölga sér með gróum. Upp af gróinu sprettur forkímsþráður og mosinn sjálfur upp af honum. Þegar eggfruman er frjóvguð, vex upp af henni stafur með bauklaga gróhirslu. Mosajurtin er hinn kynjaði ættliður, en gróhirslan og þráðurinn kynlaus.

Mosum er skipt í soppmosa, hornmosa og baukmosa. Í öllum heiminum er talið að séu 35 þúsund tegundir mosa, sem skiptast í 177 ættir og 1822 ættkvíslir.
Mosar eru mjög algengir á Íslandi. Þeir finnast innan um nær allan gróður en eru stundum sjálfir aðalgróðurinn, einkum í ófrjórri jörð, bæði til fjalla og á láglendi, t.d. í hraunum og móum. Þeim nægir örlítil fokmold, sem sest í holur, jafnvel í nýlegum hraunum. Fáir hafa haft áhuga á mosafræði, en flestir þekkja þó grámosann á hraununum, fagurgræna dýjamosann við kaldar uppsprettur og svo bústinn gamburmosann. Hér á landi vaxa um 600 tegundir mosa, eða álíka margar og allar villtar háplöntutegundir á landinu.

9. Reynir

Reynivið má sjá víða í hraunum í og við Hafnarfjörð, einkum þar sem fræ ná rótum í jarðföllum og sprungum. Hafnarfjarðarhraunin runnu frá Búrfelli fyrir u.þ.b. 8000 árum. Skjólsæl svæði, s.s. Hellisgerði, Víðistaðir og í Hleinum hafa fóstrað ófáa græðlingana.

Reyniviður er fyrsta tréð sem Íslendingar ræktuðu, þeir gróðursettu reynisfræ við bæi sína allt frá landnámsöld.

Reynir er algengur í skógum og varð í seinni tíð sérstaklega algengur við heimahús – þá einkum ilmreynir. Hann vex fremur hægt. Það er auðvelt að þekkja reyniviðinn á blöðunum sem eru lítil og tennt. Blöðin raðast á stilka og eru á hverjum þeirra tíu til fimmtán saman.

Reynir blómstrar miðsumars og ber þá falleg hvít blóm sem verða síðan að rauðum berjaklösum sem geyma fræ trésins.

Reynirinn er oftast einstofna og er bolurinn sver og sterklegur en börkurinn er frekar ljós og þunnur. Reynir verður ekki mjög gamall. Þegar hann er orðinn 70 ára fer hann oftast að falla innan fárra ára. Til eru margar tegundir af reynivið á Íslandi, algengustu tegundirnar eru: ilmreynir, gráreynir, silfurreynir og koparreynir sem reyndar er runni. Talið er að allt að 120 tegundir af reyni séu á norðurhveli jarðar.
Vestan Hvaleyrarvatns er sprungumyndað hraunhveli; Selhóll. Upp úr hólnum hefur reynihrísla náð vaxa upp úr skjólsællri sprungunni.

10. Fjárskjól

Undir Stórhöfða, skammt vestan við Stórhöfðastíg er heillegt fjárskjól í Selhrauninu. Fjárskjól þetta hefur enn ekki ratað inn í fornleifaskráningu Hafnarfjarðar. Það er í landi Hvaleyrar og hefur væntanlega tengst minjunum umhverfis Hvaleyrarsel, s.s. stekkjum o.fl., sem þar eru á og við Selhöfða og í Seldal. Líklegt má telja að skjól þetta hafi verið nýtt sem nátthagi, a.m.k. að hluta til.

Fjárskjól eru 163 á Reykjanesskaganum, flest í hraununum ofan Hafnarfjarðar og Vatnsleysustrandar. Um eru að ræða leifar fyrri búskaparhátta þegar fjárbúskapur var önnur af tveimur stoðum samfélagsins. Hin var útræðið.

Enn má víða sjá minjar fjárskjólanna, langflestar í skútum, hellum eða undir slútandi klettum. Fyrirhleðslur eru jafnan úr tilfallandi efni; grjóti með dyraopum. Skjólin eru algengari í hraununum á vestanverðum Skaganum, enda aðstæður þar sérstaklega hagstæðar til skjóls fyrir fénað en á berangri og jökulsorfnum hlíðum hans að austanverðu, að Þingvallasvæðinu slepptu. Þau má gjarnan finna nálægt bæjum eða við aðra nýtingarstaði, s.s. selin.

Hús voru ekki byggð sérstaklega yfir fé á þessu landsvæði fyrr en á 20. öld. Þangað til var notast við náttúruleg skýli með smávægilegum lagfæringum.

Skjól nálægt bæjum voru jafnan nefnd ból, sauðahellir eða lambakró. Við selin voru þau yfirleitt nefnd eftir örnefnunum, sem hýsti þau, s.s. Þúfuhólsskjól, Grænhólsskjól, Sjónarhólsskjól, Tóhólaskúti, Skógarnefsskjól, Vatnagarðahellir, Katlahraunsskjól, Sauðabrekkuskjól og Hrauntunguskjól, eftir staðarheitinu; Eimuselsskjól, Setbergsselshellir, Litlalandsfjárskjól, Hamarskotsselshellir, Fornaselshellir, Kálffellskjól og Þingvallahellir, eftir ábúandanum; Oddshellar, Þorsteinshellir og Gvendarhellir (Arngrímshellir) eða eftir tiltekinni kind; Gránuskúti og Kápuskjól. Þar sem hellar voru langir var hlaðið fyrir rásina innanverða til að takmarka frekari aðstöðu fjárins, s.s. í Bjargarhelli og Strandarhelli í Selvogsheiði og Rauðshelli í Helgadal.

Fjárskjól nálægt byggð hafa nánast öll verið eyðilögð vegna byggingaframkvæmda. Nýjasta dæmið er fjárskjólið í Dalnum milli Grísaness og Hamraness við Hafnarfjörð.

11. Beitarhús

Í Húshöfða norðan Hvaleyrarvatns eru beitarhús frá Jófríðarstöðum. Þar var áður selstaða frá sama bæ. Tóftir hússins eru allgreinilegar. Þeim hefur verið hlíft að mestu við skógræktinni umleikis. Leifar selsins er norðvestan við beitarhússtóftina. Þær eru mun eldri og því ógreinilegri.

Útihús voru ýmist nálægt bæjum eða allfjarri. Í Gráhelluhrauni má sjá dæmigert útihús fyrri tíma; hlaðið hús með gerði til beggja hliða. Mannvirkið er byggt utan í náttúrulega hraunstand; Gráhellu. Útihúsið var frá Setbergi.

Beitarhús eru ákveðin gerð af fjárhúsum sem notuð voru á Íslandi fyrr á öldum. Þau voru oft langt frá bæjum og var ástæðan sú að ærnar eða sauðirnir sem þar voru hýstir voru settar út um veturinn og látnar bíta á meðan smalinn stóð yfir. Ef mikill snjór var mokaði hann ofan vellinum af fyrir sauðunum með varreku.

Hugmyndin með staðsetningunni var að dreifa beitarálaginu, líkt og í seljunum fyrrum. Beitarhús stóðu víða, stundum við fjöruna til að ærnar kæmust í fjörubeit. Rústir af slíkum húsum er mjög víða að finna.

Eftir því sem best verður séð er lítill munur á beitarhúsum og sauðahúsum. Beitarhúsin voru fjárhús, sem voru yfirleitt í nokkurri fjarlægð frá bænum, stundum alllangt. Orðið sauðhús eða sauðahús var notað í tvenns konar merkingu. Annars vegar almennt um fjárhús fyrir sauðfé en hins vegar um fjárhús sérstaklega ætlað geldfé. Þau voru oftar en ekki nálægt bæjum, líkt og sjá má t.d. við Lónakot.

Merkið er undir furutré skammt vestan við beitarhústóftina.

12. Vör

Útræði var annar meginatvinnuvegur fólks á Reykjanesskaganum fyrrum. Því má segja að vör hafi verið neðan sérhvers bæjarstæðis við ströndina, bæði notuð til fiskjar og aðdrátta. Straumsvörin er ein þeirra. Í henni sést vel hvernig brimgrjót hefur verið hreinsað úr henni og notað í garða ofar. Þar má og sjá bátarétt auk nausts.

Verstöðvar voru heimaver og útver. Þau voru hvoru tveggja ofan við ákjósanlega lendingarstaði.

Eftirfarandi um varir og bryggjugerð birtist “Úr skýrslu erindreka innanlands” í Ægi 1918: “Að skaganum leggja hinar feikiþungu haföldur langt sunnan úr höfum og koma með ómælanlegu afli að ströndinni, rótandi öllu fjöruborði sem ekki er bjargfast, gerir hún öllu fjöruborði sömu skil með ströndinni.

Mörg af þessum fiskiverum eru fremur fámenn mestan hluta ársins, þótt á vertíðinni talsverður útvegur sé rekinn þaðan, anna því oft ekki þessir fáu heimilisföstu menn að halda við lendingunum, sem allvíða eru ekki annað en geilar í kletta, sem smásteinum hefir verið rutt úr, til að koma upp og ofan skipum sínum, þegar gott er sjólag. Fyrr á tímum þótti sjálfsagt að vör væri undan hverjum bæ, en aukinn útvegur stærri skipa og meiri vöruflutningar hafa breytt þessu þannig, að nú þykir og er nauðsynlegt að eiga að minsta kosti eina góða lendingu í hverju fiskiveri, sem hægt sé í öllu bærilegu veðri að afgreiða til að á öllum tíma árs að geta veitt móttöku skipum þeim, er vörur flytja og lent með afla sinn.”

13. Fjárborg

Fjárborgir á Reykjanesskaganum eru 142 talsins. Flestar eru borgirnar vel sýnilegar, en sumar þarf að gaumgæfa. Hinar fyrrnefndu rata jafnan inn í fornleifaskráningar, en hinar síðarnefndu ekki. Borgirnar voru jafnan hringlaga byrgi hlaðið úr torfi eða grjóti sem notuð var fyrr á öldum til að skýla sauðfé fyrir veðri og vindum. Þær voru framhald fjárskjóla og undanfari fjárhúsa, en ekki voru byggð hús sérstaklega yfir sauðfé á svæðinu fyrr en í byrjun 20. aldar.

Oftast voru aðeins háir veggir á fjárborgum en stundum voru þær hlaðnar með hvolfdu þaki. Aðeins ein dyr var og þær oftast aðeins fjárgengar. Leifar einnar slíkrar eru á Borgarstandi norðan Kaldársels. Um er að ræða topphlaðna fjárborg, sem með tímanum hefur fallið saman. Áhrif aðdráttarafls jarðar gildir jú um þær líkt og annað. Borgin er tiltölulega lítil umleikis, en það var forsenda þess að hægt var að hlaða í topp. Önnur sambærileg fjárborg var áður skammt austar á Borgarstandi, en Hafnfirðingar hirtu nærtækt grjótið úr henni í garða sína, auk þess sem líklegt má telja að eitthvað af því hefur farið undir vatnsleiðsluna í Lambagjá.

Í “Skrá um friðlýstar fornleifar”, útgefna 1990, má lesa eftirfarandi: “Kaldársel;
1. Bæjarrústir, rétt sunnan við skála KFUM, svo og aðrar rústir í hinu gamla túni.

2. Fjárborg, nú hrunin, þar sem hæst ber á svonefndum Standi, skammt fyrir norðan bæjarrústirnar.
3. Fjárhústóft og gerði, rétt hjá borginni, þeim megin sem frá bæjarrústunum veit.
4. Hleðsla undir gamla vatnsveitustokkinn til Hafnarfjarðar, þvert yfir gjá. Skjal undirritað af KE 30.04.1964.
Þinglýst 05.05.1964.

Topphlaðna fjárborg má enn sjá í Djúpudölum ofan Selvogs. Markmiðið með hleðslu Þorbjarnarstaðaborginni í Brunntorfum var að hlaða hana upp í topp, en hætt var við verkið í miðjum kliðum, enda umfaðmur borgarinnar allt of mikið til að þakið gæti haldist uppi, jafnvel með ætluðum miðvegg til stuðnings.

Þótt fjárborgir hafi oft verið hringlaga er það ekki algilt og bæði fornleifaskráning og heimildakönnun sýna að fleiri gerðir mannvirkja hafa verið kallaðar fjárborgir. Yfirleitt er hugtakið „borg“ þó notað um borghlaðin mannvirki, þ.e. hlaðin þannig að hleðslan dregst smám saman að sér, mjókkar upp á við, jafnvel svo hátt að hleðslur mætist í toppinn. Þau þurfa ekki endilega að vera hringlaga í grunninn þótt það sé algengt. Í slík hús á ekki að þurfa neitt timburverk ef vel er að verki staðið.

Opin hringlaga fjárskýli eru líka kölluð borgir eða fjárbyrgi, jafnvel þótt hleðslan halli ekki inn á við. Hugtakið fjárbyrgi er reyndar notað frjálslega í heimildum, um allskonar skýli fyrir fé, bæði þau sem eru náttúruleg, eins og t.d. hella, smáskúta og líka mannvirki eins og beitarhús og jafnvel stekki.

14. Hrauntröð

Víða í hraununum á Reykjanesskaganum má berja tilkomumiklar hrauntraðir augum; margar bæði langar og breiðar. Aðallega finnast hraunrásir í helluhraunum út frá gígopum þar sem efsta lag þunnfljótandi basaltkviku hefur storknað en bráðið hraunið haldið áfram að streyma í afmörkuðum farvegum undir eða á yfirborðinu.

Rásirnar eru ýmist í gígveggjum eða í efri hluta hins nýrunna hrauns sem þegar hefur storknað að hluta. Lambagjá er afurð Búrfellshrauns, líkt og Búrfellsgjá, Selgjá og Kringlóttagjá norðaustar. Miklar hrauntraðir eru í ofanverðu Svínahrauni. Þessar traðir eru taldar til stórbrotnustu hrauntraða Reykjanesskagans.

Lambagjá var friðlýst sem náttúruvætti árið 2009 ásamt Kaldárhrauni og Gjánum utan Kaldársels. Yfir gjána lá vatnsleiðslan frá Kaldárbotnum til Hafnarfjarðar. Undirstaða hennar er enn áberandi mannvirki þótt tréstokkurinn, sem var ofan á henni, sé horfinn. Þetta eru leifar af undirhleðslu fyrsta vatnsstokksins úr Kaldárbotnum um 1919.
Vatninu var fleytt yfir Lambagjána og áfram yfir í Gjáahraunið og Gráhelluhraun þar sem það rann með undir hrauninu uns það kom upp í Lækjarbotnum. Þaðan var vatnið leitt í lokuðum tréstokk til Hafnarfjarðar.

Helluhraun er búið til í eldgosum úr eldborgum, dyngjum og gígaröðum. Hægt er að líkja Helluhraun við seig vökva þar sem það rennur fremur hratt, 5-20 km á klukkustund er algengur hraði. Hitastigið er í kringum 1120-1230°C. Einstakir hraunstraumar geta farið yfir 100 km áður en þeir storkna og mynda þá gjarnan traðir á hluta leiðarinnar.

15. Sel

Fyrrum, eða allt til loka 19. aldar, var selstaða frá nánast hverjum málsmetandi bæ. Í dag má sjá 401 slíka á Reykjanesskaganum skv. upplýsingum FERLIRsfélaga – sjá ferlir.is. Elsta heimild um Kaldársel er í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1703. Garðar höfðu selstöður og við Kaldársel, enda áttu Garðar nálægt allt Hafnarfjarðarsvæðið fyrrum. Hvaleyrarbóndi hafði selstöðu við Hvaleyrarvatn og síðar í Kaldárseli. Þegar Hvaleyrarbóndi hætti selförum að Kaldárseli lagðist selstöð þar niður með öllu, annað hvort 1865 eða 1866, þótt búskapur hafi verið þar með slitrum um skamma hríð eftir það. Garðabæirnir höfðu auk þess selstöður í Selgjá og nágrenni.

Ein selstaðan er í Helgadal, við svonefndan Rauðshelli. Önnur, umfangsmeiri, er þar skammt sunnar. Ekki er ólíklegt að þessar selstöður hafi um tíma ýmist verið nýttar stakar eða saman. Hlaðinn stekkur er ofan við selstöðuna í grónu jarðfalli Rauðshellis, auk þess sem hellirinn hefur verið nýttur sem fjárskjól. Í jarðfallinu leynast hleðslur undir sverðinum.

Alsiða var það fyrrum, einkum þar sem þröngt var um haga heim um sig, og þurfti ekki til, að hafa búsmala í seli á sumrum frá fráfærum og til tvímánaða eða til þess er nálega 16 vikur voru af sumri. Selin voru byggð til dala eða svo langt frá bæjum, að náðist til betri og kjarnmeiri haga en heima fyrir var að fá. Þangað var farið með allan ásauð og stundum flestar kýrnar. Í selinu var jafnan einn kvenmaður, selmatseljan (selráðskona), og ef fé var mjög margt, hafði hún með sér eina eða tvær unglingsstúlkur. Svo var smali, sem fylgdi fénu úr kvíunum og var yfir því nótt og dag.

Ekki var mulið undir smalann í seljunum stundum. Var ekki dæmalaust, að honum væri ætlað að skaka strokkinn, á meðan mjaltakonur mjöltuðu ærnar. Þótti þá vel úr rætast, ef nokkurn veginn félli saman, að strokkurinn væri skilinn og lokið væri mjöltunum. Af því er talshátturinn; “Það stenst á endum strokkur og mjaltir”. Sagt var og, að ráðskonur hefðu haft það til, að binda strokkinn upp á bakið á smalanum við smalamennsku og láta hann hlaupa með hann, og hafi skilist þannig smjörið. En ósennilegt er, að þetta hafi verið gert, síst almennt.

Selin voru venjulega þrjú hús; mjólkurhús og selbaðstofa og eldhús til hliðar eða frálaust. Þau voru jafnan staðsett við læk, á, vatn eða vatnsstæði. Stekkur var og jafnan í selinu, auk nátthaga. Á Reykjanesskaganum voru þau gjarnan í skjóli fyrir suðaustanáttinni (rigningaráttinni).

16. Gervigígur

Litluborgir sunnan Helgafells mynduðust þegar glóandi hraun rann yfir vatn eða tjörn, sem þar var vestan Strandartorfu. Auk hraunstöpla og hellna mynduðust í jaðrinum nokkrir fallegir dæmigerðir gervigígar.

Gervigígar myndast þegar hraun rennur yfir vatnsósa jarðveg, til dæmis mýri, vatnsbakka eða árfarveg. Í stuttu máli gengur ferlið sem leiðir til myndunar gervigíga þannig fyrir sig; hraunið rennur yfir vatnsósa jarðveginn, en sökum hitamismunar þess og yfirborðsvatns gufar allt yfirborðsvatn upp. Eingöngu verður eftir það vatn sem geymt er í jarðveginum því það kemst ekki í beina snertingu við hraunið.

Þegar hraunið hefur hulið jarðveginn fer það að þykkna og þá eykst þrýstingur á undirlagið. Aukinn þrýstingur pressar vatnið úr hinum vatnsósa jarðvegi sem er undir hrauninu. Við það kemst vatnið í snertingu við sjóðheitt hraunið og myndar gufu. Gufan kemst hins vegar ekki í burtu þar sem hún er föst undir hrauninu. Þegar gufuþrýstingur er orðinn hærri en sem nemur álagsþrýstingi hraunsins brýst gufan upp í gegnum hraunið með miklum sprengingum og gervigígagosmyndunum.
Litluborgir voru friðlýstar sem náttúruvætti árið 2009.

17. Gígaröð

Hraungígar á Reykjanesskaganum eru af þrennum toga; Dyngjur (10.000-5000 ára), s.s. Þráinsskjöldur og Hrútargjárdyngja, stakir gígar (5000-2000 ára), s.s. Búrfell í Ölfusi, Búrfell ofan Garðabæjar og Leiti austan Bláfjalla, og gígaraðir á sprungureinum, s.s. Sundhnúkar; Eldvörp og Ögmundarhaunsgígaröðin frá sjó að Helgafelli.
Víða ofan Hafnarfjarðar má sjá gíga á gígaröðum. Horfa þarf til þess að yngri hraunin hafa í gegnum tíðina runnið yfir þau eldri og því breytt landslaginu frá einum tíma til annars.

Talið er að gosið hafi á sprungunni um miðja 12 öld og þá verið hluti af Krýsuvíkureldunum (Ögmundarhraun, Traðarfjallahraun, Sanddalshraun).

Gossprungan nær frá frá sjó í suðri að Kaldárhnúkum í norðri. Þar sem gossprungan sveigir upp í Undirhlíðar verður hún slitróttari og eru þar aðeins tveir litlir gígkoppar á móberginu. Litlu norðar taka við Gvendarselsgígarnir sem Jón Jónsson (1978) hefur nefnt svo. Frá Gvendarselsgígum hefur runnið lítið hraun sem þekur botn lítils dals milli nyrsta hluta Undirhlíða og Helgafells, norður að Valahnúkum. Hraunið hefur runnið fram úr dalnum til norðvesturs. Lítill hrauntaumur hefur runnið niður í Kaldárbotna en meginhraunstraumurinn, sem reyndar er ekki stór, hefur runnið út yfir farveg Kaldár og meðfram honum, um eins kílómetra veg.

Þykkt Gvendarselshrauns virðist víðast um og innan við einn metri. Hraunin frá Gvendarselsgígum og Kerjum skammt sunnar verða ekki talin sérstök hraun, heldur hluti af Kapelluhrauni, enda um einn samfelldan hraunfláka að ræða. Alls þekur Kapelluhraun 13,7 km2. Ef meðalþykktin er um 5 m er rúmmál þess um 0,07 km.
Leiddar hafa verið að því líkur að Ögmundarhraun hafi runnið árið 1151 og er þar jöfnum höndum stuðst við frásagnir annála, geislakolsaldur og rannsóknir á öskulögum. Líklegt þykir að gosið hafi nokkrum sinnum á gossprungunni allri á nokkurra ára tímabili.

18. Brunnur

Brunnar voru grafnir þar sem vatnsból skorti. Á Reykjanesskaganum, þar sem fátt er um ár og læki, voru brunnar grafnir svo til við hvern bæ, stundum fleiri en einn. Víða má enn sjá fallega hlaðna brunna við gömul bæjarstæði.

Brunnurinn við Þorbjarnarstaði í Hraunum er í svonefndri Brunntjörn. Hann er hlaðinn úti í tjörninni nálægt bakka þar sem ferskt vatn kemur undan hrauninu. Brunnurinn sá hefur ekki ratað inn í fornleifaskráningu Hafnarfjarðar. Vestan við brunninn er hlaðin “þvottabrú” þar sem ull var þvegin. Þaðan liggur brunngatan heim að bæ. Tröðin er hlaðin görðum beggja vegna.

Um brunna var skrifað í Eir árið 1899: “Neysluvatn á að vera boðlegt til drykkjar og óskaðvænt heilsu manna. Vatnið er því að eins boðlegt til drykkjar, að það sé bragðgott, litlaust, tært og lyktarlaust og hæfilega kalt bæði sumar og vetur. Vatnið er gómtamara ef ögn er í því af kolsýru (uppsprettuvatn). Vatnið er óskaðvænt heilsu manna, ef ekki eru saman við það nein þau efni, dauð eða lifandi, er sýkt geti líkamann, ef vatnsins er neytt, en um þetta verður oft ekki dæmt í fljótu bragði. Hvergi á jörðunni finnum vér alveg hreint vatn. Á leiðinni úr skýjunum niður á jörðina tekur regnvatnið i sig ýmis efni úr loftinu, bæði loftkennd efni, ryk og gerla; þá er niður er komið, fær vatnið í sig ýmis efni úr jarðveginum, leysir þau upp, eða blandast þeim.

Þar sem engar lindir eru, má engu að síður víðast hvar ná i jarðvatnið, ef jarðvegurinn er þannig gerður, að hægt er að vinna hann og vatnið ekki afar-djúpt í jörðunni; ekki þarf annað en gera gang beint niður í jarðveginn, þar til er kemur niður í jarðvatnið. Vatnið safnast þá á gangbotninn. Slíka ganga köllum vér brunna. Þeir eru tvenns konar, leggbrunnar og strokkbrunnar. Það or strokkbrunnur, ef gangur er grafinn niður í jarðveginn, en leggbrunnur ef járnpípa er rekin niður í jörðina. Allir brunnar hér á landi eru strokkbrunnar, enginn leggbrunnur til.

Strokkbrunnar eiga að vera hlaðnir innan úr grjóti, og er mjög áríðandi, að hleðslan sé vatnsheld, til þess að óhreina vatnið í efstu jarðlögunum (leysingavatn, regnvatn) komist ekki inn í gegn um hleðsluna og niður í brunninn. Ef brunnurinn or mjög grunnur, 4 – 8 fet, og byggt ból í kring, þá er ávallt hætt við, að óhreinindi geti komist niður í jarðvegsvatnið kringum brunninn og runnið inn í hann undir hleðsluna. Ef kostur er á vatni djúpt í jörðu, 20—40 fet eða meira, og brunnurinn gerður svo djúpur, þá má treysta því, að vatnið sé hreint.”

19. Skotbyrgi

Við Straumsselsstíg vestari er grjóthlaðið U-laga skotbyrgi. Annað sambærilegt er vestan við Straum. Hið þriðja á Smalaskálahæð skammt sunnar. Svona mætti lengi telja. Um eru að ræða skjól refaskyttu, ýmist skammt frá grenjum eða á útsýnisstað um ferðir lágfótunnar.

Byssur komu hingað til lands á 15. öld. Þeir sem skoða Þjóðminjasafnið sjá þess þó hvergi merki að hér hafi nokkru sinni verið skotið úr byssu hvað þá að þær hafi verið notaðar til lífsbjargar, hins vegar er mikið til sýnis af verkfærum til sjósóknar og landbúnaðar. Það er helst á söfnum úti á landi að maður sjái gripi sem tilheyra skotveiðum, byssur, púðurhom og haglapunga. Innan um eru hinir merkilegustu gripir, til dæmis haglabyssur og rifflar sem hafa verið notaðir hér á landi.

Refaveiðar hafa verið stundaðar á Íslandi frá upphafi landnáms og refaskinn notuð sem verslunarvara. Allt frá upphafi var litið á refinn sem ógagnsemisdýr, sem þyrfti að halda í skefjum. Um tíma var bændum gert skylt að stunda grenjaleit á jörðum sínum og afréttum á eigin kostnað, þótt veiðimönnum væri greitt fyrir veiðina.

Meðal veiðiaðferða í upphafi voru reykbræling og grjótgildrur, dýrabogar komu síðar og byssur til almennra nota komu um aldamótin 1700 og voru orðnar aðalvopnið í lok 18. aldar.

Skotbyrgi eru af tvennum toga; annars vegar lítil hlaðin refaskyttuskjól inn til landsins við ströndina fyrir fuglaveiðimenn eftir að byssur komu til sögunnar og hins vegar ýmist hlaðin eða steyp byrgi frá því á Styrjaldarárunum síðari. Síðarnefndu byrgin má finna víða á Reykjanesskaganum, s.s. á Ásfjalli, Á Garðaholti og í Öskjuhlíð. Þau voru gerð til að hlífa hermönnum fyrir meintum árásum óvina.

Skotbyrgin við ströndina eru flest fallin vegna sjávargangs. Hlaðin byrgi refaskytta má þó enn sjá víða við greni. Í þessum byrgjum lágu refaveiðimenn fyrir ref, jafnvel dögum saman – allan ársins hring.

20. Kolagröf

Ummerki eftir kolagrafir má sjá víða – þótt nú til dags séu þær torséðar flestum. Örnefnin og minjar þeim tengdum vísa þó veginn. Brennisel í Hraunum er eitt skýrasta dæmið. Í því má bæði sjá heillegar grjóthleðslur sem hýstu geymslu, kolagröf og skjól fyrir athafendur. Varða er á jarðfallsbrúninni er vísar veginn. Skammt norðar er önnur kolagröf, eldri og óljósari.

Viðarkol voru unnin úr kurluðu birki, fjalldrapa eða öðrum við sem settur var í gröf, oftast hringlaga, kveikt í og hún byrgð með torfi þannig að loft komst ekki að viðnum. Þetta var látið krauma í þrjá til fjóra daga. Afurðin var viðarkol. Þau voru nauðsynlegt eldsneyti í smiðjum og til rauðablásturs. Kolin voru líka mikilvæg til upphitunar og járngerðar, en auk þeirra var ýmsu öðru til tjaldað er verma þurfti híbýli og óna, s.s. mosa, beingörðum, taði og þangi.

Á Íslandi var stunduð kolagerð frá upphafi byggðar, víða allt fram á 20. öld.

Víða í Heiðmörk má t.d. finna kolagrafir sem sýna að á svæðinu hefur verið mikill skógur. Um miðja sextándu öld voru, skv. heimildum, jarðirnar Elliðavatn, Hólmur og Vatnsendi í konungseign og ábúendur greiddu hluta leigugjaldsins í viðarkolum, samtals 36 tunnur á ári. Til svo mikillar kolagerðar hefur þurft mikinn við og að auki nýttu ábúendur skóginn til eigin þarfa. Hvergi eru þó tilnefndar kolagrafir staðsettar á svæðinu. Líkum er saman að jafna í Almenningum ofan Hraunabæjanna vestan Hafnarfjarðar, að framangreindu undanskildu.

Ekki er gert lengur til viðarkola hér á landi.

21. Skjól

Við Óttarsstaðaselsstíg eru nokkrir staðir, sem nýttir hafa verið tímabundið sem skjól fyrir fé og fólk með tilfallandi fyrirhleðslum. Má þar t.d. nefna Bekkjaskúta, Sveinsskúta og Meitlaskjól. Ofar Óttarsstaðasels eru Tóhólaskúti, Sauðabrekkuskjól og Sauðabrekkuhellar. Enn ofar er svo Húshellir.

Hellar eru sérhver holrými sem leynast neðanjarðar. Hellar á Íslandi eru aðallega þrennskonar, íshellar, manngerðir hellar (í móbergi) og hraunhellar, en einnig eru önnur holrými í jörðu oft kallað hellar, t.d. skútar í sjávarbjörgum eða árfarvegum. Hellar voru áður fyrr notaðir sem mannabústaðir, og sjálfsagt verið fyrstu skýli mannsins fyrir veðri og vindum. Seinna með þróun mannkyns urðu hellar aðeins að skjóli fyrir skepnur, og jafnvel innréttaðir sem slíkir.

Hraunhellar eru alls konar rásir í hrauni neðan yfirborðs jarðar. Hraunhellar geta verið af náttúrulegum uppruna eins og hraunrásir, hellar í hraundrýlum og hraunbólum. Þeir geta einnig myndast við svokallaðan troðhól, þá treðst kvika úr eldfjalli undir storknað hraunyfirborðið og lyftir því, þannig að holrými myndast. Móbergshellar og -skútar eru og á Reykjanesskaga, s.s. undir Hellunni við Kleifarvatn, í Grænudyngju og á Sveifluhálsi.

Til þess að teljast hellir er gjarnan við það miðað að holrýmið sé a.m.k. 20 metrar að lengd en annars er talað um skúta eða hraunskúta. Hraunhellar og skútar á Reykjanesskaganum eru u.þ.b. 600 talsins. Einn sögulegasti hellirinn er Fjarðarhellir í Hellisgerði.

Litadýrð í mörgum hraunhellum er vegna útfellinga og efnasambanda sem leka úr veggjunum. Margs konar myndanir finnast í hraunhellum, þar á meðal dropasteinar (dropsteinar), kleprasteinar, hraunfossar og hraunstrá, stundum líka mannvistarleifar. Mest áberandi eru dropsteinarnir úr hraunbráð. Þeir myndast þegar hraun er hálfstorknað og svokölluð afgangsbráð er á hreyfingu í æðum inni í hrauninu og þrýstist út í holrúm í hrauninu og þar með inn um veggi og loft hellanna. Afgangsbráð sem lekur niður úr hellisloftinu myndar ‘hraunstrá og spena, en á gólfinu hlaða droparnir upp dropsteina.“

Sums staðar á Íslandi eru hraunhellar nálægt bæjum enn notaðir sem fjárhús.

22. Nátthagi

Í nálægð selja voru nátthagar þar sem smalar héldu fjárhópnum saman að næturlagi. Ýmist er um að ræða náttúrulegar hvilftir, skjólsælar lautir eða skjól undir hraunbrúnum.

Nátthagar voru nauðsynlegir fyrrum, hvort sem um var að ræða nálægt bæjum eða í seljum. Á síðarnefndu stöðunum var þeim gert að gæta að fénu frá síðdegismjalta til morgunmjalta. Hvað var því ákjósanlegra fyrir þá en að geta hvílt bæði féð og þá sjálfa. Smalarnir hljóðu sér gjarnan skjól úr grjóti þar sem þeim var hlíft fyrir veðri, vindum og regni, líkt og sjá má í Efri-Traumselshellum (nr. 23).  Þessi smalaskjól má í dag víða finna fallin á hæðum, ásum eða undir hraunveggjum.

23. Smalabyrgi

Í eða við einstaka náttúruleg eða manngerð skjól má sjá bæli fyrir smala, s.s. í Efri-Straumsselshelli, Fjárskjólshraunsfjárhelli og við Gvendarhelli í Krýsuvíkurhrauni. Skjólið við Efri-Straumsselshelli er einstaklega heillegt. Ágætt skjól er einnig í hellinum, enda augljóst að smalinn hefur nýtt séð það. Umleikis framanverðan hellinn er hlaðið gerði, líklega nátthagi. Fyrirhleðsla er innst í hellinum til varnar því að féð leitaði innar en þörf var á.

Hér á landi eru mörg örnefni sem eiga rætur að rekja til fyrri tíðar búskaparhátta sem nú eru horfnir. Eitt þeirra örnefna er Smalaskáli sem þekkt, t.d. norðvestan Kaldársels. Smalar í hjásetunni munu hafa haft svonefnda smalakofa til að skýla sér. Smalinn gerði sér þannig eitthvert skýli, þar sem landslagi var svo háttað að ekki var skjól að fá frá náttúrunnar hendi. Þar hefur verið ákjósanlegur staður fyrir smalann að geyma mal sinn og vera á stað þar sem sást vel yfir þar sem ánum var haldið til haga.

Samheiti við smalaskála er smalahreysi. Seint á 19. öld kemur fyrst fram í heimildum orðið smalabyrgi. Sér til skemmtunar í tómstundum las smalinn, byggði byrgi, hlóð vörður, hitti oft smala á næstu bæjum, og fór þá við þá í leiki, m.a. blámannaleik. Smalinn átti skýli, oft nefnt smalaskáli. Smalaskáli er gott dæmi um það hvernig löngu aflagt fyrirbæri lifir í örnefnunum.

Smalinn þurfti að gera sér að góðu það er umhverfið bauð upp á – og nýta það sjálfum sér til handa. Skilaði hann ekki öllu fénu, er hann bar ábyrgð á, var hann látinn “eta skömmina”, þ.e. hann fékk ekkert í mál þann daginn.

24. Vatnsból

Bæir voru jafnan byggðir við góð vatnsból, auk þess sem alfaraleiðir lágu jafnan nálægt slíkum gæðum. Sel voru gjarnan byggð upp við vatnsból, líkt og sjá m.a. t.d. í Fornaseli, Straumsseli og Óttarsstaðaseli. Vatnsbólið í Fornaseli er dæmigert fyrir “gott” vatnsból. Þegar vatn þraut í seli á góðviðristímum varð frá að hverfa. Oftar en ekki var ágangi drauga kennt um. Það þótti skiljanlegri ástæða en sú raunverulega.

Ár og vötn eru ekki hentug vatnsból. Vatnið verður oft volgt á sumrum, og kalt á vetrum. Í leysingum og úrkomutíð verður það óhreint (gruggugt, skolótt); loks er hætt við, að saurindi komist i það nærri byggð. Skal jafnan gæta þess, að hafa ekki peningshús, hauga eða forir nærri bæjarlæknum, fyrir ofan þann stað, þar sem vatn er sótt í hann.

Jarðvatn er besta neysluvatnið; það er hreinast og jafnkaldast. Viða kemur það sjálfkrafa upp úr eða út úr jörðinni; það köllum vér uppsprettur eða lindir. Vatnið í þeim ei álíka kalt sumar og vetur, aldrei volgt á sumrum, aldrei ískalt á vetrum. Er hitinn í þessu vatni mjög líkur meðalárs-hitanum i héraðinu kring um uppsprettuna. Lindirnar frjósa þess vegna ekki á veturna og eru því oft kallaðar kaldavermsl. Lindirnar gruggast ekki í leysingum á vorin; þær eru jafn-hreinar allan ársins tíma. Lindir eru því miklu betri vatnsból en ár og lækir, og lindarvatn er besta, hreinasta og ljúffengasta vatnið, sem hægt er að fá.

25. Misgengi

Stórhöfðastígur, í átt að Fjallinu eina frá hraunhólunum norðaustan Fremstahöfða, liggur með fram norðanverðu tilkomumiklu misgengi. Þar sem það er hæst verpir smyrill. Misgengið er hluti af víðfeðmu landsigi milli Fjallgjárinnar og Sauðabrekkna. Vestar heldur það áfram eftir miðjum skaganum, milli Hrafnagjár og Brunnastaðaselgjár í Vatnsleysu- og Vogaheiði. Vestar er misgengið áberandi í Hábjalla norðan Snorrastaðatjarna. Norðaustan Fjallgjárinnar heldur misgengið áfram um Helgadal, Smyrlabúð og Hjalla í Heiðmörk.

Misgengi má sjá víða hér á landi þar sem jarðskorpan hefur ýmist gengið í sundur (gliðnað) eða sigið (risið). Þau eru af ýmsu tagi en megingerðirnar eru þrjár; siggengi vegna gliðnunar (til dæmis Almannagjá), ris- eða þrýstigengi vegna samþjöppunar (engin dæmi hér á landi, en fræg í fellingamyndunum) og sniðgengi vegna hliðrunar (til dæmis Suðurlands- og Tjörnes-brotabelti).

Þverbrotabelti“ er notað um sniðgengi eða kerfi sniðgengja sem tengja ása rekhryggja. Tilurð þessara íslensku brotabelta er vel þekkt. Hryggjakerfi Norður-Atlantshafs rekur til vest-norðvesturs tæpan sentimetra á ári miðað við heita reitinn og með því að flæði möttulefnis undir Íslandi út frá þessari miðju er helsti drifkraftur flekahreyfinga, þá „leitast“ rekbeltin við að vera yfir heita reitnum. Í 15 milljón ára jarðsögu Íslands hefur slíkur gosbeltaflutningur orðið að minnsta kosti þrisvar.

Þverbrotabelti einkenna allt rekhryggjakerfi jarðar, sem er um 60.000 km langt, og skiptist í búta sem hnikað er til hverjum miðað við annan. Almennt tengjast þverbrotabeltin ekki heitum reitum, heldur virðast þau hafa myndast um leið og rekhryggurinn sjálfur og haldast síðan nokkuð stöðug. Myndun þeirra er sennilega háð spennusviðinu sem ríkti þegar hryggurinn var að myndast.

26. Hraunreipi

Helluhraun er afurð eldgosa úr eldborgum, dyngjum og gígaröðum. Hægt er að líkja helluhrauni við seigan vökva þar sem það rennur fremur hratt um stund, en storknar síðan smám saman – fyrst á yfirborðinu.

Í Skúlatúnshrauni sunnanverðu, norðan Melkraka vestanverðan, hefur áður runnið lækur úr óbrennishólmum. Vatnið hefur skolað hraunskorpuna og opinberað á henni falleg, margvísleg, hraunreipi.

Á helluhraunum sem hafa náð að haldast þunnfljótandi allt þar til þau stöðvast hefur myndast tiltölulega slétt og samfelld deig skorpa, sem einangrar hraunið og því er útgeislunin ekki næg til að það kólni og verði of seigt. Undir því rennur hraunin heitt uns það nær jaðrinum.

Svoleiðis myndast eins konar tær, eða koddar, í jaðri hraunsins þegar hraunið rífur gat á hann og smeygir sér í gegn. „Nýjar tær geta komið fram á milli eldri táa eða í þeim miðjum og þannig skríður hraunið fram, oft í nokkrum óreglulegum áföngum. Sé flæðið hraðara undir yfirborðinu og yfirborðið hálfstorknað geta einnig myndast svokölluð reipi ofan á hrauninu en þau myndast vegna núnings deigrar skorpunnar við fljótandi hraunbráðina.“

Merkið er á Stóra-Bollahrauni, nokkuð sléttu helluhrauni. Í suður má líta Tví-Bollahraun, úfið apalhraun.

Skammt suðvestar er hraunhellirinn Leiðarendi með öllum þeim dásemdum og litadýrð er góður hraunhellir hefur upp á að bjóða.
Í vestri glittir í Skúlatún, óbrinnishólma, sem Stóra-Bollahraun hefur umlukið. Í norðri er Helgafell og í austri Þríhnúkar.  Nær er Markraki og sést vel hvar uppþornaður lækjarfarvegur hefur runnið ofan frá honum áleiðis að Skúlatúni.

27. Birki

Meðlimir Skógræktarfélags Hafnarfjarðar hafa verið duglegir að planta trjám, birki, greni og furu, á afmörkuðum svæðum i Undirhlíðum. Einn er þó sá staður í Hlíðunum þar sem birki hefur fengið að vaxa villt um alllangt skeið. Það er birkið ofan við Kerin svonefndu, hraungíga norðaustan Bláfjallavegar. Þar má í dag finna hávöxnustu villtu birkihríslurnar á Reykjanesskaganum.

Birki er ættkvísl jurta af birkiætt sem vaxa víða um norðurhvel jarðar. Birki er skylt elri (ölur) og hesli sem teljast einnig til birkiættar. Birkitegundum er skipt í fimm undirættkvíslir. Birkið er auðþekkt á smágerðu tenntu laufi og ljósum pappírskenndum berki.

Á Íslandi eru tvær birkitegundir innlendar og jafnframt mjög einkennandi fyrir íslenska náttúru: ilmbjörk (birki í daglegu tali) og fjalldrapi. Ilmbjörkin er eina innlenda tré landsins sem myndar skóga. Við landnám er talið að allt að þriðjungur Íslands hafi verið þakinn birkiskógi.

Talið er líklegt að vaxtarlag birkiskóga hafi breyst frá landnámi vegna búskaparhátta og gangið hafi verið á birkiskóga svo skógarleifar eru núna yfirleitt kræklóttar hríslur. Fjalldrapi getur æxlast við birki og nefnist blendingurinn skógviðarbróðir en hann er kræklóttur runni.

Árið 1987 hófust birkikynbætur á Íslandi og var markmið að rækta beinvaxin há þróttmikið birkitré og endurheimta forna reisn íslenska birkisins.

Sjá meira undir Ratleikur Hafnarfjarðar 2023.