Síða 21 – Ferlir

Ísland hefur enga forsögu – Kristján Eldjárn

Í Tímariti Máls og menningar árið 1966 er viðtal við Kristján Eldjárn, þáverandi þjóðminjavörð, undir fyrirsögninni „Ísland hefur enga forsögu„:

„Kristján Eldjárn er löngu þjóðkunnur. Hann fæddist 6. des. 1916 að Tjöm í Svarfaðardal, lauk stúdentsprófi á Akureyri 1936, stundaði nám í fornleifafræði við Háskólann í Kaupmannahöfn 1936—39, kenndi við Menntaskólann á Akureyri 1939—41, lauk meistaraprófi í íslenzkum fræðum frá Háskóla Íslands 1944 og doktorsprófi við sama skóla 1956. Gerðist safnvörður í Þjóðminjasafni 1945, skipaður þjóðminjavörður 1947. Hefur gert allmarga uppgrefti hér á landi og tekið þátt í fornleifarannsóknum á Grænlandi og víðar erlendis. Gaf út bókina Gengið á reka 1948, Kuml og haugfé 1956, Staka steina 1958 og Hundrað ár í Þjóðminjasajni 1962. Hefur auk þess skrifað margar greinar í Árbók hins íslenzka fornleifafélags og nokkuð í erlend tímarit.
Hin síðari ár hefur margt verið ritað um forsögu og uppruna Íslendinga og komið fram nýstárlegar kenningar sem vakið hafa ágreining, en jafnframt aukinn áhuga almennings. Hér í tímaritinu hafa m.a. birzt greinar um þetta efni að undanförnu. Það hefur nú snúið sér til Kristjáns Eldjárns og leitað í spurningaformi álits hans sem fornleifafræðings á elztu sögu Íslendinga.

Hvað er fornleifafrœði? Er hún vísindi eða skáldskapur?

Kristján Eldjárn.

Fornleifafræði er vísindi, og má segja að hún sé á mörkum þess sem nú er kallað hugvísindi og raunvísindi. Sumir hafa reyndar illan bifur á þessum orðum og vilja láta hugvísindin kallast frœði og raunvísindin aðeins vísindi. En fornleifafræðin er þá bæði fræði og vísindi. Fráleitt væri að kalla fornleifafræðina skáldskap, þótt niðurstöður hennar hafi oft orðið tilefni skáldskapar, og þá á ég við raunverulegan skáldskap eins og hjá Johannes V. Jensen, til dæmis að taka, en ekki heilaspuna, sem ýmist kallar sig skáldskap eða
vísindi, en er hvorugt. Og sjálfsagður hlutur er það, að fornleifafræðingi er nauðsynlegt að hafa auðuga innlifunargáfu, geta séð sýnir, en fari hann að sjá ofsjónir hættir hann að vera fræðimaður og verður þó ekki skáld að heldur. Það eru til fornleifafræðingar sem líkt og aldrei koma aftur upp úr holunni sem þeir hafa grafið sig niður í, aðrir sem aldrei virðast geta tyllt tá á fast land. Hvorirtveggju eru jafnómögulegir.

Þjóðminjasafnið.

Það er ekki áhlaupaverk að skapa heild, samhangandi menningarsögu úr þeim einhæfu brotabrotum, sem varðveitzt hafa. En húsið er þó að verða fokhelt, svo verður það tilbúið undir tréverk og einhvern tíma verður hægt að mála og dúkleggja. Ég þarf varla að taka fram, að ég er hér að tala um fornleifafræði almennt, ekki íslenzka fornleifafræði.

Nokkrir hafa leitt hugann að forsögu Íslands. Ég minnist skrifa Einars Benediktssonar. Hann kynnti sér hella á Suðurlandi og sagðist geta sannað með rökum að margir þeirra vœru eldri en hin norrœna landssaga. Hefur sú fullyrðing verið hrakin?
Það er einkennilegt og eiginlega sálfræðilegt rannsóknarefni, hvernig þessi hellarómantík Brynjúlfs frá Minna-Núpi (blessuð sé og verði hans minning hér í Þjóðminjasafni) og Einars Benediktssonar hefur runnið inn í Íslendinga. Menn halda dauðahaldi í þessar getgátur og hafa þær fyrir helgar kýr.

Einar taldi sig hafa fundið í einum hellinum, í Hellnatúni í Asahreppi, rómverskt letur frá 4. öld. Hefur það verið tekið til frekari athugunar?

Krossmark á vegg í manngerðum helli á Suðurlandi.

Já, vissulega. Matthías Þórðarson rannsakaði fjölmarga manngerða hella í Árnessýslu og Rangárvallasýslu og skrifaði um þá framúrskarandi skýra greinargerð í Árbók fornleifafélagsins 1930—31. Það sem Einar Benediktsson sá í Hellnatúnshelli og las S J G IV og þýddi Saeculo Jesu Generationis Quarto, er í rauninni fangamark S J S, Sigurðar Jónssonar eða þvíumlíkt, vafalítið frá 17. eða 18. öld.

Þú komst einu sinni svo að orði um Jón Sigfússon á Bragðavöllum, þann er fann fyrsta rómverska peninginn, að hann hafi lengt sögu Íslands um 500 ár aftur í tímann. Hafa rannsóknir leitt eitthvað í ljós síðan er gefi vitneskju um þetta tímabil eða fylli þar í eyðurnar?
Það er langt síðan ég skildi, hvílík gífuryrði ég hafði látið mér um munn fara um þessa lengingu íslenzkrar sögu aftur í tímann. Ekkert hefur heldur komið í ljós síðan, sem réttlætt gæti svo glannaleg orð.

Rómverskur peningur. Rómverskur koparpeningur fundinn á Bragðavöllum í Hamarsfirði í Suður-Múlasýslu. Peningurinn er sleginn í borginni Cyzicus í Litlu-Asíu í tíð Aurelians keisara er ríkti í Rómaveldi á árunum 270-275 eftir Krist. Peningurinn fannst árið 1933 í uppblásnum og eyddum fornbæjarrústum hjá Bragðavöllum og þar hafði fundist annar rómverskur peningur árið 1905. Aðrir hlutir, sem fundist hafa á þessum stað, eru hins vegar dæmigerðir norrænir gripir, sem algengt er að finna í fornbæjarústum hérlendis, perlur úr steinasörvi, klébergsbrot úr pottum og einfaldir smáhlutir. Þessir peningar hafa orðið kveikjan að þeirri hugmynd, að Rómverjar hinir fornu hafi komið til Íslands á 3. eða 4. öld eftir Krist og haft hér einhverja viðdvöl. Það verður þó vart ráðið af þessum peningum né öðrum rómverskum, sem hér hafa fundist. Engar aðrar rómverskar minjar hafa fundist hér og peningar eru vafasamir til tímasetningar nema aftur í tímann. Þriðji rómverski peningurinn fannst einn sér fyrir mynni Hvaldals austanvert við Lón í Austur-Skaftafellssýslu og hinn fjórði fannst árið 1966 við rannsóknir á byggðarleifum frá söguöld í Hvítárholti í Hrunamannahreppi.

Þú taldir allar líkur benda til um rómversku peningana sem fundust á Austfjörðum, að þeir hefðu borizt með brezk-rómversku skipi er þangað hefði hrakizt um 290 þegar mynt þessi var algeng. Nú hefur fundizt nýr rómverskur peningur á allt öðrum stað, Hvítárholti í Hreppum, ekki við strendur heldur inni í landi. Getur þá lengur gilt sama skýring og áður, eða hafa Rómverjar verið hér víðar á ferð kringum 300, og hví þá ekki höggvið letur í hella eins og Einar Benediktsson þóttist sjá?

Ég held enn að það sé engan veginn fráleitt, að skip frá rómverska skattlandinu Britanníu hafi hrakizt hingað til lands um 300 e. Kr. og rómversku peningarnir þrír frá Austfjörðum hafi þá orðið hér eftir, og þá sennilega miklu fleiri, og landnámsmenn hafi svo fundið þá, þegar þeir komu til landsins mörg hundruð árum seinna. Satt að segja finnst mér þetta eðlileg skýring. Peningurinn frá Hvítárholti er eins og hann væri úr sömu pyngju og hinir, og það held ég víst að hann sé. Allir þessir peningar hafa að líkindum komið hingað til landsins í sama sinn. Hitt er svo annað mál, að þeir hafa vel getað borizt hingað á annan hátt en þann, sem ég nefndi. Einhver Íslendingur eða landnámsmaður á leið til Íslands hefur getað verið í Englandi og komizt yfir hrúgu af þessum gömlu peningum þar og haft þá með sér hingað út. Önnur hvor þessara skýringa mun vera sú rétta.
Þegar við héldum víkingafundinn hér í Reykjavík 1956, vorum við svo heppnir að hafa með okkur hinn heimsfræga og stórsérkennilega fomleifafræðing, prófessor Gordon Childe. Í blaðaviðtali var hann að því spurður, hvernig á því stæði, að aldrei hefðu fundizt minjar eftir steinaldarmenn á Íslandi. Gordon Childe svaraði stutt og laggott: „Lélegir fornleifafræðingar“.

Landnáma.

Þú vilt ekki teygja fornfrœðina of langt út í skáldskap. Víkjum þá að þeim tímum sem nœr liggja. Fram á okkar daga treystu menn á Ara fróða og Landnámu og á sanngildi Íslendingasagna. Nú eru ýmsir farnir að vefengja þessi sögulegu frœði, gera sér nýjar hugmyndir um uppruna Íslendinga og halda því fram að hér hafi verið mannabyggð fyrir landnámstíð, jafnvel heil þjóð legið í felum. Geta ekki fornleifarannsóknir gefið hér gildandi úrskurð? En áður en kemur að beinu svari við því, viltu kannski segja mér eitthvað almennt um fornleifarannsóknir hér á landi?
Fornleifarannsóknir á Íslandi hófust með Sigurði Vigfússyni, þótt í smáum stíl væri, síðan gerði Daníel Bruun höfuðsmaður og Finnur Jónsson prófessor nokkra uppgrefti, sem voru á miklu fullkomnara stigi faglega séð en rannsóknir Sigurðar, sem von var til.

Matthías Þórðarson (1877-1961).

Þá komu svo rannsóknir Matthíasar Þórðarsonar, en þær urðu aldrei eins miklar og hann hefði viljað, því að varla er von að önnum kafinn embættismaður, eins og hann var, komi miklu slíku til leiðar. Stærsta átakið í íslenzkum fornleifarannsóknum varð þó einmitt á hans dögum, rannsóknirnar í Þjórsárdal 1939, en í þeim tóku þátt fornleifafræðingar frá Danmörku, Finnlandi og Svíþjóð auk Íslendinga; Matthías Þórðarson hafði yfirumsjón með verki allra þessara manna. Á síðustu tveimur áratugum hefur verið unnið nokkuð að uppgröftum eftir því sem tími okkar fáu safnmanna hefur leyft, og þótt ekki sé meira, hafa þó þessar rannsóknir leitt margt í ljós, sem á ýmsan hátt varpar ljósi á menningarsögu Íslendinga.

Þið hafið grafið upp marga fornmenn og fundið ýmsa muni eftir þá. Hvaða fundi telur þú merkasta?
Jú, grafir frá heiðni eru einmitt drýgsta uppsprettan. Það finnst venjulega eitthvað af slíkum gröfum á hverju ári, og þá reynum við að komast sem fyrst á staðinn til þess að rannsaka þær. En það er hér eins og í flestum löndum öðrum nú orðið, að það eru jarðýtur, sem finna grafirnar, og það eru ekki mjúkar á þeim krumlurnar.
Mér telst nú til, að fundarstaðir þekktra heiðinna kumla hér á landi sé 147, en einstakar grafir nær 290, því að oft eru fleiri grafir á sama fundarstaðnum, það köllum við kumlateiga. Hvað merkilegast sé af þessu öllu veit ég ekki. Til að nefna eitthvað skal ég telja fram kumlið, sem ég rannsakaði í litlum hólma í Úlfljótsvatni, rétt hjá Kaldárhöfða sumarið 1946, og bátkuml, sem Þór Magnússon safnvörður rannsakaði í Vatnsdal í Patreksfirði 1964. Íslenzkar fornmannagrafir upp og ofan eru heldur fátæklega úr garði gerðar, þegar borið er saman við önnur lönd á norrænu menningarsvæði á svonefndri víkingaöld.

Hvaða bendingar gefa þessar rannsóknir, í fyrsta lagi um uppruna Íslendinga?
Við skulum reyna að setja okkur í þau spor, að alls engar ritaðar heimildir væru til um það, hvenær og hvaðan Ísland byggðist, og yrðum að reyna að gera okkur grein fyrir þessu af fornleifum einum saman. Við mundum þá hiklaust komast að þeirri niðurstöðu, að landið hefði verið óbyggt allnokkuð fram á víkingaöld Norðurlanda, en síðan byggzt skyndilega frá Norðurlöndum nær miðju því tímabili eða ekki allfjarri 900. Síðan hefði hér heiðni haldizt um sinn, en þjóðin verið orðin kristin um einni öld síðar. Ég sé ekki betur en þetta fallist í faðma við okkar fornu sögur í stórum dráttum.

Barði Guðmundsson (1900-1957).

Barði Guðmundsson véfengdi ekki að Íslendingar hefðu að meginstofni komið frá Noregi, en fœrði rök að því að verið hefði annar þjóðflokkur en sá sem nú byggir Noreg, með aðra siði og kominn austan eða sunnan að, frá baltnesku löndunum. Hvaða bendingar gefa fornleifafundir hér í þessa átt?
Greftrunarsiðir voru svipaðir um öll Norðurlönd á víkingaöld og verkfærakostur og skartgripir og vopnabúnaður líka. Þó er nokkur munur á, einkum í tízkubundnum smáatriðum í skartgripagerð. Flestar íslenzkar grafir eru með þeim ummerkjum, að þær hefðu getað eins vel fundizt í Noregi eða jafnvel í Svíþjóð eða Danmörku. Þó held ég, að sterkastur sameiginlegur svipur sé með íslenzkum og norskum legstöðum heiðinna manna. En svo kemur hitt, að hér hafa fundizt fáeinir forngripir, sem eiga sér lítt eða ekki samsvörun í Noregi, þótt allur þorrinn sé alveg eins og þar. Ekki er ólíklegt, að íslenzkir kaupmenn hafi siglt skipum sínum til verzlunarstaða við Eystrasalt, t.d. til Birka í Leginum, ellegar kaupmenn þaðan hafi komið hingað. Verzlun Íslendinga hefur áreiðanlega ekki verið einskorðuð við Noreg á söguöld. En það er reyndar eitt atriði í íslenzkum greftrunarsiðum, sem er sérkennilegt. Hér virðist áreiðanlega aldrei hafa verið viðhöfð líkbrennsla, en á Norðurlöndum var hún eins algeng á víkingaöld og jarðsetning, þó fátíðust í Danmörku.

Fundir rómverskra peninga hér á landi.

Aðrir halda fram stœrri hlut Íra í landnámi íslands. Hvaða minjar hafa fundizt hér eftir Kelta?
Líklega hafa margir Írar flutzt hingað á landnámsöld, eins og ævinlega hefur verið almennt talið. En minjar um þá hafa engar fundizt né heldur neina aðra Kelta.

Og hvað er þá að segja um mannlíf hér fyrir landnámsöld? Reynist kannski svo að Íslendingabók og Landnáma hafi rétt fyrir sér, að landnámsmenn hafi komið hér að óbyggðu landi?
Ég er ekki reiðubúinn til að véfengja okkar fornu heimildir, að hér hafi verið írskir munkar, þegar norrænir menn komu hingað, sennilega þó aðeins fáeinir menn á Suðausturlandi. Þetta má kannski kalla mannlíf, en annað mannlíf hefur ekkert verið hér á landi fyrir landnámsöld. Landnámsmennirnir komu hér að óbyggðu landi, eins og sögurnar segja. Einmitt þess vegna nefndust þeir landnámsmenn. Ísland hefur enga forsögu.

Reykjavík – minjar landmámsbæjar í Aðalstræti.

Gerðist ekki fornleifafundur hér í sjálfri Reykjavík sem bendir til byggðar alllöngu fyrir landnámstíð?
Fornleifarannsóknir hafa litlar verið hér í Reykjavík.

Hvað um þá röksemd Benedikts frá Hofteigi að landnámsmenn hafi ekki getað flutt með sér allan þann bústofn sem snemma er talinn í eigu Íslendinga?
Benedikt frá Hofteigi er mikill áhugamaður um frumsögu Íslands eins og aðra sögu. Hann hefur stundum sneitt að íslenzkum fornleifafræðingum, að þeir séu athafnalitlir, en alltaf hefur hann gert það mannúðlega, og sá tími er nú sem betur fer liðinn, að menn leggi fæð hver á annan eða rífist eins og rakkar, þótt þeir séu ekki sammála um fræðileg efni. Menn eru hættir að hatast ævilangt út af stafsetningu.

Benedikt Gíslason frá Hofteigi (1894–1989).

Góðkunningi minn Benedikt mun því áreiðanlega ekki þykkjast við mig, þótt ég segi frá einu tilsvari, sem ég ætla að hafa eftir honum. Ég spurði hann einu sinni hvaða skýringu hann gæti gefið á því, að aldrei fyndist neitt, alls ekki sú minnsta agnarögn, af minjum eftir hina miklu og menntuðu þjóð, sem hann telur hafa búið hér á landi áður en landnámsmenn komu til landsins, kannski hundrað þúsund manna þjóð. Af hverju finnast aldrei neinar minjar eftir hana? Benedikt svaraði hiklaust:
„Það er af því að þið leitið ekkert að þeim.“

Björn Þorsteinsson grefur upp forna heimild um að Ísland sé nefnt Íraland, telur þá hafa búið í Fœreyjum á 8. öld, en síðan þokað sér hingað norður með búsmala og tekið að nema hér land. Bendir ekkert til að fyrir landnámstíð hafi hér verið aðrir Írar en þeir einsetumenn sem Ari nefnir?
Nei, ég segi það aftur, engar slíkar minjar hafa fundizt, ekki tangur né tetur. Ég hef leyft mér að kalla þessa trú á þjóð hér á landi fyrir landnámsöld andatrú hina nýju. Þetta er eiginlega spíritismi.

Snældusnúður úr steini, fundinn við rannsóknir á Bergþórshvoli 1927.

Og ef við víkjum nú lítilsháttar að sögutímanum. Er ekki svo að ýmsar rannsóknir sem þið hafið gert staðfesti sannleiksgildi fornsagnanna, t.a.m. Njálu?
Sigurður Vigfússon vildi nota fornleifarannsóknir fyrst og fremst til þess að sanna Íslendingasögumar. Nú teljum við hlutverk hennar vera að safna heimildum að menningarsögu. En þá er vitanlega vel, ef hún getur stöku sinnum varpað ljósi á almenna sögu eða bókmenntasögu. Stundum getur hún fyllt upp í einhverja sögulega eyðu, og einstöku sinnum, ef til vill, sannað eða afsannað eitthvað, sem stendur í fornsögum. Það var til dæmis skemmtilegt að koma niður á brunarústir frá söguöld á Bergþórshvoli, ekki sízt þar sem þær voru jafngreinilegar og þær voru, þótt ekki væru þær nema af fjósi.

Hvaða vísindagreinar standa fornleifafrœðinni nœst, eða eru henni helzt til stuðnings?
Fornleifafræði er menningarsaga og hlýtur vitanlega að haldast í hendur við almenna sögu, svo langt sem ritaðar heimildir ná. Ég hef þegar nefnt sem dæmi, hvernig fornleifafræði getur lagt veigamikið orð í belg um upphaf Íslandsbyggðar. Auk þess styðst fornleifafræði við þjóðfræði, sem svo er kölluð, etnografi, en að því er tekur til sjálfra fornleifarannsóknanna verður að styðjast við náttúruvísindi almennt, einkum þó jarðfræði. Þetta á við alls staðar, um alla fornleifafræði, einnig hér á landi, þótt við séum í þessari einkennilegu sérstöðu að hér er engin forsaga og allar okkar fornleifarannsóknir snúast um efni frá sögulega þekktum tíma. En stefnumark fornleifafræðinnar er fyrst og fremst menningarsaga.

Sverð úr fornmannagröf á Kaldárhöfða við Úlfljóstvatn. Þrátt fyrir merkilegheitin er nákvæmlega ekkert á vettvangi sem bendir nútímafólki á fundarstaðinn.
Svona er fornleifafræðin vaxin enn í dag…

Þeir sem véfengt hafa norskt œtterni Íslendinga, hafa ekki sízt vitnað til bókmenntanna, viljað frekar rekja einkenni þeirra til Íra eða Herúla, eins og Barði. Menn hafa engan sambœrilegan skáldskap fundið í Noregi, en hvað er þá að segja um allar hinar nýju rúnarislur í Bergen?
Við erum nú orðnir svo langorðir, að ég verð að hliðra mér hjá að fjölyrða um þetta efni. Þó skal ég segja, að fornleifafundirnir í Björgvin, sem fram hafa komið á síðustu árum, ekki sízt hinar fjölmörgu og margvíslegu rúnaristur, eru einhver merkilegustu tíðindi þessarar fræðigreinar hér á Norðurlöndum á síðustu árum.

Nú langar mig til að víkja að starfi þínu við Þjóðminjasafnið. Hvenœr varðstu þjóðminjavörður?
Ég varð þjóðminjavörður 1. des. 1947, en hafði þá áður verið safnvörður hjá Matthíasi Þórðarsyni um tveggja ára skeið.

Þjóðminjasafnið.

Hvernig hefur þér fallið við nýju bygginguna?
Nýja byggingin olli tímamótum í sögu safnsins, eins og að líkum lætur. Það er ómetanlegt að safnið hefur sitt eigið hús, og nú orðið er það orðin eins og hver önnur fjarstæða að Þjóðminjasafninu væri holað niður einhvers staðar eða einhvers staðar. Húsið hefur sína kosti og galla, eins og gefur að skilja, það hafa öll hús. Mannkynið hefur verið að byggja hús alla sína tíð, en samt er alltaf sama vandamálið að búa til gott hús. Aðalvandamálið með okkar hús er að það er of lítið. Ég mundi segja, að það væri nógu stórt fyrir Þjóðminjasafnið, ef Listasafn ríkisins þyrfti ekki að vera hér. Nauðsynlegt er að byggja sérstakt Listasafnshús.

Á Þjóðminjasafninu.

Hver eru helztu verkefni safnsins? Hvað eru starfsmenn margir?
Verkefni safnsins eru mörg, en safnmennirnir fáir. Auk mín eru fjórir safnverðir með fullu starfi og einn með hálfu starfi og bókari, sem í raun og veru er allt í senn bókari, gjaldkeri og skrifstofustúlka. Þeim embættum, sem við safnmennirnir gegnum, fylgir alls engin lagaleg skylda til að gera neinar fornleifarannsóknir, þótt við teljum það siðferðilega skyldu og sjálfsagðan hlut að gera það sem efni og ástæður leyfa á því sviði. Það er stundum öskrað á okkur með frekju og jafnvel ásökunum um að við gröfum ekki þetta og gröfum ekki hitt, eins og við værum að svíkja okkar starf. Þetta er hreinn misskilningur. Ekkert rannsóknarembætti í fornleifafræði er til. Við erum safnverðir og minjaverðir, og því fylgir meira veraldarvafstur en margur hyggur.

Árbók Hins íslenska Fornleifafélags 1969.

Árbók fornleifafélagsins? Á hvern hátt er hún á vegum safnsins?
Það er von þú spyrjir, eins og ég hagaði orðum mínum. Hið íslenzka fornleifafélag var stofnað árið 1879, æruverðugt félag að aldri. Markmið þess var að stuðla að fornleifarannsóknum á Íslandi og gefa síðan út ársrit um þau efni. Árbók fornleifafélagsins hefur komið út síðan, þótt rannsóknirnar hafi færzt yfir á hendur Þjóðminjasafnsins. Þú fyrirgefur þótt ég smygli hér inn þessari litlu auglýsingu, en þetta rit er sem sagt eina málgagnið fyrir íslenzka fornleifafræði og er á vissan hátt árbók Þjóðminjasafnsins ekki síður en félagsins.

Hvernig er háttað stuðningi hins opinbera? Hafið þið nœgilegt fé til rannsóknarstarfa?
Allt okkar fé kemur frá því opinbera. Erfitt er að svara því, hvort við höfum nóg fé til rannsóknarstarfa. Vitanlega höfum við lítið fé, en fornleifafræðingar, sem gætu stjórnað uppgröftum, eru líka fáir. Ég hef ekki ástæðu til annars en halda, að hægt væri að fá meira fé hjá því opinbera til fornleifarannsókna, en þær gera sig ekki sjálfar, þó að peningar séu fyrir hendi. Við komumst ekki yfir öllu meira en við gerum eins og sakir standa.

Safnið hefur stœkkað mikið? Ef þú lítur yfir þessi ár, hvað finnst þér hafa áunnizt? Hvernig er framtíðarviðhorfið?

„Hallgrímshellan“ í geymslum Þjóðminjasafnsins. Dæmi um geymd til varðveislu, hvorki til nokkurs tilgangs né varðveislugildis!

Þjóðminjasafnið er geymslustaður minja og sýningarstaður en auk þess rannsóknarstaður að nokkru leyti. Það heldur jafnt og þétt áfram að vaxa og færa út kvíarnar á ýmsum sviðum, og svo mun verða í framtíðinni. Hér er nú orðið svo miklu meira umleikis á öllum sviðum heldur en þegar ég kom að stofnuninni fyrir rúmum tuttugu árum, að það er varla hægt að þekkja þetta fyrir sömu stofnun. Líklega heldur þessi vöxtur áfram, ég vona það, eins og ég vona að það verði æ meiri menningarstofnun eftir því sem tímar líöa. En líklega þarf fljótlega nýja og fullkomnari sundurgreiningu starfa og að skipta þeim niður á fleiri hendur.

Kristján Eldjárn varð síðar forseti landsins (Kristján Þórarinsson Eldjárn (fæddur á Tjörn í Svarfaðardal 6. desember 1916 – dáinn 14. september 1982).

Þú býst við að verkefnin greinist í stjórnarstörf og frœðistörf. Hvort mundirðu kjósa þér fremur?
Ég get búizt við því, að sú skipting verði í framtíðinni. Sú stefna er alls staðar ríkjandi. Hvernig eiga menn, sem allan liðlangan daginn og allan ársins hring eru á kafi í ys og erli dagsins, eru með leyfi að segja eins og útspýtt hundsskinn, að stunda rannsóknarstörf og skriftir? Hvort ég mundi sjálfur kjósa af þessu, sem þú nefndir? Hvað skal segja? Ég er nú orðinn svo vanur því að vera eins konar þjóðareign, að líklega fer að verða vonlítið fyrir mig að prótestera og vilja fara að rannsaka og skrifa eða jafnvel flytja háskólafyrirlestra.“

Heimild
-Tímarit Máls og menningar, 4. tbl. 01.02.1966, „Ísland hefur enga forsögu“ – Viðtal við dr. Kristján Eldjárn þjóðminjavörð, bls. 352-365.

Kumlið á Kaldárhöfða – uppdráttur.

Skrár

Íslenskar fornleifar: Fórnarlömb sagnahyggjunnar? – Bjarni F. Einarsson

Bjarni F. Einarsson, fornleifafræðingur, skrifaði grein í Skírni árið 1994 undir yfirskriftinni „Íslenskar fornleifar – Fórnarlömb sagnahyggjunnar?„:

Skírnir 1994 – forsíða.

„Frá því að Íslendingar fóru að gefa fornleifum gaum að einhverju marki í lok síðustu aldar og í byrjun þessarar, hafa þeir jafnan talið að þær væru bæði fáar og fátæklegar og harla ómerkilegar fyrir vitneskju okkar um sögu landsins. Í þessari grein mun ég andæfa þessu viðhorfi og halda því fram að íslenskar fornleifar geymi miklar og merkilegar upplýsingar sem nái langt út yfir sögu Íslands. Í framhaldi af því held ég því fram að íslensk fornleifafræði geti átt sér bjarta framtíð og skipað veglegan sess í evrópskri fornleifafræði, enda hafi hún efnivið sem fá lönd hafa önnur. Þetta er þó því skilyrði háð að fræðimenn hér á landi stundi fornleifafræði sem sjálfstæða grein vísinda en ekki sem ósjálfstætt hjálpargagn annarra fræðigreina.

Fornleifafrœði og sagnabyggja
Einfaldasta skilgreining á fornleifafræði er að hún sé sú fræðigrein sem fáist við áþreifanlega hluti úr fortíð og dragi af þeim ályktanir um hlutskipti mannsins á þeim tíma sem minjarnar rekja uppruna sinn til. Starf fornleifafræðings felst einkum í uppgreftri, skráningu og túlkun fornminja.

Bjarni F. Einarsson.

Markmið fræðigreinarinnar er að auka skilning okkar á fortíðinni. Þó ekki með hreinum lýsingum á gripum og húsum, heldur viljum við skilja ástæðurnar fyrir því að gripir og hús litu út eins og þau gera og af hverju þau tóku breytingum. Við viljum einnig vita um daglegt líf þess fólks, sem ber ábyrgð á hinni áþreifanlegu arfleifð. Hvernig nýtti það umhverfi sitt, hvernig lagaði það sig að breyttum aðstæðum og hvers vegna skóp það þessa sérstæðu menningu? Af hverju eiga breytingar sér stað yfirleitt? Getum við lært eitthvað af fortíð okkar?
Oft hefur verið staðhæft að Íslendingar þekki upphaf sitt betur en aðrar þjóðir, þar á meðal greftrunarsiði forfeðranna og þróun hýbýlahátta. Forsenda þessarar skoðunar er sú hugmyndafræði sem gegnsýrt hefur íslenska fornleifafræði frá upphafi og ég nefni sagnahyggju. Sagnahyggja er það viðhorf að ritaðar heimildir séu þýðingarmeiri en fornleifar fyrir sögu landsins. Sagnahyggjan kemur hvað skýrast fram hjá þeim sem telja Íslendingabók og Landnámabók mikilvægustu heimildir okkar um upphaf byggðar í landinu.

Kristján Eldjárn (1916–1982).

Kristján Eldjárn skrifar í anda sagnahyggjunnar: „Sú fornleifafræði, sem hægt er að stunda hér á landi, hlýtur að flokkast undir miðaldafornleifafræði, það er rannsókn fornleifa frá tímum, sem eru að einhverju leyti lýstir af rituðum heimildum“. Í doktorsritgerð sinni Kuml og haugfé skrifar Kristján ennfremur: „Eru fornleifar tímabilsins [þ.e.a.s. frá landnámsöld] engin undirstaða undir sögu þjóðarinnar“.
Árið 1817 bað dönsk nefnd, Commissionen for oldsagers opbevaring, Íslendinga um yfirlit yfir fornleifar í landinu. Skrifaði hún til allra presta í landinu í þessu erindi. Þegar afraksturinn er athugaður er athyglisvert hve fáar fornleifarnar eru taldar og hversu ómerkilegar mörgum finnst þær vera. Svo ómerkilegar að á þær er ekki minnst yfirleitt.
Á seinni hluta 19. aldar, eftir að Hið íslenska fornleifafélag var stofnað árið 1879, var mikill fornleifaáhugi ríkjandi hér heima sem og erlendis. Fræðigreinin var þó ekki orðin til í þeim skilningi að hún væri kennd að einhverju marki í háskóla, þó að það hafi verið að breytast um þessar mundir.

Landnáma.

Munurinn á þeim sem voru að fást við íslenska fornleifafræði og þeim sem fengust við evrópska var að höfuðheimildir Íslendinga voru ritaðar heimildir svo sem Íslendingasögur, Íslendingabók og Landnámabók. Erlendis voru það fornleifarnar sjálfar og gripir sem þær geymdu sem voru hið leiðandi afl í fræðunum. Hinar rituðu heimildir réðu algerlega ferðum hinna íslensku könnuða í leit þeirra að efnislegri staðfestingu hinna rituðu heimilda. Orðið könnuður er raunar lýsandi fyrir það starf sem þessir menn sinntu, enda fóru þeir vítt og breitt um Ísland í leit sinni að minjum heimildanna. Hinar rituðu heimildir stýrðu ferðum manna um landið.

Jón Sigurðsson (1811–1879).

Jón Sigurðsson forseti var einn áhrifamesti sagnfræðingur og stjórnmálamaður 19. aldar og mótaði hann að miklu leyti þá hefð að beita sögulegum röksemdum í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar. Sjálfur var hann að sumu leyti persónugervingur sjálfstæðisbaráttunnar. Hann hlaut því að hafa mikil áhrif á frumkvöðla íslenskrar fornleifafræði sem og aðra þá er fengust við sögu Íslands. Ísland var í bullandi sjálfstæðisbaráttu, eins og reyndar fleiri ríki í Evrópu, og sú staðreynd hafði mikil áhrif á sagnfræðina hér sem erlendis. Saga Íslands, og þá einkum sá tími sem glæsilegastur var talinn, fornöldin og þjóðveldistíminn, var notuð í sjálfstæðisbaráttunni gegn Dönum með beinum tilvísunum í einstaka atburði og kappa.
Einn athafnamesti fræðimaðurinn á þessu sviði um aldamótin var án efa Brynjúlfur Jónsson, kennari, frá Minna-Núpi í Rangárvallasýslu. Hann er einna þekktastur alþýðufræðimanna þeirra tíma, en eitt helsta einkenni þeirra er að, viðfangsefnið er yfirleitt ekki sett í stærra samhengi, fáar ályktanir dregnar, ekki settar fram neinar rannsóknarniðurstöður, og kenningar um markmið og framvindu sögunnar koma naumast fyrir.

Brynjúlfur Jónsson (1838-1914).

Brynjúlfur fór óteljandi ferðir um landið og skoðaði fornleifar, en gróf lítið. Áhugi hans á fornsögunum var áberandi og stýrði algerlega vali hans á viðfangsefnum.
Í lok 19. aldar komu til landsins fyrstu íslensku sagnfræðingarnir, sem höfðu haft sagnfræði sem aðalgrein við háskóla. Árið 1911 var Háskóli Íslands stofnaður og maður ráðinn til kennslu- og rannsóknarstarfa á háskólastigi í sagnfræði, eða í íslenskum fræðum eins og greinin hét þá. Miðstöð íslenskrar sagnfræði færðist á þessum tíma frá Kaupmannahöfn til Reykjavíkur og þjóðernishyggja og rómantík settu svip á umræðuna.
Fyrstu fornleifafræðingarnir, sem höfðu haft fornleifafræði sem aðalfag við háskóla, komu ekki fram á sjónarsviðið fyrr en um miðbik 20. aldar og er Ólafía Einarsdóttir, síðar lektor í sagnfræði við Kaupmannahafnarháskóla, trúlega fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn. Hún lauk fornleifafræðinámi árið 1950 við University College í London. Ólafía hafði engin teljandi áhrif á fornleifafræðina hér á landi enda sneri hún sér að öðrum viðfangsefnum stuttu síðar.

Þorkell Grímsson (1929-2010). Mynd frá Stöng, 1965, Ingólfur Stefánsson, Gísli Gestsson, Þorkell Grímsson og Hrólfur Ásmundsson.

Næstur til að ljúka námi í þessum fræðum var ugglaust Þorkell Grímsson, en hann lauk license-és-lettres námi í Montpellier í Frakklandi árið 1953. Hann lagði stund á fjórar greinar, listasögu, almenna sögu, fornleifafræði og forsögulega fornleifafræði, auk undirbúningsnáms í eitt ár. Eftir námið í Frakklandi dvaldi Þorkell í Þýskalandi, Danmörku og Englandi um hríð við nám í áðurnefndum fræðum. Nám Þorkels hefur óneitanlega yfirbragð klassískra fræða, þar sem ritaðar heimildir eru ekki síður mikilvægar en fornleifar. Þorkell starfaði fyrst í skamman tíma við Minjasafn Reykjavíkur (síðar Árbæjarsafn), en réðst síðan til Þjóðminjasafns Íslands árið 1958.

Þór Magnússon.

Þriðji í röðinni er Þór Magnússon, síðar þjóðminjavörður. Hann lauk fil. kand. prófi í fornleifafræði við Uppsalaháskóla í Svíþjóð árið 1962. Lokaritgerð hans fjallaði um þróun hýbýla á Íslandi frá öndverðu fram á síðmiðaldir og jafnvel lengur. Þór var settur safnvörður við Þjóðminjasafnið árið 1964 og fastráðinn 1965. Árið 1968 varð hann síðan þjóðminjavörður Íslands.
Sá sem hefur haft mest áhrif á íslenska fornleifafræði er dr. Kristján Eldjárn, fyrrum þjóðminjavörður og síðar forseti Íslands. Kristján dvaldist í Kaupmannahöfn árin 1936-39 og lagði þar stund á tungumál fyrst um sinn en sneri sér síðan að fornleifafræði í byrjun árs 1937. Um sumarið sama ár bauðst honum að taka þátt í rannsóknarleiðangri til Grænlands sem aðstoðarmaður og dvaldi hann þar við fornleifauppgröft í tæpa þrjá mánuði. Sumarið 1939 tók hann þátt í samnorrænu fornleifafræðiverkefni í Þjórsárdal, sem var langstærsta verkefni af þessu tagi sem ráðist hafði verið í á Íslandi fram að því.
Síðla sumars það ár skall seinni heimsstyrjöldin á og Kristján varð um kyrrt á Íslandi án þess að ljúka námi í fornleifafræðum. Árið 1941 hóf hann nám í íslenskum fræðum við Háskóla íslands og lauk meistaraprófi í norrænum fræðum árið 1944. Doktorsritgerð sína Kuml og Haugfé ver Kristján við sama skóla árið 1956 og virðist Matthías Þórðarson hafa verið aðalstoð Kristjáns í þeim skrifum, en í formála ritgerðarinnar þakkar hann honum, Jóni Steffensen lækni og Gísla Gestssyni safnverði fyrir veittan stuðning ýmisskonar.
Kristján hóf störf fyrir Þjóðminjasafnið sumarið 1939 og var fastráðinn aðstoðarmaður þjóðminjavarðar árið 1945. Frá 1. desember 1947 var hann skipaður þjóðminjavörður og gegndi því embætti til ársins 1968, er hann varð forseti. Segja má að Kristján sé faðir íslenskrar fornleifafræði og hafi borið ægishjálm yfir aðra Íslendinga á þessu sviði. Enginn annar einstaklingur hefur náð að rjúfa þá rannsóknarhefð sem hann skóp og fáum af niðurstöðum hans hefur verið ögrað svo að heitið geti. Kuml og haugfé. Úr heiðnum sið á Íslandi, doktorsritgerð Kristjáns, er rit ritanna í íslenskri fornleifafræði. Hún er skrifuð í umhverfi þar sem hinar rituðu heimildir höfðu forgang, eins og merkja má af tilvitnuninni hér að framan. Ritgerðin er því einskonar afurð sagnahyggjunnar. En hún er einnig undir allsterkum áhrifum frá Noregi, bæði í sagnfræði og fornleifafræði.

Sprengisandur – varða, ein af mörgumer urðu upphafið af fornleifaskráningum hér á landi.

Hugmyndir Sveinbjarnar Rafnssonar, prófessors og formanns fornleifanefndar árin 1990-94, um fátækleika íslenskra fornleifa eru einnig afurðir sagnahyggjunnar, en ég mun víkja að þeim síðar. Annarskonar dæmi um sagnahyggju er gerð Þjóðveldisbæjarins í Þjórsárdal. Í þeirri byggingu ríkir mikil rómantísk trú á glæsileika fortíðarinnar, eins og hún kemur okkur gjarnan fyrir sjónir í Íslendingasögunum. Þar er hátt til lofts og skreytingar miklar. Gaflar rísa þar tignarlegir og þráðbeinir um fjögurra metra háir og gætu þeir verið að segja okkur að áður hafi meira að segja torfið verið betra til húsagerðar en síðar varð.
Það má ekki gleyma því að sagnahyggjan er fullkomlega eðlilegur þáttur í íslenskri fornleifafræði eins og hún hefur þróast. Hún á tilurð sína að þakka þeirri staðreynd að á Íslandi var fornleifafræði áður fyrr nær ætíð stunduð af áhugamönnum eða aðilum sem voru sannfærðir um sannleiksgildi hinna rituðu heimilda.

Tóft í Skálafelli. Væntanlega kornskáli Ingólfs, hins fyrsta „landmámsmanns“.

Upphaf fræðigreinarinnar sjálfrar má tengja beint við áhuga manna á fornsögunum og þau tengsl hafa varla slitnað enn. Helstu frumkvöðlar í íslenskri fornleifafræði voru ekki aldir upp við fornleifafræðilegan hugsunarhátt. Hjá þeim skipuðu fornleifarnar sjálfar og gripir ekki þann sess sem tíðkaðist erlendis. Menntun þeirra var á sviði tæknifræði, íslenskra eða norrænna bókmennta, sagnfræði og jarðfræði. Í þessum hópi voru bændur, prestar, kennarar og listamenn.
Þeir örfáu sem luku síðar grunnnámi í fornleifafræði fyrir árið 1980 og héldu heim til Íslands voru án reynslu í fornleifarannsóknum í þeim löndum þar sem þeir námu fræðin.

Kuml eftir fornleifauppgröft.

Aðrir sem ekki höfðu lokið grunnnámi í fornleifafræðum, en hófu störf á Íslandi eftir sem áður voru einnig án reynslu yfirleitt. Reynslu sína fengu þeir hinsvegar allir seinna á Íslandi, og yfirleitt undir beinni stjórn þeirra er eldri voru eða jafnvel hjá sjálfum sér. Þannig var sagnahyggjunni haldið við mann fram af manni og var afraksturinn stöðnun.
Bakgrunnur íslenskra fornleifafræðinga er því óneitanlega margbreytilegur og undirstaðan mismikil. Í heildina verður að teljast að margbreytileiki sé að vissu marki af hinu góða þegar til lengdar lætur, en þegar til styttri tíma er litið vill það bregða við að persónulegur rígur og mismunandi hugmyndir um eðli fornleifafræðinnar sé mest til vandræða. Þegar þetta tvennt fer saman eru mál ekki efnileg.

Uppgröftur og saga, saga og uppgröftur

Jóns Hallgrímsson (1807-1845).

Þá sjaldan er íslenskar fornleifar voru rannsakaðar með uppgreftri á 19. öld var það undantekningalaust vegna þess að þeirra var getið í heimildum. Nefni ég t.d. rannsókn Jónasar Hallgrímssonar skálds á Þingnesi árið 1841, en tilgangur þeirrar rannsóknar var að finna Kjalarnesþingi stað. Er sú rannsókn sennilega sú fyrsta sinnar tegundar á Íslandi. Áður höfðu ýmsir verið að pota í fornleifar, aðallega hauga eins og haug Gunnars á Hlíðarenda, en yfirleitt var um beina eyðileggingu að ræða og aldrei voru almennilegar skýrslur um þær framkvæmdir birtar.
Einnig er vert að geta rannsóknar á Þingvöllum árið 1880, sem var sú fyrsta og síðasta sem þar hefur verið gerð með uppgreftri en henni stjórnaði Sigurður Vigfússon gullsmiður. Sigurður var einn af fyrstu umsjónarmönnum Forngripasafnsins, síðar Þjóðminjasafn Íslands, og er hann stundum talinn fyrstur til að stunda fornleifauppgröft á Íslandi. Tilgangur rannsókna þeirra Jónasar og Sigurðar var að staðfesta hugmyndir manna um þinghald til forna. Hvorug rannsóknin gaf nokkuð til kynna, sem gagnast gat kenningum manna um það efni.

Íslenskur söguatlas – kápa.

Í nýju og metnaðarfullu riti, Íslenskum söguatlas, er ýjað að því að Ísland sé eitt af fáum löndum í heiminum sem þekki upphaf sitt og að sú saga sé varðveitt í rituðum heimildum. Þessi ríkjandi skoðun hefur oft verið sett á blað. Ef heimildaskrá bókarinnar er athuguð kemur í ljós að aðeins þrír „fornleifafræðingar“ fá þar inni og eru það þeir Brynjúlfur Jónsson (frá Minna-Núpi), dr. Kristján Eldjárn og dr. Sveinbjörn Rafnsson prófessor í sagnfræði. Er ein grein tilgreind eftir hvorn þeirra Brynjúlf og Kristján, en fjórar heimildir eru eftir Sveinbjörn og er engin þeirra um fornleifafræði. Athyglisvert er að doktorsritgerð Kristjáns frá árinu 1956, Kuml og haugfé, er ekki nefnd. Athyglisvert er að fornleifarannsóknir fóru fram á Vesmannaeyjum síðast árin 1971-1983, er ekki getið í Íslenskum söguatlas. Var þar þó um að ræða einn viðamesta uppgröft sem fram hefur farið á Íslandi. Enginn núlifandi íslenskur fornleifafræðingur nema Sveinbjörn Rafnsson er kynntur til sögunnar í heimildaskránni. Því verður að draga þá ályktun að leitað sé í smiðju sagnfræðinga og að hugmyndir þeirra um upphaf Íslandsbyggðar séu ríkjandi varðandi íslenska forsögu og fornleifafræði.

Fátæklegar eru fornleifarnar og rýr er arfleifðin!

Fornleifarannsókn í Höfnum.

Sú rótgróna skoðun að íslenskar fornleifar séu fáar og fátæklegar hlýtur að hamla fornleifarannsóknum, sem og áhuga fræðimanna og möguleikum þeirra á að fjármagna slíkar rannsóknir þar sem fjárveitingavaldið veit ekki betur en að slíkum peningum sé ekki sérlega vel varið. Og hver nennir að leggja lag sitt við ómerkilegar þústir og þúfur sem eru aðeins hjákátlegt endurvarp stórkostlegra tíma þegar hetjur riðu um héruð og hjuggu mann og annan? Í bókum er geymd hin sanna mynd fortíðarinnar, sem hinar væskilslegu fornleifar megna ekki að lýsa eða gera grein fyrir.

Íslendingabók – formáli.

Íslendingasögurnar eru í hæsta máta gagnslitlar sem vitnisburður um forsögu þessa lands, en það rýrir á engan hátt gildi þeirra sem bókmennta. Landnáma, Íslendingabók og Íslendingasögurnar eru fyrst og fremst heimildir um þann tíma sem skóp þær, þá siði og þær venjur sem ríktu á ritunartíma þeirra.
Ég legg áherslu á að ég er að ræða um forsögu þessarar þjóðar eða 9. og 10. öldina. Varðandi aðrar aldir eiga fornleifafræði og sagnfræði að gegna sínu hlutverki sem sjálfstæðar greinar og hönd í hönd ef þurfa þykir. Dæmi um góðan árangur rannsókna þar sem sagnfræðilegum og fornleifafræðilegum aðferðum er beitt, svo til jöfnum höndum, eru rannsóknirnar á Sámstöðum, Stöng og í Viðey.
Þess má geta að víkingaöldin telst til miðalda á Bretlandseyjum og í Mið- og Suður-Evrópu, en hún tilheyrir forsögulegum tíma á Norðurlöndum. Þannig er verulegur áherslumunur á því hvernig menn nálgast þessi tímabil á þessum svæðum. Á Bretlandseyjum og annarsstaðar í Mið- og Suður-Evrópu eru til ritaðar samtímaheimildir og víðast hvar eldri en víkingaöld, en slíkar heimildir eru alls ekki til á Íslandi frá landnámsöld og skeikar fleiri hundruð árum. Því verður að skilgreina upphaf byggðar í landinu sem forsögulegan tíma og hann verður að nálgast með viðeigandi aðferðum og hugarfari.

Ísland og umheimurinn

Torfbær.

Ástæður þess að fornbæir eru jafn vel varðveittir hér á landi og raun ber vitni eru trúlega margar, en aðalástæðan er vafalaust sú tegund landbúnaðar sem hér hefur ríkt til svo langs tíma. Á Íslandi hefur plógurinn ekki farið þeim hamförum sem hann hefur gert í Evrópu. Kornrækt var varla stunduð hér á landi í neinum mæli og landið því sloppið bærilega frá þeirri bætiefnaviðbót og því skordýraeitri sem nauðsynlegt hefur verið talið erlendis. Þessi efni fara gjarnan illa með fornleifar og innihald þeirra.
Hér hefur einnig átt sér stað landeyðing sem hægt er að tengja við ákveðna tegund af skepnuhaldi og sú landeyðing hefur valdið mikilli jarðvegsþykknun á stöku stað og hlíft þeim fornleifum sem undir eru. Jarðvegsþykknun hefur líka orðið vegna eldgosa.

Litla Brekka – síðasti torfbærinn í Reykjavík. Bærinn stóð við Suðurgötu.

Byggðaþróun í landinu er trúlega þáttur sem þjónað hefur fornleifum vel, en víða hefur verið byggð í afdölum og á öðrum afskekktum stöðum í fyrndinni sem lagðist af eftir tiltölulega skamman tíma og var aldrei aftur upp tekin. Þessar leifar eru flestar frá landnámsöld og eru trúlega margar, án þess að tölu verði á þær komið. í þessu sambandi er vert að minna á umræðuna hér að framan um skráningarstöðuna, en skráning á svokölluðum föstum fornleifum (bæjarhólum, kumlum, beitarhúsum, fjósum, vörum o.s.frv.) hefur aðeins farið fram á örfáum stöðum hér á landi.
Ísland er annað tveggja landa í veröldinni þar sem þjóð á sér upphaf á seinni hluta járnaldar (400-1050 e. Kr.), en Nýja Sjáland byggðist einnig á níundu öld. Þó er sá munur á að Nýja Sjáland var numið aftur löngu seinna af mönnum úr gerólíkum menningarheimi en þeim sem fyrir var í landinu. Þessum séríslensku aðstæðum er vert að gefa gaum því þær gefa marga einstaka möguleika sem sjálfsagt er að nýta sér.

Papey – fornleifauppgröftur við Hellisbjarg.

Ísland er norðlægt land og að sumu leyti afar mikilvægt fyrir rannsóknir á þessum hluta jarðarinnar. Ísland og Færeyjar eru einu löndin þar sem landnám norrænna manna varð til frambúðar. Annars staðar hvarf búsetan með öllu eða týndist inn í þjóðarbrot sem fyrir voru í landinu. Á báðum stöðum er aðeins um landnám eins hóps að ræða sem þýðir að þegar rannsaka á þætti eins og þróun verktækninnar, þróun hýbýla, þróun landbúnaðarhátta, aðlögun í nýju landi, þróun stjórnsýslunnar svo eitthvað sé nefnt, er ekki um neina truflandi þætti að ræða. Það þarf ekki að glíma við þann vanda sem skapast þegar eldri minjar blandast þeim yngri sem dæmi eru um annarsstaðar þar sem búseta hefur varað í fleiri aldir á sama stað og oft af mismunandi menningarlegum uppruna.

Hvað er til ráða?

Urriðakot – fornleifauppgröftur neðan bæjarins; fornt sel frá Hofstöðum.

Ef íslensk fornleifafræði á að geta vaxið úr grasi og þróast á svipaðan hátt og annarsstaðar í heiminum verða ýmsar forsendur að vera til staðar, sem nú vantar. Varla vex fræðigreinin af eða í sjálfri sér og alls ekki sem hjálparhella annarrar fræðigreinar. Fornleifar, lausar sem fastar, eru meginundirstaðan undir forsögu þjóðarinnar og fornleifafræðin meginfræðigreinin er fæst við þá sögu.
Með ákveðnum rétti er hægt að halda því fram að íslensk fornleifafræði sé ekki til því hér hefur engin kennsla í greininni farið fram, menntun verið af skornum skammti og engin eiginleg rannsóknastofnun til. Engin sjálfstæð þjóð í Vestur-Evrópu (og þó víðar væri leitað) er án háskóladeildar í fornleifafræði. Engin önnur þjóð í Vestur-Evrópu hefur jafn fáa fornleifafræðinga á launum og Ísland og engin þjóð í Vestur-Evrópu hefur jafn fáar fastar stöður í greininni og Ísland. Þetta þýðir að enginn eðlilegur farvegur er til fyrir málefnalega umræðu og nauðsynlega þróun fræðigreinarinnar. Allt verður hendingum háð.

Bjarni F. Einarsson – fornleifauppgröftur að Stöð.

Við höfum litið á fornleifafræði sem tiltölulega takmarkaða vísindagrein enda fornleifarnar sem slíkar „engin undirstaða undir sögu þjóðarinnar“. Að auki eru þær bæði „fáar og fátæklegar“. Þegar þessi viðhorf eru ráðandi er eðlilegt að fornleifafræði eigi sér ekki ýkja mikla möguleika sem sjálfstæð fræðigrein.
Ef Ísland vill verða hluti af alþjóðlegu fornleifafræðiumhverfi verðum fornleifafræðingarnir sjálfir að vinna og vera duglegri við að koma niðurstöðum sínum á framfæri til fræðimanna, almennings og ráðamanna. Við verðum sjálf að skilgreina markmið okkar og leiðir og sjálf að gefa fornleifafræðinni það inntak sem hún getur haft hér á landi.

Í Þjóðminjasafninu.

Efla þarf sérstaklega Þjóðminjasafn Íslands, bæði að fé, mannafla og tækjum. Deild innan Háskóla Íslands myndi hafa heillavænleg áhrif á starf Þjóðminjasafnsins og önnur þau söfn sem stunda fornleifafræði og virka hvetjandi á faglegt starf þar í fornleifafræðum.
Fræðigrein sem ekki nýtur sjálfstæðis, ber takmarkaða virðingu fyrir sjálfri sér og viðfangsefnum sínum og er varla til, á erfitt með að taka þátt í þverfaglegu samstarfi við aðrar fræðigreinar á jöfnum grundvelli. En það er einmitt í viðfangsefnum hennar og þverfaglegu samstarfi sem framtíðarhorfur íslenskrar fornleifafræði liggja.“

Vefsíðuhöfundur varð þess heiðurs aðnjótandi að starfa með Bjarna að uppgreftri landnámsbæjarins í Vogum (Höfnum) um nokkurra vikna skeið í lok síðustu aldar…

Heimild:
-Skírnir, 01.09.1994, Íslenskar fornleifar: Fórnarlömb sagnahyggjunnar? – Bjarni F. Einarsson, bls. 377-400.

Bjarni F. Einarsson.

Skrár

Hvað er stekkjarvegur langur? – Orri Vésteinsson

Í Archaeologia Islandica 1998 spyr Orri Vésteinsson m.a. um „Hvað er stekkjarvegur langur?„:

Archaeologina Islandica 1998 – forsíða.

„Allt frá því fyrir 1980 hefur töluverð umræða verið um það meðal fornleifafræðinga og safnamanna að nauðsynlegt sé að gera gangskör að því að skrá fornleifar á Íslandi. Skráningin snýst fyrst og fremst um að þær upplýsingar sem safnað er hafi eitthvert áþreifanlegt gildi fyrir stærri hóp en þann sem hefur atvinnu af því að láta sér annt um menningarminjar. Í þessari grein verður fjallað um hvernig fornleifaskráning getur komið að gagni við rannsóknir á menningarsögu, en einnig verður gerð grein fyrir helstu markmiðum fornleifaskráningar og fjallað um hvernig skráningunni þarf að vera háttað til að þær upplýsingar sem safnað er nýtist til fulls.
Tryggja þarf að skráningargögnin komi að sem mestu gagni. Í því sambandi verður að hafa í huga hverjir munu nota gögnin og í hvaða tilgangi — en þar fyrir utan er fyrirsjáanlegt að stórt gagnasafn um minjastaði verður mjög fljótlega frábært rannsóknargagn fyrir byggða- og menningarsögu.

Orri Vésteinsson, fornleifafræðingur.

Það eru ekki bara fornleifafræðingar sem geta þurft að kynna sér gögn um staðsetningu, gerð og ástand minjastaða. Skráningargögn þurfa að vera aðgengileg og skiljanleg öllum sem hafa áhuga á menningarsögu, bæði fræðimönnum úr öðrum vísindagreinum og fróðleiksfúsum almenningi.
Allir sem koma nálægt skipulagsgerð eða annarri áætlanagerð um framkvæmdir sem og þeir sem að framkvæmdum standa þurfa einnig að geta fengið nákvæmar upplýsingar um staðsetningu minjastaða. Þetta þýðir að skráningarmenn geta ekki látið eftir sér að skrá eingöngu eftir sínu eigin höfði og áhugamálum ef þeir vilja að upplýsingarnar sem þeir safna komi að fullum notum fyrir verndun minjastaða.

Gamlasel frá Villingavatni efst í Gamlaselsgili – stekkurinn t.h. Við sérhverja fjarlæga selstöðu bæja var óhjákvæmilega stekkur. Auk hans má í sérhverju seli á Reykjanesskaganum (þrjú rými; baðstofu, búr og eldhús) finna vatnsstæði (á eða læk), selsvörðu og/eða kví, auk nátthaga og oftlega smalaskjóls.

Það er list að lýsa landslagi og leiðum á svo skýran hátt að ókunnugir sjái fyrir sér staðhætti og geti ratað á þá staði sem verið er að fjalla um. Slíku listfengi er hins vegar sóað á hinn ört vaxandi hóp hönnuða og annars tæknimenntaðs fólks sem mestu ræður núorðið um mannvirkjagerð og jarðrask í landinu. Slíkt fólk kýs yfirleitt frekar að nálgast upplýsingar af þessu tagi á stafrænu eða myndrænu formi og það er því mikilvægt að gögnum um staðsetningu minjastaða sé einnig safnað á þann hátt. Þar á ég bæði við kort með nákvæmum tilvísunum og eins hnit sem auðvelt er að varpa yfir í staðbundin hnitakerfi.
Samkvæmt 18. gr. þjóðminjalaga er skylt að fornleifaskráning fari fram á skipulagsskyldum svæðum áður en gengið er frá skipulagi eða endurskoðun þess. Skráning fornleifa er því liður í að framfylgja þjóðminjalögum. Það er ekki skýrt í lögunum hversvegna löggjafinn vill að til sé skrá um fornleifar, en það er hins vegar augljóst að þekking á staðsetningu, gerð og ástandi minjastaða er forsenda þess að hægt sé að vernda fornleifar í landinu.

Selsstígurinn að Selsvöllum.

Skilvirk minjavarsla hlýtur að vera meginmarkmið fornleifaskráningar. Það er ekki hægt að vernda minjastaði nema við vitum að þeir séu til og hvar þeir eru. Það er heldur ekki hægt að gera áætlanir um minjavörslu nema fyrir liggi þekking á fjölda, ástandi og gerð minjastaða. Þegar þekkingin liggur ekki fyrir eru slíkar ákvarðanir skot út í loftið og ávallt tekin sú áhætta að verið sé að eyðileggja minjastaði sem hafa varðveislugildi. Taka má sem dæmi að standi til að leggja veg yfir stekkjartóft þá væri auðvelt að komast að þeirri niðurstöðu að ekki væri stór skaði skeður þó hún viki. Nóg sé af stekkjunum um land allt og langt þangað til þeir verði allir upp urnir.
Það er alveg rétt og við mætti bæta að stekkir hafi tæplega mikið rannsóknargildi – við vitum vel til hvers þeir voru notaðir og erfitt að sjá hvernig hægt er að flækja það mál að ráði. Það hefur hins vegar komið í ljós við fornleifaskráningar að þar sem stekkir eru mjög fjölbreytilegir að gerð, bæði er lögun þeirra með ýmsu móti og stærðin mismunandi. Það er ekki skýrt af hverju þessi munur stafar og bændur þeir sem rætt hefur verið við hafa yfirleitt lýst yfir undrun sinni á að stekkir skuli ekki allir vera eins og stekkurinn þeirra.

Hvassahraunsstekkur II – uppdráttur ÓSÁ.

Þangað til við komumst að því af hverju hin fjölbreytilega gerðfræði stekkja stafar og þangað til við vitum hversu margir fulltrúar eru til fyrir hverja gerð tökum við þá áhættu að mikilsverðar heimildir um menningarsögu okkar glatist í hvert skipti sem við leyfum stekkjartóft að hverfa undir veg eða sumarbústað.
Það kann einhverjum að finnast hálfhlægilegt að hafa áhyggjur af málum sem þessu þar sem minjavarsla á Íslandi er langt frá því að vera í stakk búin til að vernda einstaka stekki hvað þá meira. Kerfið er svo ófullkomið að það kemur einfaldlega ekki til þess að taka þurfi illa ígrundaðar ákvarðanir — eftirlitið er ekkert og eyðilegging fornleifa heldur áfram eftir sem áður. Ef
eitthvað hefur dregið úr eyðileggingu minjastaða síðustu árin er það vegna samdráttar í landbúnaði en ekki efldrar minjavörslu.

Heimristekkur – uppdráttur ÓSÁ.

Við hljótum hins vegar að stefna að markvissari verndun fornleifa á Íslandi og við skráningu fornleifa er því nauðsynlegt að taka mið af hugsanlegum þörfum skilvirkari minjavörslu jafnvel þó að langt sé í að hún verði að veruleika. Það má einnig færa rök fyrir því að fornleifaskráning sé ekki einungis forsenda minjavörslu, með því að safna upplýsingum um fornleifar og vera þannig tæki í höndum þeirra sem vernda vilja minjastaði, heldur sé hún bein minjavernd.
Bændur eru auðvitað sú þjóðfélagsstétt sem stendur fyrir hvað stórfelldastri eyðileggingu menningarminja, en það er yfirleitt ekki af illgirni eða fautaskap, heldur einfaldlega af því að þeim hefur ekki verið leitt fyrir sjónir að öðru fólki finnist tóftabrot og rústabungur í landi þeirra merkilegar. Þegar það hefur einu sinni verið gert eru þeir langoftast reiðubúnir til að taka tillit til minjanna og verða oft á tíðum mjög áhugasamir um varðveislu þeirra.

Borgarkotsstekkur – uppdráttur ÓSÁ.

Á þennan hátt eflir fornleifaskráning meðvitund um fornleifar en það er auðvitað langódýrast og einfaldast ef hægt er að byggja minjavörslu á áhuga heimamanna. Það er jafnframt eðlilegast því minjarnar hafa eða ættu að hafa mest gildi fyrir þá sem næst þeim búa.
Við höfum ekki hugmynd um hversu mikið af fornleifum verður uppblæstri að bráð á ári hverju, né höfum við forsendur til að meta hversu skaðvænleg áhrif stóraukin skógrækt í landinu hefur á fornleifar. Ef við ætlum einhvern tíma að geta spornað gegn eyðileggingu fornleifa hvort heldur sem er af völdum náttúruafla eða af mannavöldum verðum við að hafa aðgang að upplýsingum um umfang eyðileggingarinnar.

Fossárrétt 2011 (friðuð). Fornleifarnar hafa hins vegar verið klæddar skógi.

Það er hæpinn málstaður á Íslandi í dag að berjast gegn skógrækt en ef við hefðum í höndum tölulegar upplýsingar um hversu margir minjastaðir væru í hættu vegna trjáræktar þá ættum við mun auðveldara með að fá skógræktarfólk til taka mark á sjónarmiðum minjavörslu.
Ekki er hægt að rannsaka minjastað eða kynna hann fyrir ferðamönnum eftir að búið er að setja jarðýtur á hann. Það hjálpast hins vegar allt að í þessu máli, því að efld meðvitund um fornleifar, hvort heldur sem er með heimsóknum fornleifaskrásetjara, markvissri kynningu eða rannsóknum, mun skila sér í bættri varðveislu minjastaða.

Baðsvallasel í miðjum Selskógi.

Kynning á fornleifum er siðferðileg skylda okkar sem erum svo lánsöm að mega hlaupa um holt og móa í leit að minjastöðum; okkur ber að gera þau gögn sem við söfnum aðgengileg fyrir almenning og það stendur einnig upp á okkur að setja skráningarupplýsingarnar í menningarsögulegt samhengi svo að þær komi að sem mestum notum fyrir sem flesta. Sem mögulegir áningarstaðir ferðamanna hafa minja staðir einnig efnahagslegt gildi en skipuleg og yfirgripsmikil skráningarvinna er forsenda þess að hægt sé að velja úr heppilega minjastaði sem eru bæði áhugaverðir og þola ágang.

Húshólmi – forn skáli.

Saga landsins og menningararfur er í síauknum mæli notuð sem söluvara fyrir erlenda ferðamenn og oft á tíðum er sú markaðssetning meira af vilja en mætti og stundum afar óvönduð. Ferðamálafrömuðum er tæplega neinn akkur í að kynna fortíð landsins eða ákveðinna staða á þann ófullkomna hátt sem oft er raunin, en þeir munu halda áfram á þeirri braut uns vandaðri upplýsingar eru gerðar aðgengilegar. Léleg og óvönduð landkynning er á góðri leið með að verða vandamál sem dregið gæti úr tekjum Íslendinga af erlendum ferðamönnum, en ein af leiðunum til að hamla gegn slíkri þróun er að auka upplýsingasöfnun og þar með talið fornleifaskráningu.

Tóftir Krýsuvíkursels austan Selöldu.

Skipuleg gagnasöfnun eins og fornleifaskráning er auðvitað forsenda þess að hægt verði að stunda ýmiskonar rannsóknir. Heildstætt gagnasafn um minjastaði auðveldar mjög starf fornleifafræðinga þegar kemur að því að finna staði sem áhugaverðir væru til að rannsaka nánar. t.d. með uppgrefti.
Mikilvægt er að skipuleggja fornleifaskráningu þannig að gögnin nýtist öllum sem best og komi að fullum notum hvort sem er við verndun, kynningu eða rannsóknir. Engin fornleifaskráning er fullkomin en ef stefnumörkun er skýr og aðferðafræðin liggur ljós fyrir á skráningarvinnan að verða markvissari og leiðréttingar auðveldari.

Landamerkjavarða á Bleiksteinshálsi. Hefur nú (2024) verið eyðilögð.

Hefðbundin fornleifaskráning hefur fyrst og fremst miðað að því að skrá minjastaði sem sýnilegir eru á yfirborði. Þar hefur líklega ráðið mestu um að það er auðvitað nærtækast og jafnframt að sýnilegir minjastaðir eru augljóslega meira spennandi við fyrstu sýn en minjastaðir sem búið er að slétta yfir eða byggja á.

Það er hins vegar ljóst að mannvirkjaleifar sem sýnilegar eru á yfirborði eru aðeins brot af öllum þeim fornleifum sem til eru í landinu og jafnframt að slíkir staðir eru næsta tilviljanakennt úrtak af öllum minjastöðum. Á þessari öld hafa átt sér stað gríðarlegar framkvæmdir í landbúnaði og stór hluti láglendis hefur verið ræstur fram og sléttaður undir tún.

Fjárskjólið í Dalnum – nú horfið vegna framkvæmda.

Á milli 1940 og 1980 voru svo til öll tún á Íslandi gerð véltæk og stór landflæmi sem áður höfðu verið móar og mýrar brotin undir tún, en á milli 1917 og 1990 hafa tún að jafnaði meira en tífaldast að stærð. Þessar miklu framkvæmdir og breytingar á landslagi hafa haft í för með sér að stór hluti fornra mannvirkja hefur annað hvort farið forgörðum eða spillst. Þær fornleifar sem verst hafa orðið úti eru einmitt þær sem mest var til af áður — það er bæjarhólar og útihús innantúns. Það leiðir af þessu að flestar þær fornleifar, sem enn eru sýnilegar, eru leifar mannvirkja sem voru í jaðri atvinnu- og efnahagslífs í gamla landbúnaðarsamfélaginu.

Byrgi í Leyni. Nú horfið undir framkvæmdir.

Allar mannvistarleifar njóta lagaverndar og gildir þar einu hvort þær eru sýnilegar á yfirborði eða ekki og því er jafnmikilvægt að skrá þær sem ósýnilegar eru og hinar sem enn sjást á yfirborði. Á það má einnig benda að minjar sem huldar eru sjónum eru jafnvel í meiri hættu en þær sem sýnilegar eru því að líklegra er að þær verði fyrir raski af ógáti eða vanþekkingu. Frá sjónarmiði framkvæmdaaðila sem komast vilja hjá því að rekast á fornminjar við jarðrask er því brýnt að til séu upplýsingar um staðsetningu minja sem ekki eru sýnilegar á yfirborði.

Það eru auðvitað ýmis vandkvæði á því að skrá minjar sem ekki eru sýnilegar og vonlítið að hægt verði að komast að staðsetningu allra slíkra staða.

Þórkötlustaðanes/Hópsnes – uppdráttur ÓSÁ.

Með skipulegri heimildaöflun er hins vegar hægt að komast nærri um staðsetningu allmargra slíkra staða og einnig má styðjast við óbeinar vísbendingar eins og landslag og gróðurfar til að meta almennar líkur á að mannvistarleifar finnist á tilteknum landsvæðum. Við getum aðeins fengið heildarmynd af mannvirkjagerð og efnahagslífi á hverri jörð ef við reynum að skrá allar mannvistarleifar sem þar eru, hvort sem þær eru sýnilegar eða ekki.
Langflestar fornminjar á Íslandi tengjast búsetu og hefðbundnum búskaparháttum og bendir flest til að mannvirkjagerð því tengd hafi verið í nokkuð föstum skorðum lengst af þeim tíma sem landið hefur verið byggt. Búseta hefur – eftir því sem við best vitum — verið stöðug og ekki er sýnilegt að stórfelldar breytingar hafi orðið í skiptingu landsins í jarðir a.m.k. frá því á hámiðöldum þegar ritheimildir koma til sögunnar. Flestar fornleifar hafa því orðið til í mjög fastmótuðu samhengi og það er nauðsynlegt að skrá upplýsingar um þetta samhengi jafnhliða hinni eiginlegu fornleifaskráningu.

Hvalsnes – uppdráttur ÓSÁ.

Með samhengi fornleifanna er átt við byggðamynstur, skiptingu byggðarlaga í jarðir og skiptingu jarða í býli; einnig hagræn og náttúrufarsleg atriði eins og staðsetningu og gæði bithaga eða engja. Aðeins með því að gera okkur grein fyrir eignarhaldi og landnotkun höfum við forsendur til að skilja af hverju hús stóðu þar sem þau stóðu, af hverju byggð hélst á sumum stöðum en öðrum ekki og af hverju byggð var reynd á sumum stöðum en öðrum ekki — en slíkar spurningar eru liður í að skilja hvernig Íslendingar lifðu af þessu landi allar þessar aldir. Sjálfsævisögur hafa reynst mikilsverðar heimildir í þessu samhengi — það er nánast regla að á þriðju eða fjórðu síðu í sjálfsævisögum fólks sem fætt er um eða fyrir síðustu aldamót er sagt frá hvar höfundur sat yfir ám, hvernig háttað var fráfærum og upplýsingar um kúahaga og grasatekju fljóta einnig oft með. Þegar slíkar upplýsingar hafa verið færðar inn á kort fara strax að skýrast staðsetningar mannvirkja sem áður virtist óskiljanlega dritað niður um holt og móa. Á grunni slíkra upplýsinga má jafnvel gera ýmsar áhugaverðar athuganir og verður hér í lokin gerð grein fyrir lítilli tölfræðilegri úttekt sem gerð var á lengd stekkjarvegar.

Smali og mjaltarstúlka við færikvíar.

Ég er fæddur svo seint á 20. öld að hið litla sem ég veit um sveitalíf og gamla búskaparhætti hef ég þurft að læra af öðrum, og mest af bókum, eftir að ég komst á fullorðinsár. Það er ekki óskaplega langt síðan ég gerði mér grein fyrir til hvers stekkir voru hafðir eða hver væri munurinn á þeim og kvíum. Þó mér hafi nú loksins skilist hlutverk þessara mannvirkja hefur lengdareiningin stekkjarvegur valdið mér heilabrotum. Ég velti því til að mynda fyrir mér hvort tilvist þessa hugtaks væri vísbending um eitthvert aðdáunarvert samræmi í mannvirkjagerð eða hvort það væri einhver einföld og augljós ástæða fyrir því að vegalengdin milli bæjar og stekkjar væri yfirleitt svipuð.

Straumsselsstígur/Fornugötur.

Af fjölda þekktra stekkja í tiltekinni sveit er u.þ.b. þriðjungur þeirra enn sýnilegir. Auðvelt er að reikna út vegalengdina á milli þessara staða. Yfirleitt er augljóst hvaða bæ stekkur tilheyrði eða til eru góðar heimildir um það. Stekkjarvegir eru mjög mislangir, stystur var hann 213 metrar en lengstur 1276 metrar. Meðaltalið var 575 metrar en tíðustu gildin voru í kringum 400 metrana og virðist það sennilegasta nálgunin á þeirri vegalengd sem hugtakið stekkjarvegur felur í sér. Líklegast er auðvitað að hugtakið hafi verið eins og mörg önnur vegalengdarhugtök í gamla landbúnaðarsamfélaginu verulega teygjanlegt og ekki átt að vera mikið nákvæmara en að vera lengra en fjósvegur en styttra en bæjarleið.
Þetta teljast varla menningarsöguleg stórtíðindi en þetta minnir okkur á að fornleifaskráning getur hjálpað okkur til að skilja betur ýmsa ólíka þætti í menningu Íslendinga.

Selstígurinn í Stakkavíkursel – Hlíðarvatn fjær.

Þó að gaman sé að hafa hugmynd um lengd stekkjarvegar þá má hugsa sér fleiri samhengi þar sem sú vegalengd getur verið nytsamleg. Það er t.d. áberandi að lengstu stekkjarvegirnir voru á þeim jörðum sem dýrast voru metnar og er þar um allgóða fylgni að ræða. Ef þessi athugun prófast á stærri gagnasöfnum þá er hér komin sjálfstæð vísbending um gæði jarða. Samhengið er líklega það að jarðir sem dýrar voru metnar gátu fóðrað fleira sauðfé, og fleira sauðfé hefur þurft stærri bithaga sem hafa þar með teygt sig lengra frá bæ en á jörðum með færra sauðfé og minni dýrleika. Næsta skrefið í þessum rannsóknum verður að mæla stærð stekkjanna og bera saman við tölur um fjölda sauðfjár á jörðum á 18. og 19. öld. Ef fylgni er milli allra þessara talna þá verður hægt að nota þau hlutföll sem líkön á aðrar jarðir þar sem sambærilegar upplýsingar eru ekki þekktar og líka á eldri tímaskeið, og með því reynt að endurgera búfjárfjölda og stærð bithaga á fornbýlum.

Eldvörp – minjar (geymslubyrgi) sem ekkert hafa verið sannsakaðar.

Rannsóknir í menningarsögu eru ekki langt á veg komnar á Íslandi og hafa til skamms tíma einskorðast við ritheimildir og munnlegar heimildir og hafa rannsóknarspurningarnar verið mótaðar af fólki sem sjálft stóð með annan fótinn í gamla landbúnaðarsamfélaginu og hafði þar með ekki forsendur til að skilja hvað við sem yngri erum skiljum ótrúlega lítið. Markviss og kerfisbundin fornleifaskráning er augljós leið til draga fram nýjar heimildir og þróa nýjar rannsóknarspurningar sem eru skiljanlegar og áhugaverðar fyrir hinn sístækkandi hóp malbiksbúa. Þær kynslóðir sem höfðu persónulega reynslu af hefðbundnum búskaparháttum eru óðum að hverfa og að þeim gengnum höfum við ekki aðrar heimildir en það sem tókst að skrifa niður eftir þeim og þær leifar sem þær skildu eftir í jörðinni.

Kaldársel (nú horfið síðan 1925) – tilgáta ÓSÁ.

Fornleifarnar eru að hverfa næstum því jafn hratt og örugglega og fólkið og því er brýnt að sporna gegn eyðileggingunni með fornleifaskráningu sem bæði forðar upplýsingum frá glötun og er forsenda skilvirkrar minjaverndar.“

Frá því að hin framangreindu ágætis áhríningarskrif voru sett á prent árið 1998 hefur a.m.k. tvennt gerts; annars vegar hefur fornleifaskráningum fjölgað til muna og þær gerðar aðgengilegri, settar fram t.d. í þeim tilgangi að minnka líkur á eyðileggingu þekktra fornleifa, og hins vegar hefur þeim embættismönnum og verkfæðingum fjölgað, sem ekkert mark taka á slíkum fyrirliggjandi gögnum.

Flekkuvíkurstekkur/rétt – uppdráttur ÓSÁ.

Þá ber einnig þess að geta, í ljósi af framangreindum skrifum, að stekkir voru ekki bara stekkir, þ.e. óumbreytanlegir, frá einum tíma til annars, s.s. frá upphafi landnáms til byrjun 20. aldar er þeir að lokum lögðust af – sjá HÉR. Máli skiptir um hvaða einstaka tímatal er um að ræða. Þegar seljabúskapurinn stóð sem hæst voru stekkirnir jafnan í selstæðum fjarri bæjum, en þegar fjaraði undan selsbúskapnum færðust stekkirnir nær bæjunum og jafnvel heim að túnmörkum undir hið síðasta. Þar með styttist stekkjarvegurinn úr nokkrum kílómetrum í nokkuð hundruð eða jafnvel tugi metra. Máli skiptir því við hvaða tímabil er miðað þegar fjallað er um mælingar á „stekkjarveginum“…
Annars skiptir lengd „stekkjarvegarins“ minnsta máli í framangreindri umfjöllun. Hins vegar ánægjulegt til þess að vita selsstígunum sé gefinn séstakur gaumur því lengst af í fyrrum fornleifaskráningu var þeirra jafnan hvergi getið. Þá ber að taka skrifin um gildi fornleifanna, skráningu og varðveislu þeirra þess alvarlegar!

Heimild:
-Archaeologia Islandica, 1. tbl. 01.01.1998, Hvað er stekkjarvegur langur? – Orri Vésteinsson, bls. 47-57.

Garðastekkur, heimasel sem varð að rétt. Stekkurinn (gróinn) er neðst t.v. á myndinni.

Skrár

Landamerki

Í fornum lögum og ritum um Landamerki og Landamerkjabækur er kveðið á mikilvægi bæði staðfestingar slíkra merkja sem og skrár um mögulegar tilfærslur þeirra.

Landamerkjavarða á Bleiksteinshálsi. Varða hefur nú verið eyðilögð.

Skylt var við sölu fyrrum að ganga á merki um land, skóga, engjar, reka, veiði og afrétti, ef til væru, og öll auðæfi (þ.e. ítök eða gæði), sem landinu ætti að fylgja, svo og auðæfa (ítaka), sem aðrir ættu í það land eða ættu að fylgja því í öðrum löndum samkvæmt landbrigðaþætti Grágásar. Ekki var skylt að ganga til merkja, ef firðir lágu fyrir eða ár, sem netnæmir fiskar gengu í, deildu landi, nema ef eyrar (réttara: eyjar) lágu fyrir landi og skyldi kveða á um þær. Sýna skyldi merki í eyjum, sem væru í sameign. Ekki var skylt að ganga á fjöll, þar sem vatnaskil væru milli héraða. Það varðaði fjörbaugsgarð, ef menn leyndu merkjum eða villtu fyrir mönnum eða færðu merkin.

Hádegishóll – landamerkjavarða.

Ákvæði landabrigðabálks Jónsbókar eru efnislega samhljóða en gagnorðari. Merkjaganga var áskilin innan tólf mánaða frá sölu. Þar er einnig lýst eignaskiptum á jörðum: „Meður skafti eða taugu á jörðum að skipta innan garðs en sjónhendingum utan garðs. Marksteina skal þar niður setja og grafa sem þeir verða ásáttir og leggja hjá þrjá steina og eru þeir kallaðir lýritar. Svo skulu héraðsmenn jörðum skipta með þeim mönnum öllum er þar eigu hlut í að vel megi hver síns njóta, og engi þeirra þurfi kvikfé sitt heiman yfir annars land að reka. … Um þveran dal skal í sundur skipta ef það er dalland, nema þar falli á sú að eigi gangi kvikfé yfir og sé þeim jafnhægt til, þá er rétt að skipta að endilöngum dalnum.

Jónsbók hin forna.

Í gildandi ákvæðum Jónsbókar segir um landamerki í 16. gr.:

Um landamerki
Nú ganga menn á landamerki, ok verða eigi ásáttir, þá skulu þeir lögfesta til þeirra ummerkja, er þeir segja rett vera, er þar eíga land til móts, fyrí utan eðr ofan. En ef þeir lögfesta eigi innan 12 mánaba síðan þeir hafa á merki gengit, þá eiga þeir þess máls aldri uppreist.
Nú lögfestir maðr yiir merki fram, þar sem rétt var til gengit, bæti hinum skaða þann allan, sem hann hafði af því ok öfundarbót með, eptir 6 manna dómi. Ef maðr lögfestir haga sinn, þá skal sá maðr, er land á þar næst, láta reka bú sitt allt í þat horn landsins sem firrst er lögfestu hins. En ef fleiri menn hafa lögfest, þá skal hann láta reka í miðjan haga sinn fé sitt um aptna. Hann skal hafa rekit þat úr haga hins, þá sól er í austri miðju, þat sem hann mátti finna, þat heita hirðis rismál. Hann skal hafa menn til sitja at um at daga, ok ef svá er gjört, þá er hann sýkn saka, þó at hagi hins beitist. Hvergi á maðr at bæta fyri hagabeit, nema lögfest sé, utan hann láti reka at landi eða í land hins, svá at hann vildi at hagi hins beitist, þá bæti fyri skaða, ok landnám með, þeim er gras á. Svá ef hann varðar miðr við þar sem lögfest er en fyr var skilt, ok svá ef hann fær eigi þann mann til hirðis, er skynsömum mönnum virðist at vel megi gæta, ef hann vill.“

Kristján V. (1646 – 1699) var konungur Dansk-norska ríkisins frá 1670 til dauðadags. Hann var sonur Friðriks 3. og Soffíu Amalíu af Brunswick-Lüneburg. Hann giftist árið 1667 Charlotte Amalie af Hessen-Kassel og átti með henni átta börn, þar á meðal ríkisarfann Friðrik. Hann var fyrsti erfðakonungur Danmerkur sem tók við samkvæmt Konungslögum Friðriks 3.
Kristján lét lögtaka Dönsku lög 1683 og Norsku lög 1687.

Hafa ber í huga að framangreint ákvæði Jónsbókar frá 1281 er enn í fullu gildi hér á landi.

Kristján V. setti lög um landamerki, en norsku lögin þau kváðu ekki á um ákvörðun landamerkja nema dómþing skyldi halda í þeirri þingsókn, sem umdeild eign lægi. Hins vegar segir að „Hver [sá] sem tæki upp, flytti eða setti landamerkjastein eða þoll (þ.e. staur) án löglegrar meðferðar, hann fremdi svik og ætti konungur hönd hans (þ.e. varðaði handarmissi)“.

Frumvörp um landamerki komu fram á Alþingi árin 1877 (ekki útrætt), 1879 (fellt) og 1881, sem samþykkt var með breytingum.
Landamerkjalögin nr. 5/1882 voru staðfest 17. mars 1882. Hver landeigandi var skyldur til þess að halda við glöggum landamerkjum fyrir jörð sína, hvort sem hann bjó á henni eða ekki. Sama gilti um umsjónarmenn jarða, sem ekki væru eign einstakra manna. Sama regla gilti um afrétti og aðrar óbyggðar lendur, eftir því sem við yrði komið. Þar sem ekki væru glögg landamerki, sem náttúran hefði sett, svo sem fjöll, gil, ár eða lækir, en sjónhending réði, skyldi setja marksteina eða hlaða vörður á merkjum með hæfilegu millibili eða hlaða merkjagarð eða grafa merkjaskurð. Eigandi eða umráðamaður hverrar jarðar skyldi skrásetja nákvæma lýsingu á landamerkjum jarðar sinnar og geta ítaka eða hlunninda, sem aðrir ættu í land hans, svo og þeirra sem jörð hans ætti í annarra manna lönd. Merkjalýsinguna skyldi hann sýna hverjum, sem ætti land til móts við hann, og eigendum lands, sem hann teldi jörð sína eiga ítak í. Skyldu þeir rita samþykki sitt á lýsinguna, hver fyrir sína jörð. Þegar samþykki hefði verið fengið og áritað, átti að afhenda hana sýslumanni til þinglesturs á næsta manntalsþingi.

Lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar 1957.

Sýslumaður skyldi kanna á manntalsþingi, hvort þessum ákvörðunum hefði verið fullnægt. Við brotum lágu sektir, sem skyldu renna í sveitarsjóð. Hefðu menn ekki fullnægt ákvæðunum í 5 ár frá gildistöku laganna, átti að tvöfalda sektirnar fyrir hvert ár sem liði úr því. Sýslumaður átti að hafa löggilta landamerkjabók til þess að skrá í allar merkjalýsingar, samninga og dóma um merki, sem væru lesnir á þingi. Í lögunum voru einnig ítarleg ákvæði um ágreiningsmál og merkjadóm.6 Frestur til þess að fullnægja ákvæðum laganna frá 1882 var framlengdur um tvö ár með lögum nr. 31/1887.

Viðbrögð við þessum lögum þóttu ekki mjög snörp. Árið 1917 var á Alþingi lagt fram frumvarp til merkjalaga en fellt með rökstuddri dagskrá: Næsta mál yrði tekið fyrir í trausti þess, að fram til næsta reglulegs þings rannsakaði ríkisstjórnin nauðsyn á endursamningu laganna og leggði fram frumvarp um það efni, ef nauðsyn virtist vera.

Garður – landamerki við Grænugróf.

Árið 1919 lagði ríkisstjórnin fram landamerkjafrumvarp, sem Einar Arnórsson lagaprófessor hafði samið ásamt ítarlegri greinargerð hans, eftir að lagadeild Háskóla Íslands hafði farið yfir hvort tveggja. Frumvarpið tók einhverjum breytingum í meðförum Alþingis og var staðfest sem lög um landamerki o.fl. nr. 41/1919, 28. nóvember. Eigendum eða fyrirsvarsmönnum jarða var skylt að setja merki milli jarða,– þar sem eigi væru glögg merki af völdum náttúrunnar. Sama gilti um merki milli jarða og afrétta eða óbyggðra lenda, ef sá krefðist, sem land ætti að afrétti eða lendu. Þá varð einnig skylt að setja merki um lönd hjáleigna, húsmannabýla og þurrabúða utan kaupstaða og löggiltra kauptúna, ef skipt land fylgdi þeim, svo og um aðrar lendur eða landhluta, sem skipt væri úr landi jarðar.

Móklettar – áletrun (landamerki) á mörkum Ísólfsskála.

Merkjaskrá skyldi gera og sýna hverjum, sem ætti land á móti, og aðilum ítaka og hlunninda. Samþykkta merkjaskrá skyldi afhenda hreppstjóra, sem athugaði, hvort allir aðilar hefðu ritað á hana samþykki sitt, og fengi hana síðan sýslumanni til þinglesturs á næsta manntalsþingi. Ekki þyrfti að endurnýja merkjaskrá, sem gerð hefði verið löglega og hún þinglesin. Landeiganda var skylt að halda við löglega settum merkjum. Í hverju lögsagnarumdæmi skyldi vera löggilt landmerkjabók og valdsmaður rita í hana alla þinglýsta gerninga og dóma um landamerki. Jafnframt var valdsmönnum boðið að fylgjast með því, hvort merkjaskrám hefði verið þinglýst og fylgjast með hvort lögunum væri framfylgt. Jafnframt áttu hreppstjórar að hafa gætur á hinu sama.

Fótalaus – „M“.

Lög voru sett um landamerki o.fl. árið 1919. Lögin tóku gildi 1920: Í þeim var m.a fjallað um gerð landamerkja, merkjalýsing og viðhald. Þar segir m.a: „Þar sem eigi eru af völdum náttúrunnar glögg merki milli jarða, er eigendum þeirra eða fyrirsvarsmönnum skylt að setja slík merki, svo sem með girðingum, skurðum eða vörðum með hæfilegu millibili, enda hafi eigi áður verið sett greinileg merki, er löglega sé við haldið. Sama er um merki milli jarða og afrétta eða annarra óbyggðra lendna, ef sá krefst þess, er land á að afrétti eða lendu. Með sama hætti skal og setja merki um lönd hjáleigna, húsmannabýla og þurrabúða utan kaupstaða og löggiltra kauptúna, ef skipt land fylgir þeim, svo og um aðrar lendur eða landhluta, sem skipt er úr landi jarðar.

Landamerkjasteinn í Öskjuhlíð.

Skylt er mönnum, er lönd þeirra liggja saman, að leggja vinnu og efni til merkjagerða, en eigi nær sú skylda lengra en til að gera merki glögg.
Nú skilur menn á um það, hversu hver skuli leggja til merkjagerðar, og skulu þá úttektarmenn skera úr.
Eiganda lands, eða fyrirsvarsmanni þess, er skylt að halda við löglega settum merkjum.
Í lögsagnarumdæmi hverju skal vera löggilt landamerkjabók, og skal [sýslumaður] í hana rita alla þinglýsta gerninga og dóma um landamerki. Ráðherra getur sett nánari fyrirmæli um skipulag landamerkjabóka.

Valhúsahæð – Landamerkjasteinn.

Landamerkjasteinar eru vel þekktir í landamerkjalýsingum og þá gjarnan tekið fram, að á þeim sé merkið LM, þ.e. landamerki eða önnur tákn sömu merkingar. Að fenginni reynslu eru á landföstum merkjum á Reykjanesskaganum ýmist klappað „L“, „M,“, „LM“, „X“.

Árið 2000 var staðfest breyting á lögum nr. 94/1976 um skráningu og mat fasteigna. Fasteignamat ríkisins skyldi annast fasteignaskráningu og reka gagna- og upplýsingakerfi, sem nefndist Landskrá fasteigna og væri á tölvutæku formi. Í Landskrána skyldi skrá allar fasteignir í landinu og hún væri grundvöllur skráninga fasteigna, þinglýsingarbókar fasteigna, mats fasteigna og húsaskrár Hagstofu Íslands, þjóðskrár og vera þannig að hún nýttist sem stoðgagn í landupplýsingakerfum. Lögin um skráningu og mat fasteigna voru gefin út í heild í upphafi næsta árs sem nr. 6/2001 og nokkrum greinum breytt sama ár, lög nr. 61/2001.

Úr landamerkjabók.

Landamerkjabækur, sem gerðar hafa verið samkvæmt landamerkjalögunum frá 1882 og 1919, eru varðveittar úr öllum sýslum landsins. Þó skal á það bent, að eldri landamerkjabók Gullbringu- og Kjósarsýslu er ekki eiginleg landamerkjabók heldur afsals- og veðmálabók og flokkast sem slík. Skjalasafn Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, sem var í vörslu sýslumanns, brann árið 1920. Því voru á næsta ári sett lög um afsals- og veðmálabækur sýslunnar, nr. 72/1921. Skyldi sýslumaður gefa út áskorun til allra, sem teldu sig eiga hlutbundin réttindi yfir fasteignum í sýslunni, að skila skjölum um það á skrifstofu sýslumanns innan ákveðins frests og sýslumaður síðan gera afsals- og veðmálabækur að nýju. Sama áskorun gilti um landamerkjaskjöl (8. grein laganna) og skyldi gera landamerkjabækur eftir framkomnum gögnum. Kæmu þau ekki fram, áður en frestur væri liðinn, skyldi ákveða merki samkvæmt landamerkjalögum.

Varða norðan í Stórahnjúk á Úlfarsfellstoppi.
Varðan er á landamerkjum á milli Úlfarsfells og Lágafells.

Landamerkjaskjöl má finna í fjölmörgum söfnum. Landamerkjabækur eru í Þjóðskjalasafni Íslands, en þar má einnig leita í ýmsum skjölum og skjalaflokkum, svo sem jarðaskjölum og kirknaskjölum (sjá t.d. Skjöl varðandi stað og kirkju í Orðabelg Þjóðskjalasafns) auk ýmissa annarra skjala í söfnum presta og prófasta og biskupa, skjalasöfnum umboða (t.d. klaustra), dómsskjölum í skjalasöfnum sýslumanna og víðar, heimildir má finna í fasteignamötum og einkaskjalasöfnum. Í héraðsskjalasöfnum munu landamerkjaskjöl án efa liggja í ýmsum einkaskjalasöfnum, sem þar eru varðveitt. Í handritadeild Landsbókasafns – Háskólabókasafns eru slík skjöl á víð og dreif tengd eigendum eða afhendendum skjalanna og er einnig að leita í Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum eða Árnastofnun. Þá má nefna prentaðar bækur svo sem Íslenzkt fornbréfasafn og Alþingisbækur Íslands.

Markaklettur er um 170 m fyrir austan Rjúpnasali 14, rétt austar eru garðlönd í Kópavogi, við Desjakór.

Í ábúðarlögum nr. 1/1884 segir í 3. grein, að í byggingarbréfi skuli greina landamerki jarðar og geta ítaka, sem jörðin ætti í annarra manna lönd, og kvaða og ískyldna á henni. Landamerkja- og ítakaákvæði hafa síðan haldist í ábúðarlögum.

Þegar hugað er að landamerkjum, þarf jafnframt að hafa veiðirétt í huga, en þess eru dæmi, að veiðiréttur hafi verið seldur undan jörðum. Í landbrigðaþætti Grágásar segir, að hver maður eigi að veiða fugla og fiska í sínu landi. Búnaðarbálkur Jónsbókar kveður svo á: „Hver maður á vötn og veiðistöð fyrir sinni jörðu og á, svo sem að fornu hefir verið, nema að lögum sé frá komið“.

Ofarlega á Glóruholti um 135 m suðvestur af stóru mastri efst á holtinu. Varðan er landamerkjavarða og hádegismark frá Álfsnesi.

Þjóðsögur hafa jafnan tengst landamerkjavörðum. Má þar m.a. nefna þjóðsöguna er kveður á um að sá eða þeir sem færa til landamerkjavörður og hlaða aðrar til að villa um fyrir fólki eigi á hættu að þurfa að burðast með grjót það sem eftir er – að þeim látnum.

Þjóðsögurnar voru þannig oftlega kennisögur, nokkurs konar dæmisögur, um það hvernig væri best að haga sér í lifanda lífi. Hér er hinn ríki sagnaþáttur notaður til að vara við og stemma stigu við röskun landamerkja, líkt og einstök „tiltekt“ trúarbragðasögunnar urðu síðar í handleiðslu landans til að auka líkur á „réttum“ gjörðum hans í hinu jarðneska lífi – og yfirvaldið hafði velþóknun á.

Landamerki Voga og Grindavíkur á „Stóra-Steini“ norðan Litla-Skógfells.

Framangreint er ekki tiltekið af ástæðulausu. Einstakir bændur, eða handbendi þeirra, voru fyrrum grunaðir um að útfæra landamerki jarða sinna eftir því sem aðstæður sköpuðust, hvort sem var vegna þekkingarleysis eða af gefnu tilefni, s.s. við ábúendaskipti. Í seinni tíð hafa handbendin verið fulltrúar sveitarfélagnna er annað hvort virðast ekki hafa hugmynd um mikilvægi fornleifanna sem fyrrum landmerki eða er bara nákvæmlega sama um þær sem slíkar. A.m.k. benda nýleg dæmin því miður til hvorutveggja.

Heimildir:
-https://ordabelgur.skjalasafn.is/kb/landamerki-landamerkjabaekur/
-Lögbók Magnúsar konungs, Lagabætis, handa Íslendingum, eður Jónsbók hin forna, leigulandsbálkur, 16. Um landamerki, bls. 125.
-https://www.althingi.is/lagas/153c/1919041.html

Umdæmismörk Hafnarfjarðar og Garðabæjar í Kaplakrika.

Skrár

Gamlar skógræktargirðingar í óskilum

Í „Lögum um skógrækt“ 1955 er m.a. fjallað um girðingar tengdri skógrækt. Í lögunum er því miður meiri áhersla lögð á skyldur en ábendingar til hlutaðeigandi, s.s. v/ skyldur vegfarenda, bann við aðgengi o.s.frv.

Girðing með gaddavír.

Í 17. gr. segir: “ Komist sauðfé eða geitfé inn á skógræktarsvæði, sem girt er löggirðingu, má umsjónarmaður skógræktarsvæðisins taka féð í gæslu og láta merkja það. Skal þá hreppstjóri láta athuga girðinguna þegar í stað, og fullnægi hún kröfum 16. gr., eru fjáreigendur skyldir til að taka féð í vörslu, sem hreppstjóri telur örugga. Sleppi fénaður úr þeirri vörslu og komist enn inn á sama svæði, getur umsjónarmaður skógarins krafist þess, að honum verði afhent féð til ráðstöfunar.

Girðingastaur.

Í 18. gr. er kveðið á um heimild hreppsnefndum og bæjarstjórnum að ákveða, að ákvæði næstu greinar hér á undan skuli gilda um trjáræktarreiti og garðlönd einstakra manna innan umdæmisins, enda séu þau girt löggirðingu samkvæmt 16. gr.
Agner F. Kofoed Hansen skógræktarstjóri lagði til við bæjarstjórn Hafnarfjarðar 1926 að friða þá skógarrunna sem eftir voru í Undirhlíðum. Girðinganefnd tók sér góðan tíma áður en ákveðið var að girða af einn hvamm þar sem uppblástur og skemmdir voru minnstar. Í framhaldinu voru ofanverðar Undirhlíðarnar girtar af fyrir ágengi búfjár.

Undirhlíðar – girðingarleifar.

Í undirbúningi frumvarps til laga 1989 um takmörkunum á aðgengi búfjárs segir m.a.: „Þann 25. nóvember var haldinn fundur þar sem fulltrúar allra sveitarfélaga á höfuðborgarsvæðinu og Suðurnesjum voru boðaðir, ásamt sýslumanni Gullbringusýslu, bæjarfógetanum í Hafnarfirði og framkvæmdastjórum SSS. Þar var markmiðið kynnt og rætt. Var ekki annað að heyra en fundarmenn væru sammála erindinu. Sérstaklega var undirstrikað að tíminn væri naumur í þessu máli og að krafa um girðingu meðfram Reykjanesbraut stæði óbreytt ef ekki tækist að koma á banni við lausagöngu búfjár á svæðinu frá ársbyrjun 1990.

Skógræktargirðing á Undirhlíðum.

Þann 1. desember var síðan haldinn annar fundur um sama efni. Á þann fund voru boðaðir fulltrúar frá Búnaðarfélagi Íslands, Stéttarsambandi bænda, Landssambandi sauðfjárbænda, Rannsóknastofnun landbúnaðarins, Vegagerð ríkisins, Náttúruverndarráði, Búnaðarsambandi Gullbringu- og Kjósarsýslu, Félagi sauðfjárbænda í Gullbringu- og Kjósarsýslu, ráðunaut Búnaðarsambands Kjalarnesþings og félögum sauðfjárbænda af svæðinu. Alls mættu 18 aðilar á fundinn. Svo sem að líkum lætur voru skoðanir nokkuð skiptar, en umræður málefnalegar. Fram kom nauðsyn þess að fjárhólf væru undirbúin í tíma og að leitað yrði samninga við búfjáreigenda um þau.

Í janúar sl. skipaði landbúnaðarráðherra fjögurra manna nefnd til að vinna frekar að framgangi málsins.

Umhverfis- og framkvæmdaráð hefur samþykkt beiðni Landgræðslunnar að styrkja uppgræðslu sameiginlegs beitarhólfs Hafnfirðinga og Garðbæinga í landi Hafnarfjarðar í Krýsuvík um 800.000 kr. og uppgræðslu norðan við Arnarfell um 250.000 kr.
Unnið hefur verið að uppgræðslu í beitarhólfi Hafnarfjarðar í Krýsuvík frá árinu 1988 en
uppgræðslan var á þeim tíma ein af forsendum þess að forsvaranlegt væri að
nýta hólfið til beitar sauðfjár.

Í henni eiga sæti Níels Árni Lund, deildarstjóri í landbúnaðarráðuneytinu, Ólafur R. Dýrmundsson, landnýtingarráðunautur Búnaðarfélags Íslands, Stefán H. Sigfússon landgræðslufulltrúi og Valur Þorvaldsson, ráðunautur Búnaðarsambands Kjalarnesþings.
Nefndin hitti að máli fulltrúa frá Grindavíkurbæ, Vatnsleysustrandarhreppi og Hafnarfjarðarbæ ásamt fulltrúum fjáreigenda og landeigenda á svæðinu, framkvæmdastjóra Sambands sveitarfélaga á Suðurnesjum, formann gróðurverndarnefndar Gullbringusýslu og fulltrúa frá stjórn Reykjanesfólksvangs. Á grundvelli þeirra viðræðna lagði nefndin fram ákveðna tillögu um beitarhólf innan friðaða svæðisins og kostnaðarskiptingu vegna girðingaframkvæmda.“
Í niðurlagi segir: „Góðar vonir standa til að fullt samkomulag geti tekist um tilhögun búfjárhalds á svæðinu og gerð sérstakra beitarhólfa innan hins friðaða svæðis.“

Kaldrani – hleðsla undir nýlega girðingu.

Þrátt fyrir allt framangreint, sem eflaust hefur verið talið tímabært þá og þegar var, má í dag sjá girðingaleifar og flaksandi ryðgaðan gaddavír vítt og breytt um Reykjanesskagann, einkum í ofanbyggðum Hafnarfjarðar. Má í því sambandi nefna niðurnýddar skógræktargirðingarnar umlykjandi Hrauntungurnar, sem eru einstaklegar augljósar á hægri hönd þegar ekið er upp Krýsuvíkurveginn sem og allt skógræktarsvæðið, niðurnýdda gaddavírsgirðinguna eftir endilöngum ofanverðum Undirhlíðum og óþarfa meintum fjárveikisgirðingunum ofan Helgadals að Kolhól o.s.frv. Í dag þarf göngufólk um upplandið t.d. að klofa yfir gaddavírsgirðingar sunnan Kringlóttugjáar. Auk þessa liggja gömlu bæjargirðingarnar niðri á kafla sunnan Helgafells allt að endastaurnum vestan Fagradals.

Gaddavír. Enn má sjá leifar sumra þeirra á hálsunum ofan Hafnarfjarðar.

Við, íbúarnir á höfðuðborgarsvæðinu, og gestir, eigum ekki að þurfa á gönguferðum okkar um upplandið að klofa yfir gaddavírsgirðingar eða detta um leifar gaddavírsins í lúpenubreiðunum… Forkólfar skógræktarinnar lögðu sig fram á sínum tíma, eðlilega, við að girða af bæði einstaka skógræktarreiti og jafnvel heilu landssvæðin. Girðingar þjónuðu sínum tilgangi, á meðan var, en í dag standa þær eftir sem „rusl“ á víðavangi. Forkólfar skógrækarinnar þurfa að bregðast við og hreinsa upp leifar forkólfanna, eða bíða eftir að Alþingi samþykki lög um slíka framkvæmd.

Við, íbúarnir á höfðuðborgarsvæðinu, eigum ekki að þurfa á gönguferðum okkar um upplandið að klofa yfir gaddavírsgirðingar eða detta um leifar gaddavírsins í lúpenubreiðunum…
Forkólfar skógræktarinnar lögðu sig fram á sínum tíma, eðlilega, við að girða af bæði einstaka skógræktarreiti og jafnvel heilu landssvæðin. Girðingarnar þjónuðu sínum tilgangi, á meðan var, en í dag standa þær eftir sem „rusl“ á víðavangi. Forkólfar skógrækarinnar þurfa því að bregðast við og hreinsa upp leifar forkólfa sinna, eða bíða eftir að Alþingi samþykki lög um skyldur þeirra til slíks….

Heimild:
-Lög um skógrækt nr. 3 6. mars 1955.

Stoltur skógarbóndi með ásýnd sína.

Skrár

Um gildi fornleifa og ritheimilda? – Helgi Þorláksson

Helgi Þorláksson skrifaði grein í tímaritið Sögu árið 2013 undir yfirskriftinni „Deila um gildi fornleifa og ritheimilda?„. Greinin sem slík er lítt merkileg þrátt fyrir tilefnið, en þess merkilegri þrátt fyrir vangavelturnar um öll merkilegheitin þar sem léttvæg álitamál sagnfræðinnar og fornleifafræðinnar mætast á prentsvertunni. Sumir sagnfornfræðingar eru viðkvæmari en aðrir þegar að gagnrýni kemur:

Helgi Þorláksson – prófessor emeritus .

„Ég tek undir með Steinunni Kristjánsdóttur þar sem hún segir í grein í síðasta hefti Sögu að fornleifar séu „engu ómerkari minningarbrot úr fortíðinni en þau sem varðveitt eru í texta“. Hún bætir við: „Annar heimildaflokkurinn er ekki áreiðanlegri en hinn, enda þarf að túlka þá báða, lesa sem texta og setja í samhengi við viðfangsefnið“. Undir þetta tek ég heilshugar. Steinunn fullyrðir hins vegar að um þetta standi deila milli fornleifafræðinga og sagnfræðinga og að hinir síðarnefndu hafi oft gengið svo langt að telja fornleifar „ómarktækar ef engar ritheimildir styðja það sem þær leiða í ljós“ (bls. 131). Um þessa skoðun vitnar hún til BA-ritgerðar í sagnfræði frá 2010 eftir Kristel Björk Þórisdóttur sem skrifar m.a.: „Skriðu klaustur var líklega frekar vistheimili en sjúkrahús með markvissa lækningastarfsemi.

Steinunn Kristjánsdóttir – Alltaf gaman þegar konur karpa um álitamál, sem í raun skipta engu máli.

Heimildir eru um fáa munka á klausturtímanum og er erfitt að styðjast eingöngu við fornleifar“. Út frá þessu ályktar Steinunn: „Niður stöður ritgerðarinnar eru því þær að ekki sé hægt að halda því fram að í klaustrinu hafi verið stundaðar lækningar að hætti miðaldafólks vegna skorts á rituðum heimildum um þær“. Þetta segir Kristel Björk ekki, hún telur að fornleifar sýni einmitt að lækningar hafi verið stundaðar í klaustrinu að einhverju marki. en hún þorir ekki að fullyrða að þarna hafi verið sjúkrahús í þeirri merkingu að sjúklingar hafi verið teknir inn til að fá markvissa meðhöndlun með lyf- og handlækningum.

Kristel Björk Þórisdóttir. Skrifaði loka BA-ritgerð í sagnfræði – Klaustur á Íslandi : sjúkrahús eða vistheimili á miðöldum? undir leiðsögn Helga.

Hún telur líklegt að fólk hafi leitað líknar og hjúkrunar í klaustrinu og jafnframt andlegs styrks og sáluhjálpar. Megi líklega líta á klaustrið sem líknarstofnun eða vistheimili þar sem áhersla hafi verið lögð á andlega umönnun og fyrirbænir en þó jafnframt veitt líkamleg umönnun og líkn.
Ekki skal ég fjölyrða frekar um rök Kristelar Bjarkar og skoðanir enda er hún best fær um að gera grein fyrir þeim sjálf. En út frá þessu dregur Steinunn almennar ályktanir um viðhorf sagnfræðinga til fornleifa; hún segir, eins og fram er komið, að það sé „oft“ litið svo á innan sagnfræði að fornleifar séu ekki marktækar nema þær hljóti staðfestingu af rituðum heimildum. Hverjir hafa sett þetta fram og hvar? Ég kannast ekki við það.
Undir lok greinar sinnar segir Steinunn að orðið sé tímabært að sagnfræðingar líti á fornleifafræði sem sjálfstæða á þann hátt sem þeir líti á sína eigin grein. Ekki veit ég hvert Steinunn sækir þá hugmynd að sagnfræðingar líti ekki á fornleifafræði sem sjálfstæða grein.

Eitt sinn var ekki ótítt að sagnfræðingar nefndu fornleifafræði hjálpargrein sagnfræðinnar. Þetta má ekki skilja svo að þar með hafi þeir talið fornleifafræði undir skipaða og óæðri.

Fornleifauppgröftur í Mosfellsdal.

Það væri í sjálfu sér jafneðlilegt að fornleifafræðingar nefndu sagnfræði hjálpargrein fornleifafræðinnar og myndi sennilega ekki valda óróa meðal sagnfræðinga.
Eftir því sem ég veit best munu flestir eða allir íslenskir sagnfræðingar sem fást við hina elstu sögu taka algjört mark á meginniðurstöðum í fornleifafræði. Miðaldasagnfræðingar hafa almennt, og fyrir löngu, hafnað Landnámu og Íslendingasögum sem grunnheimildum um þessa elstu sögu og eiga því mikið undir niðurstöðum fornleifafræðinga. Steinunn skilur þetta hins vegar svo að sagnfræðingar séu sífellt að reyna að sanna eða afsanna hinar rituðu heimildir út frá fornleifum, t.d. hvort landið hafi verið numið 874 eða ekki.

Ari Þorgilsson (1068-1148).

Rétt er að sumir sagnfræðingar benda á að vitnisburður Ara fróða í Íslendingabók um upphaf landnáms, norræna forystumenn um landnámið og hvenær þeir námu land, komi merkilega vel heim við megin niðurstöður fornleifafræðinga. Og fyrst Ari nefnir Ingólf er varla hægt að finna að því að sagnfræðingar skuli reyna að svara því hvort norrænn maður með þessu nafni hafi verið til og verið í einhvers konar forystu um landnám hérlendis eða hvort hann sé uppspuni. Fari hins vegar svo að þorri fornleifafræðinga telji að almenn og varanleg búseta í landinu hafi hafist mun fyrr en Ari telur (hann segir að það hafi verið um 870) munu sagnfræðingar hafna Ara. Ástæðan er einföld: hann ritaði ekki heimild sína fyrr en nærri 1130, hún stenst því ekki kröfur sem gerðar eru til góðra ritheimilda, að þær hafi orðið til sem næst atburðatíma. ekki er heldur að hafa neina sjálfstæða innlenda ritheimild til samanburðar, Ari mun hafa átt einhverja aðild að landnámsskrifum og að samantekt Frumlandnámu og því er hún og Íslendingabók háðar heimildir.

Skriðuklaustur – fornleifauppgröftur.

Af þessu má ráða að sagnfræðingar líta á fornleifafræði sem sjálfstæða grein. Hitt er annað mál að um niðurstöður einstakra fornleifarannsókna getur ríkt efi, fornleifar má oft túlka á ýmsa vegu. Á þetta fellst Steinunn, eins og tilvitnuð orð hennar hér í upphafi pistilsins sýna. Í BA-ritgerð sinni treystir Kristel Björk sér ekki til að taka undir þá ályktun Steinunnar að á Skriðuklaustri hafi verið „hospital í þeirri merkingu að þar hafi verið stund aðar lyf- og handlækningar“. Ég leiðbeindi að vísu Kristel við ritgerðarsmíðina, en ólíkt henni hef ég ekki myndað mér neina skoðun á efninu. en Steinunn segir að hérlendir fræðimenn telji að starfsemi íslenskra klaustra hafi verið frábrugðin því sem tíðkaðist erlendis; þeir hafi ekki áttað sig á að þau skyldu stuðla „að bættu líferni manna á jörðu“ og á Skriðuklaustri hafi það snúist „fyrst og fremst um að sinna sjúkum“. Þetta hafi „margir“ fræði menn átt erfitt með að viðurkenna, segir hún, og vísar aftur til Kristelar Bjarkar en aðeins hennar. Hvar eru hinir mörgu? Það væri fróðlegt og sjálfsagt skemmtilegt að fá að sjá rökræður Steinunnar við þá. BA-ritgerð Kristelar Bjarkar er prýðileg en getur ekki talist almenn viðmiðun eða samnefnari fyrir skoðanir íslenskra fræðimanna á klaustrum.“

Heimild:
-Saga, 2. tbl. 2013, Deila um gildi fornleifa og ritheimilda? – Helgi Þorláksson, bls. 183-185.

Íslendingabók – formáli endurritunar.

Skrár

Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi

Í B.A.-ritgerð Bryndísar Súsönnu Þórhallsdóttur, „Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi“ í fornleifafræði frá árinu 2021 segir m.a. um efnið [hafa ber í huga að hér er verið að fjalla um landamerkri á vestanverðum Reykjanesskaga, en ekki á Reykjanesinu sem slíku, enda er það einungis smábleðill á fyrrum landamerkjum Hafnahrepps og Grindavíkur]:

Saga landamerkja og örnefna á Reykjanesi

Reykjanesskagi – fyrrum landnám Ingólfs – kort Björns Gunnlaugssonar 1844.

Ekki hefur verið skrifað mikið um landamerki hérlendis. Iðulega virðast þau einungis vera partur af heildar örnefnaskráningu en eru yfirleitt ekki rannsökuð út af fyrir sig. Þau eru yfirleitt bara nýtt til þess, eins og nafnið bendir til, til að marka línuna milli tveggja eða fleiri jarða. En hér skal úr því bæta, að minnsta kosti fyrir Reykjanesið. [Hér hefur gleymst að geta um starf Óbyggðarnefndar HÉR og HÉR.]
Reykjanesskaginn er á suðvesturhorni Íslands, suður af Faxaflóanum og er svolítið í laginu eins og fótur sem teygir sig vestur í átt að Snæfellsnesinu. Skaginn er gerður upp af Reykjanesinu, Miðnesinu (áður Rosmhvalanes) og Garðskaganum. Á honum eru Keflavík, Njarðvík, Hafnir og Ásbrú, nú undir Reykjanesbær; Garður og Sandgerði, sem í dag heitir Suðurnesjabær; Grindavík og Vogar á Vatnsleysuströnd, sem eru sitthvort bæjarfélagið, ásamt stökum bújörðum.

Húshólmi í Ögmundarhrauni. Minjar frá upphafi byggðar hér á landi.

Þó að ekki séu til mikið um skrifaðar heimildir fyrir búsetu á Reykjanesinu fyrstu 300 árin eða svo virðist það hafa þó verið svo til samfelld frá landnámi. Fyrstu heimildir um það má finna í Landnámu þar sem talað er um Rosmhvalanes (Landnáma, bók 1, bls. 392; bók 2, bls.167), Grindavíkur (Landnáma, bók 2, bls. 331) og Krýsuvík (Landnáma, 2, bls. 302, 132), en einnig á nokkrum stöðum í DI (DI II, bls. 76, DI VII, bls. 457-458). Það virðist vera sem magn jarða á Rosmhvalanesinu og Vatnsleysustrandarhreppi voru komnar í byggð á 13. öld þegar elstu öruggu skriflegu heimildirnar koma fram. Margar þær jarða sem eru nafngreindar í skjölum þessum eru í byggð í dag, ýmist sem bújörð eða bæjarfélag en þó er eitthvað um eyðijarðir. Bæjarfélögin verða því tekin fyrir hver á fætur öðru og skoðað verður merkin þeirra. Sumar jarðirnar hafa landamerkjabréf en þar sem þau eru ekki að finna verður rýnt í ýmis konar nýrra efni.

Njarðvík

Innri-Njarðvík – Áki Grenz.

Njarðvíkurnar eiga sér langa sögu og virðist verið orðin kirkjujörð tiltölulega snemma. Þær skiptast í dag í Ytri- og Innri-Njarðvík en heyra þó báðar [nú] undir Reykjanesbæ.
Það eru ekki til miklar heimildir fyrir Njarðvíkurnar á miðöldum. Það er talað um þær í rekjaskiptaskránni fyrir Rosmhvalanes sem dagsett er um 1270. Þar segir að þær eigi viðreka inn í Keflavík á móts við Hólm (Leiru) (DI II, bls. 76). Hitt er kirkjuskrá Hítardalsbókar sem er dagsett 1367 og tala um eignir kirkjunnar (DI III, bls. 221) sem lítilfjörlega virðast vera.

Ytri-Njarðvík – Áki Grenz.

Þarna virðist vera hálfkirkja, því Njarðvík syðri (til að aðskilja kirkjuna í Njarðvík í Borgarfirði eystri) var ekki eigna mikil og ekki kom hún fram í kirkjuskrá þó að kirkjur nágranna jarðanna á Hvalsnesi, Kirkjubóli, Útskálum og Kirkjuvogi voru taldar upp. En einhver hljóta landamerkin hafa verið. Eina merkið sem fannst og var fullvíst að væru landamerki í Njarðvíkurlandi er Kolbeinsskor í skrá Stóruvoga (DI VII, bls. 299). Kolbeinsskor er þekkt sem Innriskora í dag og situr á Landamerkjunum milli Voga og Reykjanesbæjar. Upp af henni, á hamrinum sem situr milli Innriskoru og Ytriskoru er varða sem ber heitið Kolbeinsvarða sem einnig situr á merkjalínunni (SÁM, Vogar, Ari Gíslason).

Innri-Njarðvík – Áki Grenz.

Þannig er hægt að sjá að þó að gamla landamerkið hefur breytt um nafn, þá lifir það áfram í öðrum merkjum, þá líklegast því þau eru nýtt sem landamerki. Þegar borin eru saman landamerki Innri-Njarðvíkur annars vegar og Voga hins vegar má sjá smá mismun. Skráin fyrir Innri-Njarðvík ber einungis nýja heitið, það er Innriskora (skrifað Innri-Skora í skjalinu (SÁM. Innri-Njarðvík, Ari Gíslason) en Kolbeinsvarðan kemur fyrir í skrá Voga. Þar sem þetta örnefni kemur einungis einu sinni fyrir í miðaldar skjölum má gera sér hugmynd um að munnlega geymd hafi þarna hjálpað til. Skoran er einnig landsvæði sem ómögulegt er að færa til, og því líkleg ástæða að ekki hafi nafnið fallið niður.

Tröllin á Háaleiti.

Annað stakt merki má finna fyrir Njarðvík og það er að finna í skrá fyrir Hvalsnes og Stafnes (sem rædd verður frekar neðar). Þar kemur fyrir landamerkið Hafa leiti (DI II, 81). Landamerkið kemur fyrir í landamerkjabók fyrir Hvalsnestorfuna, eins og hún er nefnd þar og segir. ‘’þaðan liggja merkin beina línu uppá Háa-leyti, fyrir sunnan kölku’’ (LAN, 1922, bls. 43). Þarna er því verið að tala um Háaleiti. Háleitið kemur aftur fyrir í skránni fyrir Stafnes ‘’Torfmýrar hafa verið til hér í hlíðinni, en það, sem hæst ber hér upp af, heitir Háaleiti og er nú komið undir flugvöllinn.’’ (SÁM, Stafnes, Ari Gíslason).
Flugvöllurinn er Keflavíkurflugvöllur, sem Bretar og Bandaríkjamenn byggðu upp á árum seinni heimsstyrjaldarinnar og er í dag alþjóðarflugvöllur okkar Íslendinga. Þarna má sjá að hernám Íslands hefur haft áhrif á landeignir og nýtingu enda skruppu Stafnes og Hvalsnes löndin töluvert saman við þetta.

Keflavík

Gamli Keflavíkurbærinn.

Í dag er Keflavíkur bóndabærinn í eyði og hefur verið lengi. Gamli Keflavíkurbærinn er sagður hafa verið upp á hrygg eða höfða sem var upp og suður af Grófinni. Því til staðfestingar áttu að hafa fundist mannvistarleifar þegar túnið var sléttað í tíð Duus eldri (Marta Valgerður Jónsdóttir, 1947, bls. 1). Duus hin eldri var fæddur 1795. Hann keypti Keflavíkurtorfuna 1848 og rak á henni verslun þar til 1864, þegar hann seldi syni sínum reksturinn (Skúli Magnússon, 1973, bls. 693). Túnið var því væntanlega sléttað milli 1848 og 1864.
Ekki er talað mikið um bújörðina Keflavík í máldögunum, heldur er aðeins vísað til hennar. Í henni eru bæjirnir Darrastaðir og Straglastaðir sem Árni Magnússon & Páll Vídalín segja ‘’að skynsamir menn ætla að þær sjeu hinar sömu, sem nú er kölluð Kothús og Ívarshús’’ (Árni Magnússon og Páll Vídalín, 1982, bls. 106).

Stóri-Hólmur í Leiru – SG.

Þeir styrkja fullyrðingu sína á að ekki séu Darrastaðir og Straglastaðir til undir þeim nöfnum í dag en Kothús og Ívarshús standi aftur á móti í sömu röð og bæirnir úr eldri lýsingum. Í DI II eru þessar jarðir nefndir í skjali um rekaskipti milli jarða á Rosmhvalanesi en þar segir ‘’Jinn primis, Holmvur æ vidreka inn j keflavik til motz vid niardvík’’ Þarna virðist Keflavík í raun ekki vera búsetusvæði heldur vera mörk rekaskipta á milli Hólms í Leiru (þar sem í dag er Hólmsvöllur) og Njarðvíkur. Vitað er um verslun á svæðinu árið 1566 (DI XIV, bls. 472) en búseta fólks er ekki skráð fyrr en 1703, þegar Árni Magnússon og Páll Vídalín skrá þar jarðnytjar svæðisins (Árni Magnússon og Páll Vídalín, 1982, bls. 105). Þó má gera sér hugarlund að þarna hafi lengi verið byggð, bæði út frá hinum meintu tóftum í túni Duus, en líka var bæði verslun og gjöful fiskimið undan ströndum.

Kalka – varðan var eyðilögð við gerð Meeksflugvallar.

Fyrsta heildstæða landamerkjaskráin fyrir jörðina Keflavík var ekki tekin fyrr en árið 1889, sem við höfum og varðveitum, og segir svo ‘’Frá svokölluðu Ós-skeri í fjörði (er liggur til suð-austur frá Nástrandargróf, ofan til við marbakka og merkjum jarðföstum kletti, þaðan strönd og beina stefnu, að vörðu í Háaleiti (Kölku), þaðan að svonefndri Keflavíkurberg, er liggur sunnan við Sandgerðisveginn, þaðan heima línu að Hellunefi innan Helguvík á Hólmsbergi. Á hallri klöpp ofan til á Hellunefi og jarðföstum steini á marbakkanum beint uppundan Ós-skeri er markað L.M., séu er einkennir landamerkjamark jarðarinnar, og þýðir landamerki.’’ (LM, Gullbringu- og Kjósarsýsla; Veðmálabók 1, 1889, bls. 240).
Þarna kemur fyrir Háleiti aftur og talað er um vörðu á því. Varða þessi kemur einnig fyrir í landamerkjaskrá Hvalsnes og Stafnes (DI II, bls. 81) og því má sjá að landamerkin virðast hafa verið þarna lengi. Varða þessi kemur aftur fyrir í skrá Ytri-Njarðvíkur og nefnist þá Grænásvarða. Það kemur heim og saman því eins og talað var um ofar, þá situr Háaleitið rétt hjá Grænásbrekkunni.

Keflavíkurflugvöllur – flugturninn er þar sem Kalka var.

Áhugavert er að sjá að hvorki Háaleiti né Kalka kemur fyrir í skrá Ara fyrir Keflavík (SÁM, Keflavik, Ari Gíslason) en hún er aftur á móti í skránni fyrir Ytri-Njarðvíkurnar (SÁM, Ytri-Njarðvík, Ari Gíslason). Þar vandar hann ekki orðið hernum og talar um eyðilegging menningu landsins. Eins og var um rætt ofar þá saxaði koma hersins á landsvæði Suðurnesjabúa. Sum annara nafnanna koma fyrir í skránni hans, en hann skrifar Vatnsnes (1) er allstórt nes, er gengur í sjó fram. Nú er það mikið orðið byggt. Óssker (2) er í fjöru suðaustur frá svonefndri Nástrandargróf (3), sem er jarðfall mikið, nyrzt í kaupstaðnum, sem nú er.

Njarðvíkur 1950. Vatnsnes fremst.

Norðan á Vatnsnesi er Vatnsnesbás. Þar var lending í gamla daga. Við norðurendann á Vatnsnesi er stór klettur laus við, sem nefndur er Vatnsnessteinn, og Vatnsnestjörn. Þar innar er bás, sem nefndur er Gatbás. Yfir hann er hvelfing, svo er bás, og þá er komið að Hjallbás, þar sem garðurinn liggur fram. Þá er eins og há nípa fram, sem heitir Hrafnahreiður. Það er í höfninni. Norðan við Nástrandargróf er hluti af Hólmsbergi, og þar á merkjum er Hellunef innan við Helguvík. Svo er þar uppi i heiðinni Rósuselstjarnir og Keflavíkurborg.’’ (SÁM, Keflavík, Ari Gíslason).

Hvalsnes og Stafnes

Stafnes – uppdráttur ÓSÁ.

Bæirnir Hvalsnes og Stafnes standa í Suðurnesjabæ, sameiginlegu bæjarfélagi Garðs og Sandgerðis. Þessir tvö bæjarfélög sameinuðust undir einn hatt 2018 og tóku upp hið nýja nafn 7. janúar 2019 (Mbl.is, Heitir nú formlega Suðurnesjabær). Hvalsnes er og hefur verið kirkjujörð lengi en heyrir núna undir Útskálaprestakalli. Stafnes er í dag kölluð Stafnestorfan, en jörðinni var skipt upp í nokkrar jarðir. Í landamerkjaskrá fyrir Hvalsnes og Stafnes á Miðnesi segir: ‘’fra miosynde firi nordan tvnid aa starnesi ok til hlavp oss firi nordann vog: aa starnes vid hvalsnes þridivng j ollvm rekvm ok veidvm vtann storreka j hval. þat aa starnes firi avllv landi sínv. Hvallsnes aa j starnes land aa mela vt tveggía manada beit aa vor: Sambeit aa millvm garda firi nordan avgmvndar gerdi: Enn lyngrifa mork skilvr gata sv er liggur firi svnnann torfmýrar ok vp i hafa leiti til vordv þeirrar er standur aa letinv þar sem hæst er ok vo sydur sem hæst er leitid til motz vid kirkiv vog og niardvík. ok divpa vog. enn reka mork millvm divpa ogs ok starnes ok hvallsnes skilr grof sv er verdvr firi innann klettana til hægri handar er ridit er fra kirkiv vogi.’’ (DI II, bls. 81).

Hvalsnes – uppdráttur ÓSÁ.

Örnefnin eru öll þekkt eða í nýtingu í dag. Þar á meðal Torfmýar og Ögmundargerði, lítill grasblettur í landi Stafness (Magnús Þórarinsson, 1960, bls. 150). Ekki er vitað hver þessi Ögmundur var sem bletturinn er nefndur eftir (SÁM, Stafnes, Halldóra Ingibjörnsdóttir) en fornbréfaskráin þar sem nafnið kemur fyrir er dagsett um 1270. Torfmýrin var þekkt sem örnefni þegar skráin fyrir Stafnes var tekin (Ari Gíslason) en svæðið var ekki lengur í eign Stafness. Ekki eru miklar frekari upplýsingar um þessar jarðir í DI. Þær koma aðeins fyrir í öðrum skjölum en ekki eru frekari umræður um jarðirnar sjálfar heldur einungis skiptingu nytja þeirra og annarra jarða á Reykjanesinu (DI II, bls. 76). Þar eru þær einungis nefndar með nafni en frekari skráning örnefna er ekki að finna.
Nafnið hefur því haldist í nýtingu í gegnum tíðina án efa vegna stöðu þess sem landamerki en þegar flugvöllurinn var reistur á tímum seinni heimsstyrjaldarinnar fékk hlutverk hans á svæðinu forgang.

Gufuskálar, Nýlenda, Akurhús og Lónshús

Gufuskálar – uppdráttur ÓSÁ.

Gufuskálar koma fyrst fyrir í Landnámu. Þar er talað um mann sem er kallaður Ketill gufa. Í heimildinni segir ‘’Ketill tók Rosmhvalanes; sat hann hinn fyrsta vetr að Gufuskálum, en um várit fór hann inn á Nes og sat at Gufunesi annan vetur.’’ (Landnáma, 1, bls. 167). Og seinna, ‘’Ketill fekk engan bústað á Nesjum, ok fór hann inn í Borgarfjord at leita sér at bústað ok sat hinn þriðja vetr á Gufuskálum við Gufá. Hinn fjórða vetr var hann á Snjófjallanesi at Gufuskálum’’ (Landnáma, 1, bls. 167) og en seinna ‘’Ketill gufa nam Gufufjord ok Skálanes til Kollafjarðar.’’ (Landnáma, 1, bls. 169). Gufuskálar á Romshvalanesi, það sem í dag er Suðurnesjabær í Gullbringusýslu, og Gufuskálar á Snæfellsnesi draga því báðir nafn sitt af sama manninum ásamt Gufunesi á höfuðborgarsvæðinu og Gufuá í Borgarbyggð.

Sjálfkvíar.

Gufuskálar eru í eyði í dag en þó má finna tvö landamerki sem hafa lifað af til nútímans.
Í rekaskjali Rosmhvalanes má finna ‘’og vt at gnvpe þeim er verdvr fyýrer innann sialfkviar; [sionhending rædvr þadann vr henni ok vt j tyslinga stein. Gvfuskaler eigv þadamm vt til midvardar os: Þa eigv Midhvs vt til býrdinga skers j vtskala oss.’’ (DI II, bls. 76).

Þrívörður.

Sjálfkvíar og Þyrsklingasteinar eins og þeir eru skrifaðir í dag, tilheyra landi Gufuskála. Landið náði áður upp í Þrívörðurnar sem standa sunnan við Rockwill en hefur án efa smækkað töluvert við komu hersins. (SÁM, Gufuskálar, Símon Guðmundsson). Midvardar eru í dag Miðvör og Miðhús standa enn. (SÁM, Nýlenda, Akurhús, Lónshús, Ari Gíslason).
Ekki kemur nafnið Byrdinga sker neins staðar fyrir í nútíma skrám og ekki er víst hvort það hafi fengið nýtt nafn, eða að það hafi horfið vegna ágang sjávar.

Sandgerði, Garður og Hafnir

Varnarsvæðið á Miðnesheiði – herforingjaráðskort.

Miðnesið er nes sem gengur norður úr Reykjanesinu og var áður kallað Rosmhvalanes. Rosmhvalur er gamalt heiti yfir Rostung og bendir það til að þar hafi verið rostungabygð en skjaldarmerki Sandgerðis ber þess vegna rostung. Nesið nær frá Ytri-Njarðvík og allt vestur að Kirkjuvogi (Höfnum). Samkvæmt Landnámu á Steinunn Gamla, frænka Ingólfs Arnarsonar að hafa numið allt Rosmhvalanesið.
‘’Steinuðr en gamla, frændkona Ingólfs, fór til Íslands ok var með Ingólfi enn fyrsta vetr. Hann bauð at gefa henni Rosmhvalanes allt fyrir útan Hvassahraun, en hún gaf fyrir heklu flekkótta og vildi kaup kalla; henni þótti það óhættara við riftingum.‘’ (Landnáma, 2, bls. , 302).

Varða á Hunangshellu.

Frekari heimildir eru fyrir landnámi í Höfnunum og í Landnámu segir ‘’Þeim Herjólfi gar Ingolfr land á milli Vágs ok Reykjaness’’ (Landnáma, bók 2, bls. 393).
Forn landamerki fyrir nesið er sögð vera ‘’lína sú, sem dregin er frá Hunangshellu í Ósabotnum í Háleitisþúfu á Hafnarheiði og frá Háaleitisþúfu til Dungsgrófar í Keflavík.’’ (Gunnar M. Magnússon, 1963, bls. 10) (feirletrun mín).
Til er eldra skjal, dagsett um 1200 sem telur kirkjur í Skálholtsumdæmi (DI XII, bls. 1). Þar er verið að ræða um kirkjur sem þurfa á prestum að halda og má því sjá að þær sem koma fyrir eru ekki hálfkirkjur eða eigna litlar. Þar telur meðal annars telur kirkju í Njarðvík (DI XII, bls. 4).

Grindavík og Vogar

Grindavík – bæjarmerki.

Byggð í Grindavík kemur fyrir í Landnámu, en þar segir ‘’En um vorið eftir fóru þeir Molda-Gnúpur vestur í Grindavík og staðfestist þar; þeir höfðu fátt kvikfjár. Þeir voru þá fulltíða synir Molda-Gnúps, Björn og Gnúpur, Þorsteinn hrungnir og Þórður leggjaldi.’’ (Landnáma, bók 2, bls. 330). Moldar-Gnúpur er sagður hafa upprunalega hafa sest að á Álftaveri en flúið undan eldgosi (Landnáma, bók 2, bls. 331) og settust hann og synir hans að á landsvæði sem náði frá Selatöngum allt fram á Reykjanesið, það sem er nú Grindarvíkursvæðið. Þessir jarðeldar sem talað er um, er allra líklegast eldgosið sem kom upp í Eldgjá í kringum 934 (Björn Þorsteinsson, 1983, bls. 28).
Ekki er vitað hvernig byggð þróaðist eftir það fyrr en á 13. öld, þegar fyrsta dagsetta heimildin fyrir búsetu á svæðinu kemur fram. Þar höfum við elstu staðfestu heimildina á nafninu Grindavík og jörðinni sem því fylgir.

Staður fyrrum – fyrsti kirkjustaður í Grindavíkursókn.

Sú heimild kemur úr kirkjuskrá er gerð var í tíð Páls biskups Jónssonar, sögð vera skráð um 1200 (DI XII, bls. 9). Þar er listi yfir kirkjur sem þurfa presta þjónustu, það er, ekki hálfkirkja. Þar má sjá að komin var næg byggð í Grindavíkinni til að hafa kirkju sem er nógu stór til að þurfa prest og fulla prestþjónustu.
En hvernig þróuðust síðan byggðir á þessu svæði eftir að Molda-Gnúpur og hans fólk settust að? Jón Þ. Þór leggur fram áhugaverða pælingu. Hann bendir á að í Landnámu, er talað um Moldar-Gnúp og fjóra syni hans sem setjast að á svæðinu. Einungis er talað um konu eins bróðurins, Hafur-Björns (Landnáma, 2, bls. 332).

Þórkötludys – Sigurður Gíslason á Hrauni við dysina. Þórkötlustaðir í bakgrunni.

Hann vísar í þjóðsögu um stofnun Járngerðarstaði og Þórkötlustaði. Hún hermir að þessar jarðir hafi byggt Járngerður og Þórkatla og veltir hann fyrir sér hvort um sé að ræða tengdadætur Moldar-Gnúps. Þjóðsögur eru ekki endilega bestu heimildirnar en þó eru dæmi um að munnlega geymd hefur sinn sess í að viðhalda þekkingu kynslóð eftir kynslóð (Jón Þ. Þór, 1994, bls. 80).
Tvær DI skrár eru til fyrir landamerki í Grindavík. Þar koma fyrir bæirnir Grindavík, Járngerðarstaðir, Þórkötlustaðir og Vogar, í formi rekaskrár fyrir Skálholt. Þetta eru tvær útgáfur, nokkuð líkar en ekki alveg eins. Önnur (A) tekur einungis fyrir rekann nyrðra og eystra en hin skráin (B), tekur fyrir reka á Eyrum og Grindavík. Höfundur DI II bendir á að málfarið er eitthvað yngra en á skjali A, en er þó full marktægt.

Kálffell – fjárskjól frá Vatnsleysustrandarbæjum.

Landamerkin fyrir jarðirnar Voga á Vatnsleysuströnd og Grindavíkur kemur fyrir í skjali B og segir þar: ‘’Somuleidis voru þesse landamerki hofd og halldin millum voga a strond, og Grindarvijkur meir enn vppa xxx vetur akallslaust. So eg vissa, ad vogar ætti ecki leingra enn nedan frä ad kalfsfelle, og vpp ad vatnzkottlum fyrir jnnan fagradal. og vpp ad klettnum. þeim sem stendur vip skögfell. hid nedra. vid gỏtuna. enn þorkotlustader og Jarngerdarstadir ættu ofan ad greindum takmörkum.’’ (DI II, 76).
Þessi útgáfa er frá um kringum 1600 (DI II, bls. 72) og er sögð vera afrit af eldra skjali.
Jón Sigurðsson telur fyrir hæstarétti þann 5. október 1876, að skráin myndi vera frá tíð Árna biskups Þorlákssonar eða frá um 1270 (Di II, bls. 67).
Hér er gengið út frá að þessi eldri dagsetning sé rétt. Ef sú dagsetning er rétt, (þ.e. frá 1270) þá eru landamerkin frá um 1240 hið minnsta þar sem “XXX” í skjalinu stendur fyrir 30 í rómverskum tölum.
Aftur kemur landamerkjaskrá fyrir jarðirnar í skjali sem dagsett er um 1500. Sú skrá er nánast orðrétt þeirri hér fyrir ofan og því auðsýnilegt að um uppskrif sé um að ræða en ekki sjálfstæða skrá um sama efni. Skráin er eignuð tíð Stefáns Jónssonar Biskups í Skálholti en hann tók við titlinum 1491 og sinnti biskupsdómnum fram til andláts 1518. Þar segir: ‘’Ur mȁldaga sem skrifadur var i tijd Byskups Stephanar. Voru þesse landamerke hỏfd og halldin i millum voga ȁ strỏnd og grindavijkurmanna meir enn upp ȁ 30 vetur ȁkallslaust. Ad vogar ætte ecke leingra enn nedan fra ad Kȁlfsfelle og upp ad vatnskỏtlum fyrer innan fagradal og upp ad klettum þeim sem stendur vip Skỏgfell hid nedra vid gỏtuna enn Þorkỏtlustader og Jarngerdarstadir ættu ofan ad þessum takmörkum.’’ (DI VII, bls. 457-458). ‘’

Arnarklettur – landamerki Voga og Grindavíkur.

Hvort 1600 uppskrifin sé ritinuð úr 1500 skjalinu eða hvort þau séu bæði rituð upp úr 1270 skjalinu skal ekki sagt, en eitt er víst að upplýsingarnar koma úr sömu átt. Því virðist vera komin góð byggð þarna og jarðirnar það stórar að þær nái upp að landamerkjum við Voga. Jarðirnar Þórkötlustaðir og Járngerðarstaðir eru flokkaðar undir ‘’Grindarvíkur’’, þó sjálfstæðar séu en bendir þetta til að þeir heyra undir sömu heild. Jón þ Þór dregur þar inn það sem hann kallar Hverfin þrjú, það er, uppbygging Grindavíkur í formi hjáleigna út frá lögbýlum. Hann bendir á að svona hverfi eru ekki einsdæmi en vitað er um svipuð dæmi á meðal ananrs við Faxaflóa.(Jón Þ. Þór, 1994, bls. 81-82). Jarðirnar Ás, Belgsstaðaholt, Fiskilækur og Melar í Borgafjarðarsýslu eru gott dæmi um slíkt hverfi en þar má finna fjórar jarðir sem halda nánast óbreytt landamerki ( DI I, 271-272, SÁM, Belgsholt, Ari Gíslason, Fiskilækur).
Ekki er meir skrifað um landamerki þessara jarða fyrr en kemur fram á lok 19. aldar. Í landamerkja skjali sem dagsett er 16. Júní 1890 má finna þessi örnefni aftur, ‘’frá kletti þeim, er stendur við götuna, norðan við Skógfell hið neðra (Litla Skógfell) al Kálffelli, og þaðan að Vatnskötlum.’’ (LAN, Veðmálabók I, bls. 225). Þessi landamerki sem feitletruð eru, má finna í skrám Hrauns og Þórkötlustaða í dag á móts við Voga.

Þórkötlustaðir – „Kletturinn við götuna“; landamerki millum Litla-Skógfells og Kálffells.

Þær skrár eru töluvert meiri um sig enda eru þar ekki bara að finna landamerki heldur öll örnefni á jörðunum. Með því að bera saman þessi skjöl má sjá að af þeim landamerkjum sem koma fyrir eru þau öll til í dag. Kȁlfsfelle heitir í dag Kálffell og kemur fyrir í örnefnaskrám Hrauns og Þórkötlustaða. Það gegnir hlutverki landamerkis og segir þar ‘’Þaðan til vesturs sunnanvert við Keili um Vatnskatla og í Kálffell, sem er lágt og frekar lítið áberandi fell.’’ (SÁM, Hraun, Ari Gíslason). Í þessum bút kemur einnig fyrir Vatnskatlarnir og hið sama gerir í örnefnaskrá Voga ‘’Austur af holtinu er svo Kálffell. Norðanvert við Litla-Skógfell er klettur, frá Kálffelli er svo línan í svonefnda Vatnskatla (SÁM, Vogar, Ari Gíslason, bls. 7).

LM-merki á Stóra-Steini við Skógfellastíg, 1.5 km norðan við Litla-Skógfell.

Vegurinn sem um ræðir er líklegast Skógarfellsvegur en hann situr norður við Litla-Skógfell. Kletturinn sem um ræðir í skjölunum gæti verið Stóra-Skógfell en það stendur vestan við Skógfellsveginn (SÁM, Þorkötlustaðir, Ari Gíslason, Vogar, Ari Gíslason).
Elstu staðfestu heimildirnar eru því frá um 1240 og þær yngstu frá árunum 1940-1965, þegar Ari var að skrá. Þarna höfum við um 700 ára millibil, milli elstu og yngstu skránna en ljóst er að landamerkin eru ekki einungis þau sömu, heldur hafa nöfnin haldið sér mjög vel.
Þar sem Vogar og Grindavík ná saman bæði í fornskjölum sem og í dag er vert að taka Voga fyrir hér sem framhald af skrám Grindavíkur.
Áhugavert er að sjá hversu vel þessar jarðir hafa haldið sér og hversu lítið rask virðist hafa verið á landamerkjunum. Þau hafa haldið sér og sitja í dag á sýslumörkum milli Grindavíkur og Voga.

Kolbeinsvarða – landamerkjavarða ofan Innri-Skoru.

Skjal er til fyrir landamerki Stór Voga í Vatnsleysuströnd. Það fer dýpra í landamerki Voga en fyrri skrá fyrir Voga og Grindavík. Það er dagsett 9. júlí 1496 og fjallar um gjöf Guðmundar Magnússonar til Viðeyjarklausturs á hálfri jörð Stærri voga. Vogar á Vatnsleysuströnd voru áður þekktir sem Stóru-Vogar og Minni-Vogar og voru tvær aðskildar jarðir. Þeir skiptust síðan í mörg minni smábýli og hjáleigur (SÁM, Vogar, Ari Gíslason). Í skjalinu segir ‘’Sagdi hann oc jiakalavsa jordina oc þessi landamerki at merkigardinvm æ mille Minne voga er gengr vpp fyrir nordan gardinn oc ofan j tjornena oc vr tiornvnni oc ofan at sjonvm oc vt at vppgongvnni j Kolbeinsskor med sionvm.’’ (DI VII, bls. 299).
Eins og var bent á í kaflanum fyrir Njarðvíkurnar þá er varða í dag á merkjunum Reykjanes og Voga, rétt fyrir ofan Innri-Skoru sem heitir Kolbeinsvarða. [Enn markar fyrir vörðunni.]

Heimild:
-Ritgerð til BA-prófs, Bryndís Súsanna Þórhallsdóttir, „Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi“, 2021, bls. 6-16.

Reykjanesskagi – Hans Erik Minor 1788.

Skrár

Steinar í fornleifafræði

Í B.A.-ritgerð Guðrúnar Jónu Þráinsdóttur, „Steinar í íslenskri fornleifafræði„, er fjallað um, eins og nafnið bendir til, steina tengdum fræðigreininni, Þar segir m.a.:

Gripir úr íslenskum steini

Basalt (grágrýti).

Basalt er algengasta bergtegundin á Íslandi. Basaltið er ýmist dulkornótt og dökkt eða jafnvel svart á lit og nefnist þá blágrýti, eða smákornótt og grátt að lit og nefnist þá grágrýti. Blágrýti er miklum mun algengara hér á landi en grágrýti. Ísland er eitt stærsta basaltsvæði jarðar, enda er 80–90% af öllu storkubergi hérlendis úr basalti.
Við gos undir jöklum verður til basaltaska. Askan þjappast og límist saman og verður að föstu bergi. Nefnist það móberg. Í upphafi hefur askan verið svartleit en hún breytist með tímanum í brúnt.
Steingripir finnast nær eingöngu á bæjarstæðum, enda eru þeir oftast áhöld til daglegs brúks.

Kolur

Kola.

Hvernig sáu menn til við vinnu sína fyrr á öldum? Ljósfæri landsmanna héldust trúlega óbreytt í um þúsund ár. Á söguöld hafa menn líklegast setið við langelda, sem þá var helsti ljósgjafinn, ásamt ljórum og gluggaopum. Einnig hafa kerti ábyggilega verið notuð allt frá fyrstu tíð.
Elstu ljósfæri sem fundist hafa hérlendis við fornleifarannsóknir eru kolur úr steini, einnig nefndar lýsiskolur, en kolur eru skálar sem ljósmeti var sett í ásamt kveik.

Kola – innflutt frá Noregi.

Allt fram á 19. öld urðu tiltölulega litlar breytingar á ljósfærum hérlendis, notast var við kolur, kerti og lýsislampa. Af heimildum er ekki alltaf ljós munurinn á kolu og lampa. Algengast mun þó hafa verið að kalla einfaldan lampa kolu, en lampa ef hann var tvöfaldur. Kolur gátu verið úr ýmsum efniviði, einkum steini, en lampar voru nær alltaf úr málmi.
Flestar steinkolur eru afar einfaldar að gerð. Oft eru þær úr venjulegu grágrýti, en stundum úr öðrum steini sem auðveldara var að móta, svo sem móbergi eða tálgusteini, sem var innfluttur. Hvilft eða bolli er klappaður í steininn og stundum er höggvin lítil rás í barminn fyrir kveikinn.

Kola.

Stundum voru öðuskeljar notaðar sem kolur. Þá var lýsi og fífukveikur látið í skelina. Lýsislamparnir gáfu furðu góða birtu ef ljósmetið var gott. Eflaust hafa ýmsir hlutir nýst sem kolur, svo lengi sem í þeim var hvilft til að setja í lýsi. Dæmi eru um að pottbrot, blekbyttur og tvinnakefli hafi verið notuð sem kolur. Höfuðskel af fullorðnu fé hefur verið notuð sem kola. Og meira að segja eru til sagnir um að höfuðkúpa af manni hafi verið notuð sem kola.

Sleggjur

Sleggja – brotin.

Sleggjur hafa margar verið gerðar úr grjóti í gegnum tíðina. Efniviðurinn í þær er misjafn, ýmist þétt berg eða holótt hraungrjót, sem mun auðveldara er að höggva til og bora í gat fyrir skaftið. Lábarðir steinar voru oft notaðir í sleggjur.
Sleggjur voru notaðar til ýmissa hluta. Með veggjasleggjum eða veggjahnyðjum var mold þjappað í veggjum við byggingu torfbæja. Með þökuhnöllum voru sléttuð tún eftir að hreinsað hafði verið undir grassverðinum og mold jöfnuð, þá voru þökurnar þjappaðar niður með þökuhnalli. Voru þær sleggjur stórar og varla á færi eins manns að meðhöndla. Með fiskisleggjum var harðfiskur barinn þar sem hann lá á fiskasteini.

Fiskasteinn.

Fiskasteinar voru hafðir utan dyra, einnig í bæjardyrum og í búri.
Sleggjurnar eru oft stórar og þó nokkuð þungar svo að þurft hefur vel sterkan mann (eða fílefldan kvenmann) til að beita þeim.

Fiskasleggja og fiskasteinn voru nauðsyn á hverju heimili. Þrátt fyrir það eru þær ekki svo algengur fundur í uppgröftum frá fyrstu tíð, en eru algengari í rústum seinni alda. Að öllum líkindum voru þær ekki notaðar fyrr en á miðöldum. Fiskasleggjur virðast hafa verið miklu algengari úr steini en járni, að minnsta kosti á seinni öldum. Telja má að flestar sleggjur hér á landi séu úr blágrýti, en nokkrar úr móbergi.

Sleggja.

Sleggjurnar eru gegnumboraðar og víkkar gatið inn. Skaft var rekið í gatið og stundum fest með fleyg sem settur var í sleggjuaugað á undan og gekk inn í skaftið er það var síðan rekið í.
Ekki er mikið um sleggjur í rituðum heimildum. Elsta skriflega heimild um fiskasleggjur úr steini eru sennilega í Íslandslýsingu frá um 1590 og er talin vera eftir Odd Einarsson. Þar stendur: „Er hann [venjulegur fiskur] fyrst hertur nægilega í vindi og sól, þá barinn með lurkum eða fremur steinsleggjum, þar til hann er orðinn meyr“…
Gatið í sleggjurnar hefur mögulega verið gert með ýmsum hætti. En við uppgröft á Búðarárbakka í Árnessýslu á árunum 2005-2009 fundust fjórstrendir meitlar úr járni, alls 21 talsins, ásamt oddabrotum af meitlunum.

Sleggja – brotin.

Af ummerkjum er ljóst að bóndinn á Búðarárbakka framleiddi sleggjur í stórum stíl, enda fundust fjölmargar sleggjur og sleggjukjarnar ásamt meitlunum á verkstæði við bæinn.
Oftast eru sleggjurnar brotnar þegar þær koma í ljós við uppgrefti. Sumar finnast í eldstæðum og bera þess merki að hafa verið notaðar áfram, til dæmis sem soðsteinar, eða nýttar sem byggingarefni. Telja má að fólk hafi útvegað sér steina í sleggjur eða lóð á tiltölulega auðveldan hátt.

Lóð

Lóð.

Við marga uppgrefti koma í ljós flatir steinar með gati á. Slíkir steinar hafa nokkuð víst verið notaðir sem einhvers konar lóð, svo sem sökkur fyrir net eða færi, kljásteinar til að strekkja vef, eða draglóð eða lokusteinar til að halda hurðum að stöfum. Draglóðið hékk í bandi utan á dyrakarminum en var fest við hurðina í gegnum gat á karminum. Lóðið lokaði dyrunum því sjálfkrafa með þunga sínum. Lokusteinn hékk í spotta í hurðinni og var dyrunum lokað þannig að snærið var sett upp á nagla í hurðarkarminum.
Steinar hafa einnig verið notaðir sem vigt, til dæmis með mörk sem einingu, en ein mörk samsvarar 250 grömmum.

Kljásteinar

Kljásteinn.

Ull hefur í gegnum tíðina verið mikilvægasta hráefnið sem notað var í fatnað og allan annan textíl. Ekki síst á það við hér á landi því að ekki er af mörgu öðru textílefni að taka, þó að hör hafi mögulega verið ræktaður í einhverjum mæli, eins og örnefni tengd líni benda til. Eins var nýtt bæði roð og skinn og hár af öðru en sauðfé, svo sem hestum, geitum og jafnvel nautgripum, en betra þótti að spinna dýrahárin saman við ull af sauðfé svo að af yrði grófara og sterkara band.
Merking orðsins kljár er „steinn í vefstól.“ Kljásteinar eru lóð úr steini er notuð voru til að hengja neðan í uppistöðu í vef og halda henni strengdri. Kljáir voru einnig notaðir sem sakka á neti.89 Kljásteinar geta verið með ýmsu lagi, enda eru þeir oftast teknir beint úr náttúrunni, gjarnan fjöru eða árfarvegi.
Gat var borað til að binda þráð í, en stundum er gatið af náttúrunnar hendi eða náttúrulegt gat sem var lagað til.

Kljásteinn.

Kljásteinar finnast stundum margir saman í uppgröftum og er það yfirleitt talin vísbending um að þar hafi staðið vefstaður.
Uppréttur vefstaður hefur verið í notkun allt frá því í árdaga og fram á okkar daga í einhverri mynd. Vefstaðurinn hefur að öllum líkindum tekið litlum breytingum í gegnum tíðina.
En hvernig er hægt að þekkja kljásteinana úr? Eins og áður segir er jafnan talið nokkuð víst að um kljásteina sé að ræða þegar nokkrir lóðsteinar finnast saman í hrúgu, sem væntanlega hafa verið skildir eftir þegar vefurinn hefur verið tekinn. Best er að nota nokkuð flata og ávala steina sem flækjast ekki saman við vefnað.

Kljásteinn.

Ágætt er að bera nýfundna steina saman við aðra sem fallið hafa til í uppgröftum og eru taldir nokkuð örugglega vera kljásteinar. Staðsetning steinanna í rústum gæti einnig gefið notkun þeirra til kynna, einkum í brunarústum, því að þá er líklegra að steinarnir séu á þeim stað sem þeir voru notaðir á.
Flestir kljásteinar hérlendis eru úr basalti, sem er mjög hart efni. Forvitnilegt væri samt að athuga hvort sjá megi merki um að reynt hafi verið að merkja steinana á einhvern hátt.
Kljásteinar úr klébergi geta verið mismunandi að lögun. Þeir geta verið nánast hringlaga með gati í miðju. Margir eru perulaga, rétthyrndir, sporöskju- og egglaga og einstaka jafnvel þríhyrndur, oftast með gat við annan endann, yfirleitt þann mjórri.

Kljásteinn.

Flestir kljásteinar eiga það sameiginlegt að vera nokkuð flatir svo að þeir flækist síður saman þegar ofið er.
Við rannsókn á kljásteinum hefur komið í ljós að steinar úr sama vef eru nokkuð áþekkir að þyngd, en þyngdin getur verið mismunandi eftir vef. Í fínni vef þarf léttari steina. Þar sem ofið var með grófara bandi voru stundum notaðir tveir steinar saman, eða jafnvel fleiri. Kljásteinar úr vefstað frá seinni tímum eru yfirleitt þyngri, kannski vegna þess að ívafið í seinni tíma vefnaði er látið hylja uppistöðuþræðina svo að oft sést ekki í uppistöðuna.

Vaðsteinar

Vaðsteinn.

Vaðsteinn er notaður sem lóð eða sakka á færi, en vaður merkir færi. Oft voru vaðsteinar lábarðir, flestir kúptir, oftast ögn flatir og sporöskjulaga. Slíkir steinar eru ýmist með gati á öðrum enda fyrir netið eða með djúpum skorum klöppuðum langsum hringinn í kring til þess að vefja í reipi utan um steininn. Stöku sinnum var einnig skora um þá miðja. Stundum, a.m.k. í seinni tíð, var stutt leðurræma lögð undir bandið í báða enda og var færið og öngullinn svo fest þar í.
Við sjóinn eru nokkrir staðir kenndir við vaðsteina, þar sem þeir hafa verið teknir. Sem dæmi um það má nefna Vaðsteinaberg í Hergilsey, Vaðsteinatanga og Vaðsteinavík
í Grímsey á Steingrímsfirði og á Flatey í Skjálfanda er Vaðsteinanes.
Vaðsteinar voru misþungir, oft 1-2½ kg og fór það líklega eftir því til hvers þeir voru notaðir. Sumir vildu hafa þá létta svo að færið gæti borist með straumnum sem lengst. Oft voru vaðsteinar og sökkur á hákarlavaði 8 – 12 pund.

Vaðsteinn.

Til eru varðveittir steinar með ýmsum merkjum klöppuðum í, svo sem krossi eða upphafsstöfum eiganda og jafnvel ártali eða ýmsum öðrum táknum.
Síðar var farið að nota sökkur úr járni eða blýi og um þarsíðustu aldamót voru vaðsteinar víðast hvar úr sögunni.
Svo virðist sem vaðsteinar hafi tekið litlum breytingum í gegnum tíðina. Árið 1908 rannsakaði O. Nordgaard í Noregi 400 sökkur sem voru aldursgreindar allt frá steinöld og til hans samtíma. Í ljós kom að erfitt var að ákvarða aldur sakkanna eftir útlitinu einu saman.
Flokka má vaðsteina eftir útliti, rétt eins og kljásteina. Lögun steinanna virðast fara eftir því hversu mikið stýra þarf steinunum niður í sjó eða vatn.
Ýmis veiðarfæri eru talin með í eignaskrám kirkna og klaustra víða um land frá 16. öld.

Snældusnúðar

Snældusnúður.

Til þess að hægt sé að spinna og prjóna úr ull þarf að snúa ullina saman í þráð. Flestir þræðir eru af takmarkaðri lengd og þarf því að spinna þá saman í langan þráð.
Halasnældur voru gerðar úr þremur hlutum, snúð, hala og hnokka. Snældusnúðurinn var ýmist úr steini, blýi, beini, leir eða tré. Hann er kringlóttur í laginu, oft kúptur að ofan en flatur að neðan og gat á honum miðjum. Í gatið á snúðnum var rekið tré, langt og mjótt, svo nefndur snælduhali, sem yfirleitt mjókkaði niður frá snúðnum. Í efri halaendann, sem stóð upp úr snældusnúðnum, var festur krókur úr málmi, oftast járni, er hann nefndur hnokki. Þetta sést a. m. k. á snældusnúðum frá síðari tímum.

Snældusnúður á halasnældu.

Spunnið var á halasnældu í tveimur áföngum. Lopi, eða lyppa, var fest í hnokkann (þ.e. krókinn ofan á), snældunni var þá snúið og spunnin ein löng færa úr lopanum. Síðan var þráðurinn undinn upp á snælduhalann með því að snúa honum hratt í hendi sér. Var ýmist staðið eða setið við snælduspuna.
Þyngd snældusnúðsins er notuð bæði til þess að vinda upp þráðinn og til þess að fá snúð á bandið. Snældusnúðarnir eru misþungir eftir því hvers lags þráður var spunninn. Þykkari þráður krefst þyngri snúðs. En léttari snúðar snúast hraðar og vinda þéttar upp á þráðinn svo að hann verður sterkari.

Snældusnúður.

Keilulaga snældusnúðar snúast hraðar en kringlulaga. Af þessu má sjá að lögun og þykkt snældusnúðs skiptir máli fyrir spunann, en einnig lengd og þykkt halans.
Snældusnúðar eru hringlaga, eða því sem næst, og eru með holu í gegnum miðjuna. Lögun þeirra er breytileg að nokkru marki. Sumir eru kúlulaga að ofan en flatir að neðan, aðrir eru eilítið keilulaga, sumir líkjast stundaglasi en aðrir eru flatir. Norsk rannsókn leiddi í ljós að þeir eru sjaldnast meira en 50g að þyngd, flestir á milli 20 og 35 grömm. Snældusnúðar þyngri en það eru sjaldfundnir, þeir hafa þá frekar verið notaðir til annarra verka, annars konar spuna eða til borunar, svo eitthvað sé nefnt.
Venjan er að flokka snúðana fyrst eftir efni, svo lögun og þá stærð, þyngd og skreyti, ef um það er að ræða. Snældusnúðar úr steini eru yfirleitt stærstir.

Snældusnúður.

Kléberg (e. steatite) er þrisvar sinnum algengari í snældusnúðum en önnur efni. Aðrir snældusnúðar þar eru úr steini sem kallast á ensku greenstone, gabbró, flögubergi og kalksteini. Ekki virðist vera neitt sérstakt samhengi á milli þyngdar steinanna og úr hvaða efni þeir eru.
Holan í miðju snældusnúðsins verður að vera sem beinust og eins nálægt miðju og hægt er til að snúningur snúðsins sé jafn. Svo virðist sem léttari snældusnúðar séu fremur skreyttir en hinir.
Oft finnast ófullkláraðir snældusnúðar við uppgrefti.

Snældusnúðar – úr Esjunni.

Síðar meir tók fólk að nota rokk í staðinn fyrir halasnældu og margfaldaði afköst sín, en spunarokkar hafa fylgt vefstólunum. Elstu heimildir um rokka hér á landi eru í ritgerð frá um 1736-1737 eftir norskan mann, Mathis Iochimsson Vagel. Segir hann þar að þorri Íslendinga, bæði konur og karlar, spinni enn á halasnældu.
Snældusnúðar hafa fundist við uppgrefti hérlendis. Þegar þeir eru úr steini finnast þeir yfirleitt án halans, hann er þá eyddur og farinn veg allrar veraldar. Fáeinir snældusnúðar úr steini hafa fundist hér á landi með áklöppuðu rúnaletri og meira að segja tveir núna nýlega.
Stærsti gripaflokkurinn hér úr klébergi er snældusnúðar.

Kvarnarsteinn

Kvarnasteinn frá Knarrarnesi.

Handkvarnir til kornmölunar voru til á heimilum manna hér áður fyrr, allt frá landnámi. Í Þjórsárdal fundust samtals fimm kvarnarsteinar og eru þeir allir úr hraungrýti. Í Suðurgötu í Reykjavík fundust einnig fimm kvarnarsteinar og voru þeir einnig allir unnir úr hrauni.1 Elín Bjarnadóttir segir í BA-ritgerð sinni að best hafi þótt að nota hraungrýti í kvarnir. Vegna þess hversu holótt það er slitnuðu kvarnirnar síður og misstu mölunareiginleika sína. Flestar kvarnir á Íslandi eru enda úr hraungrjóti, eða tæp 72% greindra kvarna, líkast til úr hérlendu grjóti. Hér hafa kvarnir einnig verið úr sandsteini og flögusteini (skifer). 16 kvarnir reyndust vera af erlendum uppruna, þar af 14 úr flögubergi, einn úr sandsteini og einn skráður sem „erlent berg“. Erlendu steinarnir fundust á stórbýlum, flestum frá miðöldum, og því má tengja þá við yfirstétt.

Kvarnasteinn.

Kvarnarsteinarnir voru gerðir úr gropnu hraungrjóti voru höggnir til sívalir kvarnarsteinar. Steinarnir voru tveir, efri og neðri steinn. Kornið var látið í gatið á efri kvarnarsteininum og var síðan malað á milli flatra steinanna, var þá efri steininum snúið með handfangi. Stundum var stokkur smíðaður utan um kvörnina, annars stóð kvörnin á fjölum sem lögð var á milli t.d. tveggja kistna. Mjölið var m. a. haft í grauta, kökur, lummur og pönnukökur.
Á einokunartímanum var mest flutt inn malað korn og var kornið oftar en ekki lélegt og skemmt er á leiðarenda var komið, enda geymist korn mun betur ómalað. Í lok 18. aldar var farið að flytja inn ómalað korn og handkvarnir og bændur fóru að búa til vatnsknúnar kornmyllur. Víðast var hætt að nota þær um 1920.
Kvarnarsteinar hafa verið afar lengi í notkun. Ekki er hlaupið að því að aldursgreina kvarnir út frá gerð og útliti, því að kvarnarsteinar hafa tekið litlum breytingum í gegnum tíðina. Þess vegna verður að aldursgreina út frá undasamhengi.

Rúnnaðir steinar

Rúnnaðir steinar.

Þegar búið var að vefa ull eða hör þurfti yfirleitt að meðhöndla voðina. Ull var gjarnan burstuð og þæfð, flos var klippt, dúkar litaðir og afurðin þvegin og mýkt. Ýmiss konar áhöld hefur þurft til þessara verka. Til dæmis hefur ull verið þvegin úr keytu og þæfð í stórum kerum frá örófi alda. Voðin var barin með stöfum eða klöppum (banketre á norsku) til að fá betri flóka, var hengd upp til þerris og nudduð með burstum og kömbum svo hún þæfðist enn betur. Hör var líka meðhöndlaður með barsmíðum til að mýkja hann og gera þjálli. Því miður eru ekki mörg merki eftir um þessi áhöld. Flest voru þau úr tré, en varðveisla á viði í jörðu er oft bágborin.

Rúnnaðir steinar.

Talið er að hör hafi verið mýktur og pressaður með kúlulaga steinum eða gleri, oft sléttari á annarri hlið og stundum eins og eilítið hvolflaga á hinni hlið, sem fer vel í lófa. Ofinn hördúkur var nuddaður með slíkum áhöldum, saumar á flíkum úr hör voru sömu leiðis mýktir og pressaðir um leið til að fá fram stíft og glansandi útlit.
Og sjálfsagt hefur verið tilvalið að nota rúnnaða steina til að merja með og mala, til dæmis korn eða jurtir. Ýmislegt þarf að steyta, svo sem krydd og korn og litunarefni og þá trúlega í mortélskál.
Einnig hafa sést svonefndir pottasteinar. Þeir eru flatir og sléttir og voru notaðir til að hreinsa hlóðarpotta að innan. Þeir gátu verið úr ýmiss konar steini. Dæmi er um pottastein úr vikri (frá Berjanesi í Landeyjum) og til er annar úr holóttu hraungrjóti (frá Hvallátrum norðan við Látrabjarg).

Vikursteinar.

Þess má og geta að vikursteinn var notaður til að verka kálfskinn. Eftir að skinnið var afhárað, skafið og þurrkað var það gjarnan fægt með vikursteini svo yfirborðið gljáði til þess að hægara væri að skrifa á það, skinnið var oftast annars of hrjúft. Vikursteinn var einnig notaður til þess að fægja járn og halda því gljáandi, til dæmis hnífa.
Vikur finnst oft við uppgrefti. Oft er hann í ómótuðum molum, en stundum er greinilegt að hann hafi verið notaður. Eins og áður segir var hann notaður til að fægja með, einnig til að pússa tré. Til eru einstöku gripir úr vikri. Líklegt má telja að vikursteinninn sé fenginn hérlendis. Það er þó ekki hægt að vita með fullri vissu nema með efnagreiningum.

Heimild:
-Steinar í íslenskri fornleifafræði, ritgerð til B.A.-prófs – Guðrún Jóna Þráinsdóttir, 2011, bls. 15-16.

Jobbasteinninn í Garðaholti – vaðsteinn.

Skrár

Fornleifafræði – upphaf og endir

Fornleifafræði er fræðigrein, sem fjallar um manninn út frá margvíslegum hliðum, t.a.m. út frá beinum (dýra- og manna), gripum (þ.m.t. byggingum), landslagi, ljósmyndum, kortum og öðrum skjölum. Helstu aðferðir fornleifafræðinga er fornleifaskráning og fornleifauppgröftur. Fornleifafræðingar fást við rannsóknir á ólíkum tímum, t.d. forsögulegum, miðöldum, og á minjum nútímasamfélaga.

Saga fornleifafræði á Íslandi fram til 1850

Ólafía Einarsdóttir (1924-2017). Margir hafa verið á þeirri skoðun, að dr. Ólafía Einarsdóttir hafi verið fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn. Þess vegna er eitt af tímaritum fornleifafræðinga á Íslandi kallað Ólafía. Ólafía lauk gjaldgengu prófi í greininni. Hún stundaði nám í Lundúnum og í Lundi. Ekki gróf Ólafía þó mikið á Íslandi, og hvort það var karlremba í Kristjáni Eldjárn eða kvenremba í Ólafíu, þá var Ólafíu ekki stætt á Þjóðminjasafni Íslands, þar sem Kristján réði ríkjum. Ólafía meistraði í staðinn sagnfræðina og tímatal í fornbókmenntum og er ekki síðri fornleifafræðingur fyrir það. Ólafía er með vissu fyrsta íslenska konan sem varð fornleifafræðingur.

Á meginlandi Evrópu fór áhugi á fornminjum vaxandi samhliða hugmyndum um ríkisvald á 16. og 17. öld. Nýstofnuð ríki þurftu að geta sýnt fram á að ríkisbúar sínir ættu sameiginlega fortíð og upprunasögu; vegna þess beindist áhugi fólks að slíkum gripum og minjastöðum. Álíka var að gerast á Íslandi þar sem fornfræðingar heimsóttu merkilega sögustaði sem nefndir voru í Íslendingasögum.
Fyrsta heildarskráning fornleifa á Íslandi var á vegum dönsku fornleifanefndarinnar á árunum milli 1817 og 1823. Konungur Danmerkur sendi skipunarbréf árið 1807 um að skrá fornleifar í Danmörku og áttu skrásetjarar að vera sóknarprestur sem mundu skrifa ritgerð um fornleifar í sinni sókn. Prestar áttu að líta sérstaklega til staðbunda minja um fornsögur og elstu leifar stjórnvalds, t.d. dómhringi og þingstaði.

Fornleifaskráning

Litla-Botnssel við Hvalfjörð. Selsins er getið í örnefnalýsingu, en í fornleifaskráningu er staðsetningin óviss.

Fornleifaskráning er það að leita að minjum á afmörkuðu svæði, hvort sem það er á landi eða í sjó, til skráningar.

Bæði í jörðu og á sjó eru minjar sem hver kynslóð skilur eftir sig og eru þær heimildir um líf fólks. Í tímanna rás hefur það tekið breytingum hvað telst sem fornleifar. Framan af voru aðeins skráðar byggingar og gripir frá víkingaöld en færst hefur í vöxt að skrá minjastaði hvað sem líður aldri þeirra og fremur horft til rannsóknar eða táknrænt gildi þeirra, enda lýkur sögu ekki við ákveðið ártal, eins og 1900 e. Kr.

Skráning minjastaða

Brynjudalur – Þórunnarsel.

Fornleifaskráning felur í sér að leita að upplýsingum í rituðum heimildum, taka viðtöl við staðkunnuga og mæla upp minjar á vettvangi. Skipta má verklagi fornleifaskráningar í þrennt í samræmi við þrjú stig skipulagsvinnu:
Svæðisskráning: Í svæðisskráningu er upplýsingum safnað saman um staðsetningu og gerð minja úr rituðum heimildum. Skjöl eru til að mynda lesin og túnakort skoðuð. Úr þessu fæst grunnur að fjölda og dreifingu minja á tilteknu svæði. Það gefur möguleika á að finna staði sem þykja sérstaklega athyglisverðir til kynninga eða rannsókna og svæði sem eru í hættu. Þessu til viðbótar er svæðisskráning undirbúningur fyrir aðalskráningu.

Í Dyljáarseli.

Aðalskráning: Á þessu stigi er farið út í mörkina og rætt við ábúendur eða aðrar manneskjur sem eru staðfróðar. Að svo búnu er farið af stað og leitað á svæðum sem sennilegt er að minjar leynist á. Þegar minjastaður er fundinn er hann skráður á staðlaðan hátt og lagt mat á ástand hans, hnattstaða fundin, staðurinn ljósmyndaður svo og uppdráttur teiknaður eftir því sem tilefni er til. Einnig er reynt að meta hvort staðurinn sé í hættu og þá af hvaða völdum.

Fiskaklettur 2022 – fyrrum hluti af sögu Hafnarfjarðar; nú einangraður millum húsa.

Deiliskráning: Tilgangur deiliskráningar er að fá upplýsingar um minjastaði á (litlum) afmörkuðum svæðum. Verklag við deiliskráningu er álík og við aðalskráningu nema í deiliskráningu er gengið skipulega yfir allt svæðið og minjar mældar upp á nákvæmari hátt. Öðru hverju gæti verið nauðsynlegt að grafa könnunarskurð til þess að kanna aldur og hvort að um mannvirki sé ræða.

Minjavarsla

Fjárskjólið í Dalnum – nú horfið vegna framkvæmda og áhugaleysis yfirvalda á varðveislu minja.

Fornleifaskráning er eitt mikilvægasta – ef ekki það mikilvægasta – verkefni fyrir minjavörslu hvers lands. Talið er að á Íslandi séu að minnsta kosti 130 þúsund fornleifastaðir en á ári hverju verður fjöldi þeirra fyrir eyðileggingu, til dæmis vegna byggingaframkvæmda, túnasléttunar eða sjávarrofs. Slík eyðilegging getur afmáð sögu sem aðrar heimildir eru fáorðaðar um. Fyrir þá sök er nauðsynlegt að vita hvar staðirnir séu og hvert ástand þeirra svo að hægt sé leggja mat á hvaða sögu samfélagið vill varðveita fyrir framtíðina.

Vísindarannsóknir

Krýsuvík neðan Baðstofu – fornleifar, nú horfnar vegna framkvæmda.

Fornleifaskráningar eru iðulega gerðar í tengslum við framkvæmdir, en skráning minjastaða getur að auki verið gerð í vísindalegum tilgangi (eða gögn framkvæmdaskráninga séu nýttar í rannsóknir). Markmið fornleifaskráninga í rannsóknarskyni er t.d. að finna minjastaði, kanna ævisögu landslags eða greina ákveðið mynstur minja. Allt er þetta gert í því skyni að svara ákveðnum spurningum. Þess konar rannsóknar geta verið allt frá því að rannsaka skipulagningu einstakra grafreita upp í feiknastór landsvæði. Með því að skrá form garðsins, staðsetningu minja innan hans og vísun þeirra í klassíska fornöld, þá sýndi rannsóknin fram á hvernig garðurinn var efnislegur vitnisburður sem voldugt tákn um samfélagslegt vald húsráðandans og hafði garðurinn mótandi áhrif á gesti og gangandi.

Fornleifarannsóknir sýna að byggð var hafin í Viðey á 10. öld en árið 1225 var stofnað þar klaustur af reglu heilags Ágústínusar. Í meira en 300 ár var Viðeyjarklaustur mesta helgisetur í Sunnlendingafjórðungi af Skálholti frátöldu. Alþjóðleg hefð er fyrir því að klausturbyggingar myndi umgerð um klausturgarð. Túlka má rannsóknir á svæðinu á þann veg. Byggingar merktar A, B og C hafa verið grafnar upp og sýna langhús (stofu, skála og búr). Þar austur af er sennilega smiðjukofi (D). Aftur af langhúsinu eru lítið rannsökuð bakhús. Kirkjan (E) er tilgátuhús en fyrir myndir eru sóttar í kirkjur á Þingeyrum og á biskupsstólunum. Jarðsjármælingar sýna að fyrir framan Viðeyjarstofu og kirkju hafi verið byggingar, trúlega sjálf klausturhúsin (F), þau eru einnig tilgátuhús.

Í fornleifaskráningu í vísindaskyni eru samskonar verklagi beitt og í hefðbundinni fornleifaskráningu, einkum deiliskráningu. Tilgangurinn er að fá nákvæmar upplýsingar um minjastaðinn. Af þeim sökun er í fáeinum tilvikum notuð ýmis jarðsjátæki, til dæmis viðnámsmælir, til að skima eftir minjum undir jarðvegi. Í sumum tilvikum eru teknir könnunarskurði til þess að athuga hvort um mannvirki sé að ræða, vita aldur þess eða ná í sýni til efnagreiningar.

Hvað eru fornleifar?
Fornleifar eru það sem hefur orðið eftir frá gamalli tíð. Flest af því sem við höfum með höndum eyðist í tímans rás. Sumu er alls ekki ætlað að endast; við neytum matar og brennum kerti, föt endast sjaldan meira en í nokkur ár en aðrir hlutir geta enst í áratugi og jafnvel aldir, til dæmis hús og bækur.
Hlutir sem við notum mikið slitna, brotna og skemmast, sumt er hægt að endurnýta og gera við en fyrr eða síðar endar langflest af því sem við höfum í kringum okkur (oft með langri viðdvöl í kompu eða á háalofti) á öskuhaugum, þar sem því er annað hvort brennt eða það rotnar og eyðist smátt og smátt.

Öskuhaugur í rannsókn.

Öskuhaugarnir sjálfir verða svo eyðingu að bráð; fyrir utan niðurbrot efnanna í jarðveginum geta þeir horfið vegna vind- og vatnsrofs, landbrots og framkvæmda og þess vegna getur verið mjög erfitt að finna nokkur einustu ummerki eftir fólk að nokkrum öldum eða árþúsundum liðnum.
Það sem varðveitist, annað hvort af því að því hefur verið haldið til haga, til dæmis handrit og listaverk, eða vegna þess að skilyrði í jarðvegi hafa verið góð, er því aðeins brot af því sem upphaflega var, en það brot getur gefið mikilvægar vísbendingar um þá tíma sem leifarnar eru frá. Það er vegna þess sem fornleifar eru rannsóknarefni sérstakrar fræðigreinar, fornleifafræði, en hún fæst við að finna fornleifar og túlka þær sem heimildir um liðna tíð.

Fyrrum hús Brennisteinsfélagsins í Seltúni, elsta hús klætt bárujárni hér á landi, nú við Suðurgötu 10, Hafnarfirði.

Misjafnt er hvað hlutir þurfa að vera gamlir til að teljast fornleifar. Í íslenskum lögum er miðað við að allt sem er eldra en 100 ára teljist fornleifar en einnig þekkist að miðað sé við 500 ár eða allt sem er eldra en miðaldir (það er eldra en 1500 ára). Það er hins vegar ekki einber aldurinn sem gerir gamla hluti að fornleifum heldur fremur hvort þeir geta talist í einhverjum skilningi úreltir og hversu sjaldgæfir þeir eru. Við getum tekið sem dæmi að fáir myndi telja klaufhamar úr ryðfríu stáli sem framleiddur var árið 1927 til fornleifa. Slíkur hamar er eins og hamrar sem framleiddir eru í dag og hefur sama notagildi. 5 ¼ tommu tölvudiskur frá 1986 er hins vegar úrelt fyrirbæri sem erfitt er eða ómögulegt að nota lengur og við myndum því, í hálfkæringi að minnsta kosti, geta talað um sem fornleifar. Notagildið veldur því líka að hamrar geta auðveldlega orðið langlífir og sennilega leynast býsna gamlir hamrar víða í verkfærakistum en úreltir tölvudiskar eru hinsvegar orðnir mjög sjaldgæfir og þegar komnir á dagskrá hjá söfnum og áhugafólki um varðveislu gamalla hluta.

Kuml.

Oft er gerður greinarmunur á hlutum sem hafa varðveist af því að passað hefur verið upp á þá, til dæmis kirkjuskrúð, handrit og gömul málverk, og hlutum sem varðveist hafa í jörðu. Jarðfundnum fornleifum má svo aftur skipta í tvennt eftir því hvort hlutirnir hafa verið skildir vísvitandi eftir undir mold, (einkum legstaðir manna og dýra, sumir með haugfé, og faldir fjársjóðir), eða hvort þeir eru úrgangur eða annað sem hefur verið hent eða skilið eftir (stundum óvart).
Þróunin innan fornleifafræðinnar hefur verið frá upphaflegri áherslu á að finna fagra gripi í átt að sífellt nákvæmari rannsóknum á úrgangi í víðasta skilningi. Þær rannsóknir beinast ekki eingöngu að rústum bygginga og gripum sem finnast í þeim og gömlum öskuhaugum, heldur einnig að dýrabeinum og öðrum matarleifum; ösku, gjalli og öðrum leifum eftir eldamennsku og iðnað; skordýra- og jurtaleifum og efnasamböndum sem geta gefið vísbendingar um lífshætti fólks til forna.

Fornleifauppgröftur á bæjarstæði.

Fornleifafræðingar hafa þróað aðferðir til að setja saman mynd af horfnum samfélögum byggða á slíkum brotakenndum heimildum. Aðeins örlítill hluti af því sem var hefur varðveist og margt af því hefur varðveist fyrir eintóma tilviljun. Það er flókið mál draga skýrar ályktanir af slíkum efnivið en aðferðirnar sem hafa verið þróaðar til þess hafa einnig reynst vel til að rannsaka samtímann – það er ruslið sem við framleiðum og hvað það segir um okkur.
Allt rusl, gamalt og nýtt, er því viðfangsefni fornleifafræðinnar, en fornleifar má telja allt sem er nógu gamalt til að vera orðið úrelt og/eða sjaldgæft.

Hvaða aðferðir nota fornleifafræðingar við að tímasetja fornleifar?

Rúnasteinn – sænskur.

Aðeins er hægt að tímasetja hluti sem bera læsilegar áletranir, nema eitthvað annað sé vitað um þá. Fyrir iðnbyltingu eru það einkum legsteinar og mynt sem bera áletranir. Tímasetningar slíkra áletrana eru sjaldnast ákveðin ártöl heldur til dæmis veldistími konunga eða annars konar tilvísanir í fólk eða atburði sem ritheimildir eru til um.
Áletranir eru mikilvægar en þær finnast aðeins á örlitlu brotabroti allra fornleifa og því hefur þurft að þróa sérstakar aðferðir til að aldursgreina fornleifar. Engin ein aðferð er til sem hægt er að beita á öll efni eða hluti undir öllum kringumstæðum heldur nota fornleifafræðingar yfirleitt margar aðferðir saman til að komast að niðurstöðu um aldur minjanna sem þeir rannsaka.
Þessar aðferðir má flokka í tvennt: annars vegar eru afstæðar tímasetningaraðferðir sem geta greint hvort tilteknar fornleifar eru eldri eða yngri en aðrar en ekki endilega hversu gamlar, og hins vegar algildar aðferðir sem gefa raunaldur hlutanna. Í fljótu bragði mætti ætla að síðarnefndu aðferðirnar væru augljóslega betri en þær eru ýmsum takmörkunum háðar og því liggja afstæðu aðferðirnar að mörgu leyti til grundvallar.
Afstæðar tímasetningaraðferðir

Christian Thomsen (1788-1865).

Það var danski fornleifafræðingurinn Christian Thomsen (1788-1865) sem lagði grundvöllinn að flokkun fornleifa eftir aldri á fyrri hluta 19. aldar. Þá setti hann fram svokallaða þriggja alda kenningu. Hann hafði tekið eftir því að úr elstu jarðlögum komu eingöngu áhöld og gripir úr steini, en úr yngri lögum kæmu líka hlutir úr bronsi og úr enn yngri lögum gripir úr steini, bronsi og járni. Kenning hans var því sú að fyrst hefði verið steinöld, síðan bronsöld og síðast járnöld.
Þessi kenning liggur enn til grundvallar tímabilaskiptingu forsögunnar í Evrópu og Vestur Asíu en hún er fyrst og fremst mikilvæg fyrir það að með henni er hægt að raða hlutum í aldursröð eftir efni þeirra og fundarsamhengi. Elstu leirker finnast til dæmis iðulega í sömu lögum og pússuð steináhöld sem eru ólík slegnum steináhöldum í enn eldri lögum. Á þessari athugun byggir skipting steinaldarinnar í fornsteinöld og nýsteinöld og frá dögum Thomsens hafa fornleifafræðingar unnið sleitulaust að því að greina slík samhengi og skipta “öldunum” niður í æ styttri tímabil.

Leirker eru afar sjaldgæfur fundur við fornleifarannsóknir frá landnámi og fram á 11 öld, tvö brot fundust í Vogum á Höfnum á Reykjanesi og þrjú brot við höfnina á Kolkuósi í Skagafirði.
Í öskuhaugnum í Firði hafa nú fundist yfir 20 brot sennilega öll af sama kerinu. Öskuhaugurinn er aldursgreindur frá 940-1100.

Þó að grófa flokkunin haldi fyrir heilar heimsálfur geta styttri tímabilin verið ólík frá einu landi eða svæði til annars en það helgast af því að skilgreining þeirra byggir á atriðum eins og tísku sem er oft staðbundin. Því má segja að efnin (steinn, kopar, brons, járn, en líka gler, stál, silki og gúmmí) gefi grófa rammann en tæknin (bæði aðferðir við að búa til hluti, til dæmis málmsteypa og postulínsgerð, og við að nýta þá, til dæmis plæging og tedrykkja) og tískan hjálpa til við að tímasetja með meiri nákvæmni. Tíska er lykilatriði í þessu, því að margir hlutir (einkum skartgripir og allskonar skreyti og munstur) geta breyst hratt og því meiri sem breytileikinn er þeim mun styttri eru tímabilin og þeim mun nákvæmar hægt að tímasetja. Það eru ekki bara manngerðir gripir sem fornleifafræðingar líta til í þessu samhengi heldur líka atriði eins og villt dýr í umhverfi bólstaða, hvaða jurtir eru ræktaðar, húsdýrahald og margskonar aðrar vísbendingar um líf og störf mannanna sem taka breytingum með tímanum.

Unnið við að sniðgreina gjóskulög í jarðvegssniði.

Allt þetta byggir á því einfalda en mikilvæga lögmáli að afstaða jarðlaga og mannvistarlaga segir til um aldur þeirra: lagið sem er undir er eldra en það sem er ofan á. Ef gripasafn úr eldra lagi er til dæmis með ákveðna tegund af leirkerjum en það yngra ekki þá getur verið að sú tegund hafi fallið úr tísku, og ef sú breyting sést á mörgum stöðum má hafa þá breytingu sem aldursviðmiðun. Hún segir okkur hinsvegar ekki hvenær þessi leirker hættu að vera í tísku.
Fram um miðja 20. öld áttu fornleifafræðingar í erfiðleikum með að tengja tímabilin sín við rauntíma. Eina aðferðin var að nota gripi með áletrunum sem hægt var að tengja við sögulega atburði og einstaklinga en sú aðferð kemur aðeins að gagni eftir að ritmál var fundið upp, fyrir um 5000 árum síðan í gamla heiminum, en allt sem var eldra en það var erfitt eða ómögulegt að tengja við rauntíma. Þetta breyttist eftir 1950 með tilkomu aldursgreiningar með geislakoli en hún hefur valdið byltingu í tímasetningum í fornleifafræði.

Algildar tímasetningaraðferðir

C-14.

Áletrun getur gefið algilda tímasetningu, til dæmis má yfirleitt treysta því að mynt með nafni kalífa eða konungs sé frá veldistíma hans, en sú tímasetning segir bara til um aldur myntarinnar. Aðrir gripir sem finnast í sama lagi geta ekki hafa lent þar fyrr en eftir að myntin var slegin, en þeir geta annaðhvort verið eldri en hún (það er þeir voru gamlir þegar þeir lentu í laginu) eða miklu yngri (myntin var gömul þegar hún lenti í laginu).
Sú algilda tímasetningaraðferð sem mest áhrif hefur haft og mestu máli skiptir í fornleifafræði nútímans er hins vegar geislakolsaldursgreining, líka þekkt sem kolefnisaldursgreining eða C14. Þessi aðferð byggist á því að þrjár samsætur kolefnis (C) eru í andrúmsloftinu og hlutfallið á milli þeirra er stöðugt. Sama hlutfall er svo í öllum lífverum. Ein af þessum samsætum, C14, er geislavirk sem þýðir að hún er óstöðug og breytist í stöðugu samsætuna N14. Það sem skiptir máli fyrir tímasetningar er að geislavirk efni eyðast með stöðugum og ákveðnum helmingunartíma sem er hægt að ákvarða með mælingum í rannsóknastofu.

C-14.

Helmingunartími C14 er 5730 ár og með þessu má aldursgreina allar lífrænar leifar aftur til um 40.000 ára. Fara má nærri um raunaldur jarðlags með því að tímasetja hluti eins og fræ og dýrabein sem sjaldnast eru meira en nokkurra ára þegar þau lenda undir torfu, en aðalkosturinn við þessa aðferð er að hún er sjálfstæð, óháð bæði ritheimildum og flokkunarkerfum forngripa; og að henni má beita á öll lífræn efni, meðal annars þau sem lent hafa í eldi og kolast en kolaðar leifar geta varðveist þar sem varðveisluskilyrði eru að öðru leyti slæm fyrir lífrænar leifar.
Með þessu er ekki allur vandi leystur; ýmis vandamál eru við meðferð og túlkun geislakolsaldursgreininga, og aðferðin nær ekki til eldra skeiðs fornsteinaldar, langlengsta tímabils mannkynssögunnar (nærri 2 milljónir ára). Aðrar aðferðir sem einnig byggjast á stöðugri eyðingu geislavirkra efna (til dæmis úrans og kalín-argons) eru þó til og má nota þær á eldri hluti, fyrst og fremst berg.
Margar aðrar aðferðir eru til en þær eiga allar sammerkt að vera annað hvort staðbundnar (eins og gjóskulagatímatalið sem íslenskir fornleifafræðingar styðjast mikið við) eða að aðeins er hægt að beita þeim á sérstök efni. Þar á meðal er trjáhringaaldursgreining sem er nákvæmasta tímasetningaraðferð sem til er en henni er aðeins hægt að beita á sæmilega stóra búta úr tilteknum trjátegundum (til dæmis eik en ekki birki, enn sem komið er að minnsta kosti).

Kléberg í Glúfurgili í Esju.

Þegar fornleifafræðingur stendur frammi fyrir því að tímasetja fornleifar byrjar hann yfirleitt á því að reyna að staðsetja sig gróflega í tíma út frá efnum og gerð gripanna. Hér á Íslandi myndum við til dæmis næsta hiklaust telja að safn sem innihéldi svínabein, glerperlur og kléberg væri frá víkingaöld en að safn með leirkerjum og glerbrotum væri frá 17. öld eða yngra, og það þó að söfnin væru að uppistöðu hlutir úr járni og steini sem væru í aðalatriðum eins í báðum. Til þess að fá nákvæmari tímasetningu myndum við svo líta til gjóskulaga, en það getur verið háð aðstæðum hvort til staðar eru gjóskulög sem hægt er að nota sem tímatalsviðmið. Jafnframt myndum við láta gera geislakolsaldursgreiningar á völdum hlutum. Í öðrum löndum er samsetning aðferðanna oftast önnur en alls staðar á það við að efni og gerð hlutanna gefa rammann, en síðan beita menn öðrum aðferðum eftir efnum og aðstæðum, og oftast er geislakolsaldursgreining þar á meðal.

Hvar hafa leifar um víkinga varðveist?

Víkingur.

Þegar fjallað er um leifar eftir víkinga þarf fyrst að ákveða hvað við er átt með hugtakinu víkingur. Í íslenskum miðaldaritum hefur orðið alltaf þrönga merkingu, það þýðir „sæfari, sjóræningi“ og er fyrst og fremst notað um norræna menn þó að merkingin virðist ekki endilega bundin þjóðerni. „Víkingur“ er með öðrum orðum starfsheiti en fyrir löngu hefur skapast sú hefð að nota það sérstaklega um þá norrænu menn sem tóku að ræna, rupla, versla og berjast til landa í Norður-Evrópu á níundu og tíundu öld e. Kr.

Þetta tímabil er oft nefnt víkingaöldin og látið ná frá 793/800 til 1050/1066/1100 e. Kr. Það einkenndist í fyrstu af ránsferðum og strandhöggi norrænna manna við Eystrasalt, á Bretlandseyjum og í strandhéruðum Norður-Evrópu, en fljótlega einnig skipulegum hernaði og landvinningum sem leiddu til þess að þeir settust að í norðurhluta Englands, í borgum eins og Dublin (Dyflinni) á Írlandi, í Normandí í Frakklandi og á svæðinu í kringum Starja Ladoga (Aldeigjuvatn) í Rússlandi.

Víkingar.

Lítið er vitað um hversu stórar byggðir norrænna manna voru á þessum stöðum og víst að þeir samlöguðust fljótt þeim þjóðum sem þar voru fyrir.
Á sama tíma fundu norrænir menn áður óbyggð lönd í Norður-Atlantshafi – Færeyjar, Ísland og seinna Grænland – þar sem þeir settust að. Þeir settust líka að á svæðum sem lengi höfðu verið byggð í Skotlandi: á Hjaltlandi, Orkneyjum, Suðureyjum, Katanesi og einnig á eynni Mön í Írlandshafi. Öfugt við hinar norrænu byggðir í Englandi, Frakklandi og Rússlandi náðu norrænir menn algerum menningarlegum og pólitískum undirtökum á þessum svæðum og var til dæmis talað norrænt mál á Hjaltlandi og Orkneyjum fram yfir siðaskipti.
Vegna þess hve víkingaöldin er litríkt tímabil í sögunni og hve ránsferðir og hernaður norrænna manna skipti miklu fyrir þróun efnahags og stjórnkerfis í Norður Evrópu á þessu tímabili hefur hugtakið „víkingar“ fengið merkinguna „allir norrænir menn á víkingaöld“ í hugum margra.

Íslenskur víkingur á alþingishátíðinni 1930.

Þetta á einkum við um enskumælandi þjóðir en frá sjónarmiði íbúa Bretlandseyja voru sjóræningjar frá Norðurlöndum og norrænir menn almennt einn og sami hópurinn. Af þeim sökum er hugtakið „Viking“ á ensku mjög oft notað sem samheiti fyrir Norðurlandabúa á víkingaöld, friðsamt fólk jafnt sem atvinnusjóræningja. Á Norðurlöndum hefur hinsvegar tíðkast að gera greinarmun á þeim tiltölulega litla hópi sem lagðist í víking og hinum sem heima sátu eða námu óbyggð lönd í úthöfum til að búa þar í friði og spekt. Landnemar á Hjaltlandi og Íslandi voru því ekki víkingar – í mesta lagi fyrrverandi víkingar – samkvæmt íslenskum málskilningi.
Annað starfsheiti frá sama tíma sem einnig hefur fengið merkingu þjóðernis er „væringjar“ en það hugtak var upphaflega notað eingöngu um Norður-Evrópumenn sem mynduðu lífvarðasveit keisarans í Miklagarði (nú Istanbúl). Í henni voru alls ekki bara norrænir menn, heldur líka Engilsaxar og Þjóðverjar, en hugtakið er samt oft notað almennt um norræna menn sem versluðu, rændu og settust að í austurvegi, það er við austanvert Eystrasalt og í Rússlandi.
Leifar sem varðveist hafa eftir víkinga og væringja, það er norræna sjóræningja, kaupmenn og hermenn á 9.-11. öld e. Kr., eru ekki miklar. Það sem vitað er um þetta fólk er mest úr írskum, enskum, þýskum, frönskum og grískum annálum og sagnaritum frá þessu tímabili. Nokkrir rúnasteinar, flestir frá 11. öld og í Svíþjóð, geta einnig um ferðir nafngreindra manna í austur- og vesturvíking. Yngri heimildir, til dæmis íslenskar fornsögur, eru miklu meiri að vöxtum en ekki að sama skapi áreiðanlegar.

Þórshamar eftir uppgröft.

Á sumum svæðum þar sem norrænir menn settust að, til dæmis í Englandi og Normandí, eru örnefni helstu heimildirnar um þá. Það eru bæði nöfn sem norrænir menn hafa gefið bólstöðum sínum og nöfn sem innfæddir hafa gefið stöðum sem tengdust norrænum mönnum með einhverjum hætti. Í Englandi og í Rússlandi hafa einnig fundist nokkur kuml, heiðnar grafir með haugfé, sem greinilega eru norræn. Mun erfiðara hefur verið að bera kennsl á byggingar norrænna manna á þessum svæðum og virðast þeir hafa samið sig mjög fljótt að siðum innfæddra.
Í Englandi og á Írlandi hafa verið gerðir umfangsmiklir uppgreftir í bæjum sem norrænir menn réðu á víkingaöld. Stærstu og frægustu uppgreftirnir eru í York (Jórvík) á Englandi og Dublin á Írlandi. Leifarnar sem hafa fundist á þessum stöðum eru ekkert sérstaklega norrænar – þær skera sig lítið sem ekkert frá leifum úr öðrum bæjum í Norður-Evrópu á sama tíma sem tengjast norrænum mönnum minna (til dæmis Dorestad í Hollandi, Hamwic á Englandi og Novgorod í Rússlandi). Hins vegar er vitað að York og Dublin voru undir stjórn norrænna manna, einkum á 10. öld, og að uppgangur þeirra tengist verslun á vegum víkinga.

Munir uppgötvaðir eftir fornleifagröft.

Það á líka við um bæi sem urðu til á Norðurlöndum á víkingaöld, til dæmis Ribe og Hedeby í Danmörku, Birka í Svíþjóð og Kaupang í Noregi, en við uppgrefti á þessum stöðum hefur fundist ýmiskonar varningur sem ber verslunarsamböndum víkinga vitni. Norðurevrópskir og arabískir peningar frá víkingaöld hafa fundist í þúsundatali á Norðurlöndum, ekki síst á Gotlandi, og eru þeir mjög mikilvæg heimild um verslunarsambönd á þessum tíma.
Á Norðurlöndum hafa menn einnig talið sig geta bent á gripi, yfirleitt úr kumlum, sem gætu verið afrakstur ránsferða utan Norðurlandanna. Það eru til dæmis kirkjugripir og skraut af bókum sem ætla má að hafi verið rænt úr kirkjum eða klaustrum. Slíkir fundir eru þó fáir.

Gripur endurheimtur eftir fornleifauppgröft. Hér verður vitleysunni í kringum klaustursrannsóknir ekki gerð séstök skil.

Miklu sjaldgæfara er að menn hafi talið sig finna ummerki um víkinga utan Norðurlanda (það er önnur en örnefni og ótvíræð kuml). Gripir sem eru klárlega norrænir, eins og til dæmis kúptar nælur sem voru hluti kvenbúnings og norræn mynt, hafa mjög litla útbreiðslu utan Norðurlanda. Sérstæðar leifar eftir norræna menn eru til dæmis rúnarista á styttu af ljóni sem nú er í Feneyjum en var upphaflega í Aþenu, og önnur sem Hálfdan nokkur risti í Hagiu Sofiu, kirkju í Istanbúl.

Mjög mikilvægar leifar sem tengjast víkingum eru skip sem fundist hafa, bæði í grafhaugum (til dæmis Ásubergs- og Gauksstaðaskipin í Noregi) og á hafsbotni (til dæmis fjölmörg í Hróarskeldufirði í Danmörku). Skipin voru tæknileg forsenda fyrir víkingaferðunum og landnámi norrænna manna í Norður-Atlantshafi.

Ásubergsskipið.

Þau eru flest geymd og mörg höfð til sýnis í víkingaskipasöfnunum í Osló og Hróarskeldu (Roskilde).
Leifar eftir norræna menn á víkingaöld er því fyrst og fremst að finna á Norðurlöndum, og eru gripirnir yfirleitt varðveittir á söfnum, bæði þjóðminjasöfnum viðkomandi lands og hérðassöfnum. Í Noregi er hægt að skoða aðfangaskrár forngripasafnanna á dokpro.uio.no.
Sama gildir um gripi sem hafa fundist utan Norðurlanda. Þeir eru flestir varðveittir á þjóðminjasöfnum (til dæmis Skotlands, Bretlands og Írlands) eða á héraðsminjasöfnum. Á svæðum þar sem norrænir menn settust að má víða skoða uppgrafnar byggingar (til dæmis á Jarlshof á Hjaltlandi), tilgátuhús (til dæmis á Borg í Lófóten) og sýningar (til dæmis í York).

Heimildir:
-https://is.wikipedia.org/wiki/Fornleifafr%C3%A6%C3%B0i
-https://is.wikipedia.org/wiki/Fornleifaskr%C3%A1ning
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=28898
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=50983
-https://www.visindavefur.is/svar.php?id=4377

Þjóðminjasafnið.

Skrár

Sel og selstöður fyrrum

Í ritgerð um „Sel og selstöður í Dýrafirði„, skrifuð af Bjarna Guðmundssyni 2020 er fjallað um sel og selsbúskap í þeim landsfjórðungi. Auðveldlega má hins vegar heimfæra þau skrif, einkum hvað varðar upphaf búskaparins upp á selsbúskap annars staðar á landinu á þeim tíma – þótt ekki væri til annars en til uppfræðarfærslu hins almenna um selsbúskap þess tíma:

Öskjuhlíð – meint seltóft Víkursels, þess fyrsta frá Reykjavíkurbæ Ingólfs.

„Dalirnir voru alsettir seljum“, fyrirlas Páll Zóphóníasson nemendum sínum á Hvanneyri veturinn 1919-1920, „og enn má sjá þess ljós merki af tóftunum sem nú standa sem menjar um horfna frægð, því frægð var það að hafa manndóm í sjer til að hafa fjenað í seljum.“

Seljahugtakið hefur með árunum fengið á sig eilítið rómantískan blæ, ef til vill vegna ýmissa þjóðsagna sem seljum eru tengdar, legu þeirra í víðernum og frjálsræði fjarri byggð en sjálfsagt einnig vegna erlendra áhrifa, einkum frá Noregi, þar sem þessi búskaparháttur tengist í hugum margra fögru landslagi og sællegum selstúlkum.

Selin í sögu og lögum

Reykjavíkursel við Selvatn.

Seljabúskapur er eitt af einkennum fornrar norrænnar kvikfjárræktar. Sel og selför voru hluti hins dreifbæra (extensive) búskapar sem einkenndi hana. Hann var og er einnig þekktur í Alpahéruðum Evrópu, í Skotlandi, Írlandi og raunar í fleiri hornum heimsins (summer farming). Seljabúskapur var leið til þess að nýta fjarlæg en oft kostamikil beitilönd, gjarnan ofan skógarmarka, til framleiðslu mjólkur á hásumri með sauðfé, kúm og geitum. Mjólkin var unnin í ýmsar afurðir til heimaneyslu um ársins hring en gat einnig verið liður í öflun nauðsynlegs gjaldmiðils t. d. smjörs upp í land- og gripaleigu. Seljabúskapur á einu eða öðru formi á sér fornar rætur er rekja má langt aftur til járnaldar Þrennt mótaði seljabúskapinn: búfé, fólk og landkostir, einkum beitarkjörin.

Fornasel.

Margar rannsóknir hafa verið gerðar á seljum og seljabúskap. Það eru ekki síst Norðmenn sem þar hafa verið afkastamiklir enda búhátturinn mjög algengur þar í landi.
Lars Reinton skilgreindi hinn norræna seljabúskap (sæterbruk) þannig: „Sæterbruk er det når ein gard (ein fast vinterbustad) har krøtera sine i sumarbeite på ein stad eit stykke frå garden der det er husvære og fast personale, så ein kan nytta ut større vidder til beite, som regel òg til slått og onnor fórsanking, og så ein kan spara på heimemarkene og nå i betre beite, føde fleire krøter over vinteren og skaffe forråd til levemåten på den faste bustaden (garden).

Fornasel – vatnsból.

Með nokkurri einföldun má segja að tvær kenningar hafi einkum staðið um upphaf og þróun hins norræna seljabúskapar: Fyrst sú að seljabúskapurinn hafi þróast úr hjarðmennsku (nomadism) og eigi sér rætur í hinum indóevrópska frumbúskap og fyrstu búsetu jarðyrkjufólks. Reinton var einkum talsmaður þeirrar kenningar en verk hans var lengi vel miðlægt í norrænni seljaumræðu. Hin kenningin er sú að seljabúskapur hafi á löngum tíma einkum þróast sem svæðabundið svar við breytilegri þörf fyrir beitilönd og fóður. Svo virðist sem síðari kenningin njóti nú meira fylgis þótt í raun séu þær sprottnar af sömu rót – þörfinni fyrir hagkvæma nýtingu takmarkaðra beitilanda til öflunar lífsnauðsynlegs matarforða.

Straumssel – efri Straumselshellar.

Þótt álitið sé að vestur-norskir landnámsmenn hafi fært seljabúháttinn með sér til Íslands og mótað hann í fyrstu með hliðsjón af eigin reynsluheimi og áþekkum umhverfisaðstæðum virðist hátturinn hafa þróast með ólíkum hætti í löndunum tveimur. Cabouret segir Frostaþingslög geyma orðið sel í sömu merkingu og hin 200 árum yngri lög nota orðið setur/sætr. Upphaflega merkti sel aðeins lítið einsrýmis hús en setur dvalarstað. Það síðara taldi hann fela í sér hlutverkaskiptara mannvirki fyrir fólk og fé og til framleiðslu mjólkurafurða. Ennfremur að það benti til þess að það hafi fyrst verið á hámiðöldum sem norski seljabúskapurinn var fullþróaður.

Stekkur norðan Njarðvíkursels sunnan Seljavatns (Seltjarnar).

Að baki því áleit Cabouret liggja byggðaþróun sem ýtti búfjárhaldi að sumarlagi það langt frá býlinu að hverfa varð frá mjaltastað svo nærri býli að í mesta lagi þurfti dálítið sel til næturhvíldar, ef fjarlægðin heim var þá ekki orðin það mikil að frágangssök var að fara heim á milli morgun- og kvöldmjalta. Cabouret benti á að það var aðeins heitið sel sem fluttist til Íslands, og að þess vegna megi reikna með því að þetta form seljabúskapar hafi verið hið algenga í Vestur Noregi við landnám Íslands. Þegar støl/stöðull varð algengt heiti selja í Vestur Noregi bendir það til hins sama. Orðið táknar mjaltastað, upphaflega án búsetu. Á Íslandi er orðið aðeins þekkt í hinni upphaflegu merkingu, sem mjaltastaður. Það taldi Cabouret benda til þess að merkingar-breytingin hafi fyrst orðið í Noregi eftir fólksflutningana til Íslands.

Selsvellir – Uppdráttur ÓSÁ.

„Hve afarmikla þýðingu selin hafa haft á fyrri öldum, sést af hinum óteljandi seljarústum, sem eru dreifðar um afdali og heiðar um alt Ísland“, skrifaði Þorvaldur Thoroddsen árið 191912 en hann er líklega sá, ásamt þjóðverjanum Hitzler, sem lengi vel átti rækilegasta yfirlitið um sel og selstöður á Íslandi.

Annars eru innlendar heimildir býsna ríkulegar. Þær byggjast bæði á sérstökum sagnfræði- og fornleifarannsóknum, sem gerðar hafa verið, sem og almennum frásögnum af seljum og seljabúskap í einstökum sveitum. Til viðbótar þeim heimildum, sem þegar hafa verið nefndar, má úr fyrri hópnum sérstaklega nefna rannsóknir þeirra Guðrúnar Ólafsdóttur og Guðrúnar Sveinbjarnardóttur en úr þeim síðari til dæmis verk Eyfirðingsins Hólmgeirs Þorsteinssonar og Skaftfellingsins Einars H. Einarssonar. Þá ber úr þeim flokki að nefna afar athyglisverða heimasíðu www.ferlir.is með fróðleik um sel, selstöður og seljabúskap á Reykjanesskaganum.

Gömlu selin á Selsvöllum.

Í lögbókunum fornu, Grágás, lagasafni íslenska þjóðveldisins, og Jónsbók, sem samþykkt var á Alþingi árið 1281, er allvíða vikið að seljum og selförum. Er það mjög til marks um mikilvægi seljanna á gildistíma lögbókanna. Lögin geyma ýmis atriði varðandi umgengni um sel og selstöður svo og selfarir, atriði sem varpa gagnlegu ljósi á forsendur og framkvæmd þessa búháttar. Hér verður því nokkurra ákvæða lögbókanna getið með beinum tilvitnunum í texta þeirra: Úr Grágás (tölur vísa til blaðsíðu).

20: Manni er rétt að fara, þótt drottinsdagur sé, til sels með byttur…

Straumssel.

146:… þá skal það boð hver bera en engi fella, og á það að fara með veturhúsum eftir boðburð réttum en eigi með sætrum…

147: Sá skal boð bera bæja í milli… En ef hjú eru öll af bæ gengin, þá skal ganga í seturhús bónda ef það er opið og setja niður í öndugi svo að eigi falli.

177: Engi maður skal fyrir öðrum brenna með heiftugri hendi hús né heyhlaða, sætur, búð né skip. En ef hann brennir og verður að því kunnur og sannur, þá er hann útlægur og óheilagur og heitir brennuvargur, og hefir fyrirgert hverjum peningi fjár síns í landi og lausum eyri . . .

Litla-Botnssel.

186: [Hvervetna þar sem sætur eru til bæja manna, þá skulu menn fara með búfé sitt yfir annars land til sætra, fornar götur ef til eru, og hafa í togi laus hross ef yfir eng er að fara. En ef keldur eru á leið hans, þá má hann gjöra þar brú yfir og vinna þann áverka á jörðu hins]. Menn skulu fara úr húshaga með fé sitt þá er tveir mánaðir eru af sumri, utan þeim þikki öllum annað hentara er brottfærslu eigu.

En ef einhver situr lengur niðri, þá skal sá er að telur fyrirbjóða honum þarsetu. Nú situr hann heima eigi að síður, þá skal hann stefna honum héraðsþing fyrir rán og þarsetu. Þá eiga þingmenn að dæma konungi hálfa mörk fyrir grasrán en grönnum hans hálfa mörk fyrir grasverð þeim er gras missa.

Brynjudalur – í Þórunnarseli.

Nú skal hann æsta svo marga bændur liðs sem hann þarf að færa fé hins úr haga sínum. Sekur er sá hver tveimur aurum við konung er eigi fer, ef hann er til krafður. Slíkt hið sama liggur við ef maður fer heim í húshaga fyrir tvímánuð.

186: [Nú skal til sætra á fjöll upp vera merki sem að fornu fari hefir verið og færa sætur eigi úr stað utan hann færi öngum manni til skaða, og svo skulu þeir hið sama sætrum halda. Engi maður skal setja sætur sitt við annars land eður haga, þar sem eigi hefir að fornu verið. Þar skal mæta horn horni og hófur hófi.]

Selstígurinn í Stakkavíkursel – Hlíðarvatn fjær.

186: Þjóðgata og sæturgata og allir rekstrar skulu vera sem að fornu fari hafa legið … Ef maður rænir annan mann sæturgötu eður rekstri þeim sem að fornu fari hefir verið, bæti konungi hálfri mörk fyrir vegarán og hafi hinn þó götu sem áður.

Það var vinnan sem á hverjum tíma var sá þátturinn er helst takmarkaði rekstur seljanna: Hún var mikil og ekki eftirsóknarverð, sennilega sakir aðstöðu, aðbúnaðar og fásinnis.

319: Of selför: Ef maður hefir lönd fleiri undir bú sitt en eitt, og vill hann fara þar í sel yfir annars manns land, og á hann þar að fara með fé sitt tysvar á sumri til sels, en því aðeins oftar ef þar verða misgöngur fjár, þá á hann að reka heim smala sinn. Hann á fornar götur að fara, ef þær eru til.

Viðeyjarsel.

Ef hann fer of engi manns, þá skal hann í togi hafa hið lausa hross. Ef þar eru keldur á götu hans, og á hann að gera brúar þar yfir og vinna þau áverk á annars manns landi. Ef maður fer yfir engi annars, og hlýtur hinn af því skaða, þá varðar honum það útlegð, enda skal hann bæta honum skaða, svo sem búar fimm virða við bók.
320: Enn of selför: Ef maður fer annan veg til sels of annars manns land með smala sinn eða klyfjahross en áðan var tínt, og verður hann útlagur of það þrem mörkum, og bæta auvisla sem búar virða við bók. Ef fimm aura skaði verður að eða meiri, þá varðar fjörbaugsgarð. . .
330:… Eigi skal sel gera í afrétt. Ef gert er, þá er sel óheilagt, og eigu þeir að brjóta sel er afrétt eigu, enda verður sá útlagur er sel gerði eða gera lét við þá alla er afrétt eigu, og sinni útlegð við hvern þeirra.

Sel og verstöðvar

Selatngar – verkhús.

Á sama grunni og selstöðurnar voru handan mæra menningar (kultur) og náttúru (natur) má segja að verstöðvarnar hafi verið það hvað snerti sókn til sjávarins. Með verstöðvunum tóku menn sér tímabundna búðsetu til þess að auðvelda nýtingu auðlindar hafsins, rétt eins og menn gerðu með selstöðunum hvað gróðurlendið snerti. Á vertíðum annarra tíma ársins, einkum vor og haust, fóru menn með hliðstæðum hætti til fiskivera sinna. Markmið beggja ferðanna voru hin sömu: Að afla próteins og feitmetis til eigin viðurværis en einnig sem gjaldmiðla til leigugreiðslna og þeirra takmörkuðu viðskipta er stunduð voru.

Selatangar – sjóbúð.

Í seljunum stóð ríki kvenna. Í verstöðvunum ríktu karlar. Var það ef til vill eitt form þeirrar tíðar er markaði (annabundið) frelsi og jafnrétti kynjanna? Og þá má líka spyrja hvort aflögn seljabúskaparins hafi haft sambærileg áhrif á afkomugrundvöll heimilanna og hvarf þeirra frá notkun verstöðva til einhliða heimræðis hefði haft? Að þeirri spurningu kom þó ekki því þörfin fyrir selför og sauðamjaltir þvarr með gerbreyttum þjóðfélagsháttum – og nútíma.

Enginn veit lengur með fullri vissu hvernig hús og önnur mannvirki á selstöðunum litu út á meðan þau stóðu heil og voru í fullri notkun. Það má hins vegar giska á það, m.a. á grundvelli mælinga á tóftum og öðrum minjum sem enn sjást.

Fráfærur lagðar af og búháttum breytt

Gjásel – uppdráttur ÓSÁ.

Rétt undir lok nítjándu aldar skrifaði Pétur Jónsson á Gautlöndum rækilega grein þar sem hann færði rök fyrir og hvatti til stofnunar samlagsselja, til dæmis 6-8 bæja með þá 6-800 ám. Kvað hann mikla umræðu hafa farið fram í Þingeyjarsýslu um málið þótt ekki hafi þá enn orðið af framkvæmdum. Torfi Bjarnason í Ólafsdal skrifaði rækilega grein um fráfærur og samlagssel árið 1908, studdi hana glöggum hagreikningum og hvatti til stofnunar samlagsselja: „Það væri vert að athuga, hvort vér höfum haft gilda ástæðu til að leggja selin niður, eða þau hafa verið lögð niður í hugsunarleysi og af óframmsýni, eins og sumt annað gamalt og gott, sem týnst hefur.“
Fleiri ræddu málið en ástæðan fyrir endurreistum áhuga á selförum hefur líklega verið sú að nokkru fyrr hafði tekið fyrir sauðasöluna til Bretlands sem gefið hafði ýmsum bændum í stöku héruðum vel þegnar tekjur. Ein leið til þess að mæta tekjubrestinum var talin vera framleiðsla smjörs fyrir erlendan markað, leið sem reynd var og gaf góðan en skammæan ábata.

Í stekknum.

Menn gerði bæði sárt og að klæja eins og haft var eftir Sigríði Jónsdóttur húsfreyju í Alviðru í Dýrafirði, f. 1896, um fráfærsluna: „Þetta var svo mikið tilstand. Það þurfti að þrífa kollur og kirnur en það kom svo gríðarmikið smjör úr sauðamjólkinni.“ Erfiðir tímar urðu svo til þess að árið 1918 lagði Sigurður Jónsson atvinnumálaráðherra fram frumvarp á Alþingi um heimild til landsstjórnarinnar að fyrirskipa „fráfærur ásauðar“, fyrst og fremst í þeim tilgangi „að reyna að bæta úr feitmetisskortinum, sem nú er að verða mjög tilfinnanlegur í kaupstöðum og sjávarþorpum og jafnvel einnig í sveitum,“ sagði í greinargerð með frumvarpinu. Málið var rætt allrækilega en því síðan vísað frá með rökstuddri dagskrá „í því trausti, að landsstjórnin stuðli að því eftir föngum, að bændur geti fengið sem ódýrastan og hentugastan vinnukraft, til framkvæmdar fráfærum ásauðar, og gefi þeim upphvatningu til þess á annan tiltækilegan hátt“…

Færikvíar.

Annmarkar á fráfærum voru helst taldir vera hve erfitt og dýrt yrði að útvega nauðsynlegan vinnukraft, að heyafli bænda mundi minnka sakir fólkseklu og að minna yrði framleitt af góðu kjöti og spilla kjötmarkaði erlendis sem þá var til staðar.176 Engu breytti þetta, selin voru að hverfa.

Mótstaðan gegn fráfærunum er aðallega bygð á fólkseklunni. Bændur kvarta um, að þá vanti kvenfólk til að nytka ærnar, og að ekki fáist unglingar til að smala eða sitja hjá …

Í Alþingistíðindi 1918 skrifaði Sigurður Sigurðsson í grein um viðbrögð við dýrtíð árið 1918.. „Svo virðist sem síðasta bára eljabúskaparins, hafi hnigið með framtaki bolvíkskra bænda sumurin 1952-1954.“

Flekkuvíkurstekur/rétt – uppdráttur ÓSÁ.

Sum mannvirkin geta hafa verið fullburðug íveru- og mjólkurvinnslu hús en önnur aðeins næturskýli eða smalakofar – mannvirki sem líka geta verið frá ýmsum tímum og breytileg frá einni jörð til annarrar. Í þriðja lagi eru það svo stekkarnir, þessar einkennandi réttir eða kvíar sem mörg örnefni eru tengd og lágu í dálítilli fjarlægð – stekkjarveg – frá býli. Vegalengdin var að sönnu ekki stöðluð en líklega ekki höfð meiri en svo að á stekkinn og af honum mætti ganga á skaplegum tíma og með tilheyrandi byrði (málnytuna). Ég hef ekki gert sérstaka rannsókn á stekkjaminjum á svæðinu en lausleg athugun sýnir að stekkir hafa, að minnsta kosti sumir hverjir, verið býsna íburðarmikil mannvirki. Í ljósi þess má velta því fyrir sér hvort menn hafi komið þeim upp til þess eins að nota þau um stekktíð, á meðan lömb voru vanin undan mæðrum sínum – á svo sem 2-3 vikna tíma á hverju ári.

Mundastekkur – uppdráttur ÓSÁ.

Ég tel ekki fráleitt að ætla að stekkur kunni á tíðum að hafa þjónað hlutverki sels (mjaltasels); að vegna fjarlægðar frá bæ, þótt takmörkuð væri, hafi hann dugað til þess að halda uppi hinni nauðsynlegu tvískiptingu landnýtingarinnar: húshaga og selhaga. Sú skipting var sýnilega ekki landfræðilega fastbundin heldur kvik eftir eftir ýmsum aðstæðum. Þarft væri að kanna þátt stekkanna í þessu efni nánar. Hvernig tókst að hagnýta þessa hugmyndafræði á heimilunum mörgu og á ýmsum tímum sögunnar markaði efnalega afkomu einstaklinganna – og úr því spunnust hvort heldur bláþræðir eða gildir kaflar á hnökróttu bandi kynslóðanna.

Vinnubrögðin, mjólkin og smjörið

Óttarsstaðasel – tilgáta.

Hvernig var vinnubrögðunum hagað í seljunum? Sjálfsagt hafa þau verið með ýmsu móti, allt eftir aðstæðum.
2-3 stúlkur voru í selinu að jafnaði. Kýrnar voru mjólkaðar fyrst, og var það oftast búið þegar féð kom. Ein stúlkan fór að öllum jafnaði þegar búið var að mjólka kýrnar og ærnar fyrri mjölt til þess að setja mjólkina, en hinar mjólkuðu eftirmjölt. Smérið var flutt heim í krókum, en skyrið einu sinni í viku í strokkum.

Ærnar voru aftur á móti strax reknar fram í sel. Yfirleitt var ekki setið hjá ánum nema kannske einn dag, heldur var þeim smalað allan fráfærnatímann. Eftir mjaltir kvölds og morgna voru þær reknar fram fyrir á. – Ekki er nema 7-8 mínútna gangur frá selinu fram að á eða tæplega það.

Ássel – tilgáta; ÓSÁ.

Smalinn var vakinn kl. 3-4 á nóttunni til smalamennskunnar og einnig var farið að smala um svipað leyti, kl. 3-4, að degi til. Smalinn hélt alltaf til í selinu.

Venjulega voru 3 stúlkur í selinu, selráðskonan og 2 mjaltakonur. Selráðskonan annaðist matseld og mjólkina, renndi trogum og sá um smjörgerðina, en undanrennan var daglega flutt heim að bæ í tveimur 80 marka (40 lítra) kútum og þar var skyrið búið til. Dallur með dagssmjörinu var reiddur ofan á milli á hestinum.

Hvaleyrarsel- tilgáta; ÓSÁ.

Selkonurnar fóru oft heim að bæ á daginn til þess að þurrka og raka þegar svo stóð á, en voru alltaf í selinu yfir nóttina.

Þegar heyjað var í selinu, en það eru brekkurnar heiman til við á, grasgefnar mjög, munu tveir karlmenn hafa dvalið þar framfrá vikutíma eða svo. Heyið var flutt heim í selið.

Hvaleyrarsel – tilgáta (ÓSÁ).

Í sláttarlok flutti svo fólkið úr selinu heim að bæ og tók ærnar með sér. Eftir þann tíma munu þær ekki hafa verið mjólkaðar nema einu sinni á dag.

Féð var haft heima í bæ fram undir snjóa, en þá voru ærnar reknar í selið að nýju og hafðar þar fram undir hátíðar eða meðan selheyið entist.

Mjólkurfata.

Svo má nú ekki síðar verða í þessari ritsmíð að vikið sé að afurðinni sem fráfærur og seljabúskapur snerist um – mjólkinni – magni hennar og gæðum. Skiljanlega vitum við fátt um slíkar tölur frá tímum seljanna en þegar dró að lokum mjólkurframleiðslu með sauðfé og kjöt tók að hækka í verði sakir vaxandi eftirspurnar birtust niðurstöður athugana glöggra bænda. Fróðlegum athugunum er sagt frá í búnaðarblöðum á fyrstu tveimur áratugum tuttugustu aldar. Þá hvöttu nefnilega ýmsir til eflingar fráfærna, eins og nánar verður vikið að.

Ungur smali, aðeins fimm ára gamall, sat yfir ám frammi á dal sumarið 1910, ef til vill nálægt Fremraseli . . . „honum leið illa og var hræddur . . . hann hafði misst móður sína skömmu áður“. . .: Ungum var börnum falin hjásetan. Fjarlægð frá heimabæ, framandi umhverfið og hinar persónulegu aðstæður kunna að hafa valdið óttanum þótt hugur reiki líka að reimleikum sem skýringu.

Í Dyljárseli í Eilífsdal.

Að áliti Kjartans Ólafssonar virðast bændur víðast hvar hafa verið fastheldnari á forna búskaparhætti en almennt var í nálægum byggðum og „á það einkum við um seljabúskapinn“, skrifaði Kjartan, og um 1820 „var búsmali frá eigi færri en þrettán jörðum og enn eru hafðar í seli á sumrin.

Lýsingarnar benda til þess að selstöðurnar hafi verið notaðar af og til, legið niðri um hríð og síðan jafnvel teknar upp aftur.

Selin eru jafnan æva gömul ef marka megi gróður og gerð tóftanna. Það er eins og landslagsarkitekt alheimsins hafi úr gróðrinum ofið snotran krans og lagt hann mildilega yfir seltóftina – líkt og í virðingarskyni og til minningar um löngu horfin störf, og blessað fólkið sem störfin vann þarna af trúmennsku sinni og elju.

Heimild:
-Sel og selstöður í Dýrafirði, Bjarni Guðmundsson, landbúnaðarháskóli Íslands 2020 – uppfært til hins almenna.

Vífilsstaðasel – tilgáta – ÓSÁ.

Ísland hefur enga forsögu – Kristján Eldjárn

Íslenskar fornleifar: Fórnarlömb sagnahyggjunnar? – Bjarni F. Einarsson

Hvað er stekkjarvegur langur? – Orri Vésteinsson

Landamerki

Gamlar skógræktargirðingar í óskilum

Um gildi fornleifa og ritheimilda? – Helgi Þorláksson

Munað og gleymt – Varðveisla landamerkja á Reykjanesi

Steinar í fornleifafræði

Fornleifafræði – upphaf og endir

Sel og selstöður fyrrum

Um okkur

Síður

Viltu styrkja þessa síðu?