Jökull Jakobsson gengur með Einari Kr. Einarssyni um Staðarhverfi í Grindavík. Fjórði þáttur. Frá 3.febrúar 1973.
Grindavík fyrrum.
„Þú hefur rakið fyrir okkur, Einar, helstu stórviðburði hér í byggðalaginu sem þú mannst eftir, þá sem ollu aldarhvörfum, síma, útvarpi, vegakerfinu og öðru. En ef við víkjum nú að daglegri önn fólksins hér. Þar sem við erum staddir horfum við yfir víkina. Þar er heldur tómlegt um að lítast þessa stundina. Örlar varla á steini, eins og þeir segja hérna í Grindavík. Einhvern tímann hefur sjálfsagt verið líflegra um að litast hér ef við horfum aftur í tímann?“
„Já, það er sléttur sær hérna í dag og ef við horfum hérna yfir Víkurnar örlar hvergi við stein og alls staðar hægt að lenda, en því verður ekki neitað að sjórinn hefur gefið mikið, Grindvíkingum og þjóðinni allri, en hann hefur líka heimt sína fórnir, sína tolla. Og hér á þessu svæði hafa örlög ráðist á mjög skammri stundu.
Fyrsta fluglínubyssan.
Það breyttust mikið aðstæðurnar eftir að Slysavarnarfélag Íslands kom til sögunnar og með þeim tækjum sem það bjó björgunarsveitunum með því það var oft mjög erfitt að ná sambandi úr landi við strandmenninna. Björgunarsveitin Þorbjörn var stofnuð 29. janúar 1928 og u.þ.b. fjórum mánuðum seinna þá gekk hún undir sína eldvígslu því þá bjargaði hún af frönskum togara sem strandaði hér austur af Hrauni að ég held 38 mönnum. Það gekk ákaflega fljótt og vel og örskömmum tíma eftir að síðasti maðurinn var dreginn í land dróst skipið út af skerinu níður í mikið dýpi og sást varla á það meira.
Nú þegar við lítum hérna niður í víkina fyrir framan okkur og vestur með landinu þá hefur þessi strönd margar sögur að geyma og sumar þungar. Mér dettur t.d. í hug þegar færeyska skútan Anna fra Tofte fórst hér. Það var 4. apríl 1924. Þá voru menn hér á gangi hér við sjóinn og urðu varir við rekald í fjörunni, spýtnabrak, tuskur, flattan fisk og það leyndi sér ekki að skip hafði farist. Og þegar að nánar var að gætt fundust strax hér lík þetta fyrsta kvöld. Og hér nokkru vestar með ströndinni þar var svo úti í brimgarðinu skipsflak sem reyndist vera af færeyskri skútu, sem hét Anna frá Tofte í Færeyjum.
Merki Björgunarsveitar Þorbjarnar.
Þarna fórust allir mennirnir, nóttina áður, án þess að nokkur hefði hugmynd um. Næstu daga var gengið á fjörur og þeir dánu fluttir til byggða eftir því sem þá rak. Það var ákaflega þungt yfir þessa daga. Og svo fór að gefa á sjóinn aftur næstu daga og menn tóku upp sína fyrri hætti og tóku að róa á sjónn. Ég man eftir því einn morgun þá vakti pabbi sálugi mig og sagði mér að ég yrði að fara út með fjörum og leita hvort finndust ekki fleiri lík. Sjálfur þyrfti hann að fara austur í Járngerðarstaðahverfi í síma. Ég færðist undan þessu. Eg var ungur og var ekki í sjálfu sér ekki laus við líkhræðslu, sem margir voru á þeim árum. Hann sagði að þetta yrði að ske áður en færi að falla að. Það þýddi þá ekki annað að hlýða. Þórhallur bróðir minn skyldi fara með mér, hann var yngri en ég. Nú svo fórum við af stað og gengum hér út með kampana og vorum komnir út undir strandið og ég var farinn að hlakka yfir því að líklega skyldum við engan finna í þessari ferð. En þá allt í einu var mér litið neðst niður í fjöruna í stórgrýttum kampi. Þar stóð mannsfótur, nakinn mannsfótur, upp úr klettunum.
Magnús Hafliðason á Hrauni með björgunarhring Hans Hedtoft.
Ég sá að ekki var um annað að ræða en að reyna að koma hinum dána upp undan sjó, fórum þarna niður eftir. Þá lá líkið þarna í djúpri holu, fóturinn stóð aðeins upp úr eins og hann væri að veifa okkur að koma og bjarga sér. Eftir töluverða erfiðleika náðum við hinum dauða upp úr gjótunni. Hann var fatalaus, hafði verið stór maður, feitur, var alveg heill, en það var svöðusár á enninu. Nú, við höfðum varla orku til að koma honum undan sjónum. Loksins tókst okkur það þannig að ég stóð klofvega yfir honum og spennti greipar undir bak hans og þannig gat ég dröslað honum áfram, en Þórhallur hélt undir fæturnar. Svo þetta gekk vel og á meðan á þessu stóð fann ég ekki neitt til geigs. Þegar upp á fjöruborðið lögðum við hann til eins og við höfðum vit á og nú var mér horfin öll hræðsla, sneri við honum baki og ætlaði að halda áfram út með fjörunni. En um leið og ég sneri við honum þá greip mig ótti og ég tók strikið upp frá fjörunni, upp í heiði og beint heim. Og fram eftir sumri fór ég ekki meira þarna úteftir á þessar slóðir. Svona var geigur í ungum og þungt yfir öllum þegar svona ömurleg strönd áttu sér stað.
Frá Grindavíkurhöfn.
Nú, hér í nefinu fyrir framan okkur strandaði 1924, það var sama árið, fjórum mánuðum fyrr en Anna fra Tofte strandaði, þýskur togari í þessu nefi. „Sludup“ hét hann. Hann var koma beint frá Þýskalandi og var að fara á fiskimiðin. Þetta var hans fyrsta landkenning að hann sigldi hér á fullri ferð á háflóði upp í malarkambinn þarna. hann var léttur, það voru aðeins kol og salt í honum. Að vísu voru þá flugbjarglínutækin ekki til. En þegar fór bara að bresta út var togarinn á þurru. Og ég man það að skipsmenn renndu út stiga og gengu þurrum fótum í land. Og lá vel á öllum. Þessi togari flutti hins vegar Staðhverfingum og Grindvíkingum mikið af kolum og ýmsu fleiru og þetta strand var í sjálfu sér ekki neitt harmað því að það meiddist enginn, og skipsmennirnir virtust mjög ánægðir þegar þeir komu í land því það var svo farið með þá austur í Járngerðarstaðahverfið…“
„Skipstjórinn líka kannski?“
„Og skipstjórinn, ja, það sá maður ekki annað.
Björgunarskiptið Oddur V. Gíslason.
Skipstjórinn líka, segir þú. Mér er skipstjórinn dálítið minnisstæður. Hann var ákaflega feitur maður, mjög feitur maður. Og vegna þess að kampurinn er nú dálítið ósléttur þá varð að brúa leiðina yfir kampinn með timburbrú til að koma honum upp á græn grös. Og skipstjórinn líka, segir þú. Það var nefnilega haft á orði hér í Grindavík, að þegar hann var að yfirgefa landið og var u.þ.b. kominn um borð í Reykjavík í skip sem átti að flytja hann til Englands þá hafði hann haldið ræðu og rómaði þar með stórkostlegum orðum hve afburðafórnfýsi og kjark Grindvíkingar hefðu sýnt við að bjarga þeim í land við þessar kringumstæður, en Grindvíkingar muna ekki eftir því að auðveldara hefði verið um mannbjörg úr standi en í þessu tilviki því eins og ég sagði áðan, það var rennt út stiga og þeir gengu á ilskóm í land.
Skúli fógeti á strandsstað.
En það voru nú ekki öll ströndin sem voru svona þægileg. 1933 var hér hörmulegt, aðeins hér utan við háan malarkambinn, heitir Alnbogi. Þar standaði Skúli fógeti. Af honum var bjargað 24 mönnum en 13 fórust. Það stóð þannig á að um nóttina var mjög vont veður, kafaldsbylur, það sást ekki út úr augunum og snjóaði mikið og hvassviðri. Það var eftir lágnætti var kallað í Loftskeytastöðina í Reykjavík, frá Skúla fógeta, að hann væri strandaður og hann gaf út staðinn nálægt Grindavík, en ekki nánar. Það urðu einhverjar tafir að ná til Grindavíkur um síma, en þó tókst það von bráðar. Strax lagði þó samt af stað vegnara þessar tafa björgunarsveit frá Reykjavík, en hún komst mjög skammt á leið vegna illvirðist og þess hvað snjórinn var orðinn mikill. Von bráðar náðist svo í björgunarsveitina Þorbjörn í Grindavík og hún var nú fljót að tygja sig, fór af stað hér út með fjörum, en sendi samt til vonar og vara tvo menn hér austur með fjörum ef kynni að vera að skipið hafi strandað austan við þorpið.
Togarinn Jón Baldvinsson RE 208 á strandsstað undir Krossavíkurbergi.
Þeir urðu að sjálfsögðu að bera tækin. Veðrið var mjög slæmt og snjórinn mikill. Það tafðist fyrir þeim nokkuð að finna hið strandaða skip. Þeir voru komnir hér útundan Staðarberg, snéru þar við aftur og komu þá von bráðar á strandstaðinn, en þá var klukkan víst að ganga fimm um morguninn. Aðkoman þarna var ákaflega ömurleg. Það var hátt í sjó og miðjan af skipunu var alveg í kafi og brúin var að mestu leyti í kafi, en hópur manna stóð upp af kvalbaknum og tveir menn höfðu komist í „afturlamtinn“. Björgunarsveitin kom svo fyrir sínum tækjum og ég held að það hafi verið í öðru skoti sem lukkaðist að ná sambandi við þá sem á hvalbaknum voru og á mjög skömmum tíma tókst að bjarga þeim öllum til lands. Þá voru 13 menn dánir. Það er víst staðreynd að það dó enginn eftir að björgunarsveitin kom á vettvang. Og þeir sem komust á hvalbakinn björguðust allir. Hinir fóru á kaf með skipinu. Þeim var minnistætt sem að stóðu að þessari björgun að hvað eftir annað gengu holskeflur yfir hvalbakinn á Skúla fógeta og á eftir sáu þeir stundum mann og mann hanga utan á hvalbaknum en alltaf tókst þeim sjálfum og félögum þeirra að tosa þeim aftur inn yfir grindurnar. Nú, þá voru þeir eftir þessir tveir á „afurvanftinum“, afturmastrinu, þá varð að bíða við eftir að féll meira út og þá tókst þeim tveimur, af miklum dugnaði, að komsat millum stórsjóanna fram á hvalbakinn og þá var þeim bjargað fljótlega er þeir voru komnir þangað.
Garðhús.
Svona gekk það til með Skúla fógeta, en það kom öllum saman um, sem þarna voru á strandstað, að ýmsir af hásetunum á Skúla hafi sýnt alveg afburða þrek og dug að bjarga sér og félögum sínum úr þessum háska – og ég hef heyrt, og það mun vera rétt, að meðan þeir dokuðu við eftir að þeir kæmust þessir tveir úr afturmastrinu, að þá hafi tveir af þeim sem búið var að bjarga í land heimtað að þeir væru dregnir út aftur um borð með heitt kaffi handa þeim og aðstoða ef þá þeir væru orðnir mjög miður sín þegar að því að þeir ættu að fara í björgunarstól. Þetta var Skúli fógeti.
Ef við förum svo hér áfram, nokkuð vestar, vestur fyrir Háleyjar, þá strandaði þar botnvörpungurinn Jón Baldvinsson. Það var 31. mars 1955. Þar var 42 mönnum bjargað. Björgunarsveitin, eins og hún hefur alltaf verið, mjög fljót á vettvang. Og enda þótt bera þurfti tækin alllanga leið þá var þar margt manna sem fylgdi þeim að það gekk greiðlega og aðstaða til að bjarga af Jóni Baldvinssyni var góð því hann hafði farið þarna upp undir berg.
Krossavíkur.
Fyrir neðan þetta berg var stórgrýtisurð, hins vegar var veltubrim og stórsjóir lömdu þarna á skipinu og gengu mikið yfir það. En á örskömmum tíma tókst að draga alla þessa 42 menn í land og það var gott, að það gekk greiðlega, því þótt Jón Baldvinsson væri ákaflega traust og gott skip og sjóunum heppnaðist ekki að brjóta það niður á lítilli stundu að þá voru brimskaflarnir búnir að velta togaranum um hvolf örskömmu stundu eftir að mennirnir voru komnir í land og það var áreiðanlegt að flugbjörgunartækin komu þarna að góðu haldi því ekki er að vita hvernig gengi tækist að koma línu fyrir borð m.v. þau tækis sem þá voru fyri hendi.
Nú, við skulum færa okkur aðeins vestar, og þó aðeins vestur fyrir Litlavitan, þar strandaði olíuskip, Clam held að ég hafi heitið, líklega eitthvert stærsta skip sem strandað hefur hér á Íslandi, það var um 10.000 tonn að stærð. Það var nú búið að lenda í einhverjum ævintýrum inn á Reykjavíkurhöfn, hafði slitnað þar upp og rekið að landi. Það voru fengnir dráttarbátar, einn eða fleiri, ég held frá frá Englandi, og það náðist á flot aftur og síðan skyldi draga það frá Reykjavík til Englands.
Clam á strandsstað.
Það var komið hérna fyrir Reykjanesið í svona suðvestan brælu, ekki slæmu veðri, en svona töluverðri brælu, þá slitnaði dráttartaugin og það rak að landi. Strax var kallað á Slysavarnarfélag Íslands og það tilkynni björgunarsveitinni hvað var um að vera og hún lagði af stað hingað út á Reykjanes, en ilu heilli þá strandaði skipið nokkrum mínútum áður en hana bar að. Það strandaði undan lágu bergi og það voru auðvitað töluverðir sjóir sem skullu þar á því og svo óheppilega tókst til að það þurstu strax menn í tvo björgunarbáta. Okkur var sagt að yfirmenn skipsins hefðu lagt alveg brátt bann við því að þeir færu í björgunarbátana en þeir hefðu ekkert ráðið við það. En þegar bátarnir voru orðnir fullir, þessir tveir, nokkurn veginn samtímis, þá hvoldi þeim þarna í sjónum, en á sjónum var mikil olíubrák (það var búið að dæla olíu sjóinn), og þeir drukknuðu þarna allir sem í bátanna komust nema þrír eða fjórir menn sem sjórinn kastaði upp í bergsillurnar eða urðina þarna fyrir neðan og eftir einum þeirra varð að síga.
Frá björgun áhfnar Clams.
Nú, í sömu mund bar svo björgunarsveitina þarna að, í sama mund bara hana að, og þá fengust þeir ekki meira, skipsmenn að fara í báta og siðan var þeim bjargað mjög fljótlega. Aðstaðan gat ekki verið betri. Þetta stóra skip, þilfarið á því bar jafnhátt berginu, því bergið þarna var mjög átt, og ekki nema 30-40 metrar á milli. Og svo voru þeir teknir í land. Það voru Englendingar og Kínverjar á þessu skipi og mér var sagt að jafnmargir sem fórust af hvoru þjóðerni. Þarna var 24 mönnum bjargað, ég held af 54. Þetta tókst ákaflega hörmulega til að það skyldi ekki öllum verið bjargað því að svo einkennilega vildi til að þetta skip brotnaði svo seint og bar svo hátt yfir sjó að það hefði verið hægt að lifa góðu lífi þarna um borð í skipinu allt fram vorið og og fram á næsta haust, en nú sést ekkert meira til þessa skips.
Nú, svo man ég eftir, á þessu tímabili, þremur mótorbátum sem strandað hafa á þessu svæði, bara á þessari 10-12 km strandlínu. Ég man eftir mótorbát úr Hafnarfirði, Búðarklettur hét hann. Hann strandaði þarna í vondu veðri. Skipverjarnir björguðust, en það höfðu verið með honum tveir farþegar, veit ekki hvernig á ferðum þeirra stóð – þeir fórust.
Staður.
Öðlingur, lítil bátur af Stokkseyri. Hann rak þarna upp, en var mannlaus. Hann hafði verið yfirgefinn undan Stokkseyri í vondu veðri. Hann rak svo mannlaus hérna með ströndinni og hann brotnaði undir Hrafnkelstaðabergi. Nú, bátur úr Vestmannaeyjum, hann var að veiðum grunnt undan Háleyjum og það kviknaði í bátnum. Þeir gátu ekki slökkt eldinn og þeir gátu stímað honum upp í land og það björguðust allir á honum.
Síðasta opna skipið sem fórst héðan úr Staðarhverfinu. Það var vetrarvertíðin 1915. Það var tvíróið þennan dag. Vestan bræla, gekk á með éljum. Og þessi bátur fór út með seinni róðum til að leggja þorskanet. Menn sáu til hans þar sem hann var undir seglum. Nokkru seinna gerði hvasst vestan él – og hann sást ekki meira. Það hefur verið víst verið 11 manna áhöfn með þessu bát. Þar fórust þrír bræður, synir Árna Jónssonar sem bjó hér í Staðarhverfinu þá.
Grindavík – bátur í innsiglingunni.
Nú, hér hafa, eins og gefur að skilja, þegar maður horfir út á þessa eyðulegu hafnlausu strönd, að þá hafi oft orðið hrakningar, erfiðleikar, í gamla daga þegar einungis var hægt að treysta á árar og segl, kannski var róðið í góðu veðri. Það gat brimað hér á nokkrum mínútum, þannig að það var algerlega ófært var að komast í gegnum sundin… Það gat orðið erfitt – jafnvel upp á líf og dauða. Þótt landtaka væri jafnan góð hér í norðanáttum gat brimað hér á nokkrum mínútum… Eins og gefur að skilja, þegar maður horfir yfir þessa hafnlausu strönd, þegar treysta þarf á árar og segl, kannski var róið á góðu veðri, að brimað var hér á nokkrum mínútum og ófært þannig að komast í gegnum sundin. Þá gat verið hér erfitt.
Norðanáttir, þótt, landtaka væri jafnan góð hér í norðanáttum, gátu orðið hrakningsveður mikil. „Man eg hrakningsveður mikil 1916. Þá reru hér allir í mjög góðu veðri, rennisléttum sjó og hægur andvara af norðan en þá skall á norðanveður eins og hendi væri veifað. Og ég held að einn bátur úr Grindavík, hverfunum þremur, hafi náð heimahöfn.
Grindavík – innsiglingin í Hópið.
Hinir lentu allir í hrakningum og náðu landi hingað og þangað í þessum víkum, nema fjórir. Þá hrakti vestur fyrir Litlavita og þá tók röstin við þeim og stórviðri af norðan og það er nú ekki efnilegt þegar þannig er komið. Þá vildi þannig til að austan við Reykjanesið var staddur kútter úr Reykjavík. Ester hét þessi skúta. Skipstjóri á henni var Guðbjartur Ólafsson sem síðar var forseti Slysavarnarfélags Íslands í mörg ár. þegar veðrið skall á var hann staddur hér austan við röstuina og þótti ekki árennilegt að leggja í hana því hann var búinn að fiska mikið og dokaði eitthvað við. Hann var var við og sá þá sem hraktir voru og hann bjargaði þeim öllum, fjórum skipshöfnum, yfir 40 manns og ég held að það hafi verið mikið afrek því sjálft skipið var ekki nema 100 tonn. Næstu dagar voru erfiðir hjá Grindvíkingum, en fjórum dögum síðar sigldi skútan Ester inn á víkina og skilaði öllum af sér heilum og frískum. Ég efast um að nokkur maður hafi af Grindvíkingum verið blessaður meira en þessi skipstjóri.“
„Þessi sífellda nálægð við dauðann og baráttan fyrir daglegu brauði hefur sett mark sitt á lífsviðhorf fólksins og hugsunarhátt.“
Grindavík – minnismerki; Von.
„Það er ekki ólíklegt. Sérstaklega held ég að þetta hafi verið erfit fyrir kvenfólkið, fyrir mæðurnar. Ég held að þetta hafi horft öðruvísi við frá bæjardyrum sjómannsins, sem sótti sjóinn. Hafið laðar, hafið heillar og hraustir menn hafa geð til þess að stýra í stóru, en ég held að þetta hafi oft verið erfitt fyrir mæðurnar sérstaklega sem horfðu á eftir sonum sínum út á sjóinn við þessar aðstæður sem hér voru. Það er ekki hægt að neita því að það var mikið umkomuleysi í skammdeginu að róa á árabáti úr vör út á hafið og hlýtur að hafa valdið þeim áhyggjum sem gerðu sér grein fyrir hvað öll sund gátu lokast fljótlega. Þegar útlitið var sem erfiðast þá héldu þessar konur sig ekki innan um aðra, fóru einförum, en háðu sína baráttu við sinn drottinn. Nú hafa aðstæður breyst til hins betra, stórkostlega. Bátarnir eru orðnir stórir, þetta eru sjóborgir, og ef farið er með gát þá sýnist manni mikið öryggi vera á ferðinni. Þeir stærstu eru vel út búnir og geta tekið land hvar sem er, þetta eru orðin hafskip og aðbúnaður um borð er allt annar, menn hafa heitan mat, eldhús, sjónvarp og heitt bað svo mikil breyting er orðin á.
Héðan eru nú allir lifandi menn horfnir. Síðasti ábúandinn hér var Gamalíal Jónsson. Hann dó 1964.
Heimild:
-Jökull Jakobsson gengur með Einari Kr. Einarssyni um Staðarhverfi í Grindavík. Fjórði þáttur. Frá 3. febrúar 1973.
Grindavík 1963.
Viðburðardagskrá Grindavíkur 2010
Sundvörðuhraun – byrgi – útilegumannaskjól
Gengið var um Sundvörðuhraun, svonefnd „Tyrkjabyrgi“ og skútar sem eignaðir hafa verið útilegumönnum og m.a. „brauðofninn“ skoðaður, auk þess sem ætlunin var að gaumgæfa svæðið betur m.t.t. mögulegra minja eða ummerkja eftir veru fólks á svæðinu fyrrum.
Mannvistarleifar í skúta í Eldvörpum.
Við leit í nágrenni „útilegumannahellis“, sem FERLIR fann fyrir ári, kom í ljós einn merkilegur fornleifafundurinn á Reykjanesskaganum; tvo heilleg hlaðin hús. Þá fannst hlaðið byrgi. Út frá því var hlaðinn garður. Allt var þetta þakið mosa og því erfitt að koma auga á það. Líklegt má telja að enn eigi eftir að finnast fornar minjar í hraununum ofan við Grindavík.
Haldið var stað frá borholinu í Eldvörpum. Þegar leggja átti í Brauðstíginn austan borholusvæðisins kom í ljós hlaðið lítið byrgi. Þakið hafði fallið niður. Út frá því var hlaðinn lágur garður. Hér gæti verið um leiðigarð fyrir tófu að ræða út frá bergvegg því þarna var lengi vel auðunnið greni. Byrið gæti því hafa verið skjól fyrir refaskyttu.
Óraskað byrgi í Eldvörpum.
Þá var komið niður í „Tyrkjabyrgin svonefndu undir hraunbrún og inni í einum krika Sundvörðuhrauns. Í krikanum og upp á hraunöxlinni að sunnanverðu eru um tugur hlaðinna byrgja. Þau fundust fyrir tilviljun veturinn 1872 og elstu lýsingu á þeim er að finna í Ferðabók Þorvaldar Thoroddsen en hann skoðaði þær árið 1883. Gerður var uppdráttur af svæðinu.
Sumir segja að byrgi þessi hafi verið aðsetur útilegumanna, en aðrir segja að í þeim hafi fólk dulist um sinn eftir að Tyrkirnir komu til Grindavíkur 1627. Byrgin eru fremur lítil, aflöng og þröng. Eitt kringlótt byrgi er uppi á hraunbrúninni og önnur þar hjá. Ummerki eru eftir mannvistir í skútum talsvert vestar í Eldvörpum. Hlaðin refagildra er framan við syðstu byrgin.
Ef einhver eða einhverjir hafa viljað dyljast þarna um sinn væri það tiltölulega auðvelt. Fyrir ókunnuga er mjög erfitt að finna staðinn, auk þess sem hann fellur vel inn í landslagið. Þótt mosinn hafi sest á byrgin og hraunið í kring er líklegt að þau hafi engu að síður fallið vel inn í landslagsmyndina þá og þegar þau voru gerð.
Byrgi í Eldvörpum.
Eftir að hafa skoðað mörg byrgi á nokkrum stöðum á Reykjanesskaganum, s.s. ofan við Húsatóttir, í Strýthólahrauni, í Slokahrauni, austan við Ísólfsskála, á Selatöngum, við Herdísarvík og við gömlu Hafnabæina er að sjá sem margt sé líkt með þeim. Svipað lag er á þessum byrgjum og t.d. í Slokahrauni og við Herdísarvík. Því er ekki útilokað að byrgin undir Sundvörðuhrauni hafi um tíma verið ætlað eða þjónað þeim tilgangi að varsla þurrkaðan fisk eða annan varning frá hreppsstjórasetrinu Húsatóttum. Eitt helsta verkefni hreppsstjórans var fátækrahjálp og samtrygging ef eitthvað bar út af. Þarna gæti því hafa verið forðabúr hreppsins. Refagildran við byrgin, sem að öllum líkindum er jafngömul þeim, segir þó sína sögu. Ekki er víst að byrgin hafi verið mikið notuð. Líklega hefur staðsetningin þótt óhentug.
Garður í Eldvörpum.
Byrgin í Sundvörðuhrauni fengu enn nýjan merkingamöguleika síðar í ferðinni. Ekki er ástæða er til að draga úr tilgátum manna um aðra notkun og tilgang, sbr. framangreint, enda má telja líklegt að fólk hafi dvalið, eða hafi ætlað að dvelja þarna í skjóli hraunsins, ekki síst í ljósi þess að mannvistarleifar hafa fundist þar á öðrum stöðum í nágrenninu.
Þá var haldið suðaustur eftir Brauðstígnum og honum fylgt að girðingu. Gengið var til suðurs með girðingunni, en með henni liggur slóði. Syðst við girðingarhornið var vent til austurs, inn í hrauni. Á loftmynd, sem skoðuð hafði verið, sást þar gróin lægð inni í hrauninu. Grunur var um að þar væri komið svonefnt Sauðabæli, sem getið er um á sumum kortum og í örnefnaskrá. Svæðið er algerlega utan gönguleiða og sennilega hafa fáir komið þarna inn í úfið og ógreiðfært hraunið í fjölda ára. Um er þó að ræða fallegt og aðgengilegt svæði. Í því er skjól fyrir öllum áttum. Stígur liggur upp í krikann og er hlaðið fyrir haft þar sem það er þrengst neðarlega í honum. Bendir það til þess að svæðið hafi einhvern tímann verið notað til einhvers og að öllum líkindum hefur það verið meira grasi gróið fyrrum, en nú er mosinn óðum að taka yfirhöndina. Að öllum líkindum er þarna um svonefndan Miðkrókakrika að ræða. Sauðbælin bíða því opinberunar.
Gengið um Eldvörp.
Gengið var áfram til vesturs upp úfið og mosavaxið hraunið. Mosinn var frosinn svo ganngan var tiltölulega létt. Sunnan hraunrandarinnar liggur Prestastígurinn, gömlu þjóðleið milli Grindavíkur og Hafna. Á henni er m.a. gengið yfir fallega brúaða Hrafnagjá og eftir vel varðaðri götunni. Í úfnu hrauninu sást af og til móta fyrir stíg, sem einhvern tímann hefur verið farin.
Þegar komið var upp í Eldvarpagígaröðina var stefnan tekin til norðurs með henni vestanverðri uns komið var á svæðið þar sem hinn svonefndi „útilegumannahellir“ fannst fyrir ári.
Jarðlægur einir teygði úr sér í brekku. Nóg er af honum í Eldvörpum. Einnig tófugras í hraunæðum og jarðföllum. Klepragíganir mynda svo til beina röð gíga og eru þeir hverjir öðrum stórbrotnari og fegurri. Þegar stigið er niður í hraunið undir gígunum brotnar það undan fótum, sem sýnir hversu lítið hefur verið farið um svæðið. Að mörgu leyti er það bæði ósnortið og óskoðað. Fallegar hraunæðar eru þarna víða sem og djúp jarðföll.
Í efri rás hellisins er steinum raðað skipulega eins og þar hafi verið mynduð tvö fleti. Sjálf rásin var mjög aðgengileg og náði upp hraunið um 15 metra. Hliðarrás er í henni, en hún var ekki skoðuð. Falleg rás. Niðri var góð hraunbóla og inni í henni mun meiri hleðslur. Hlaðið hafði verið fyrir op og framan við það var skeifulaga hleðsla. Bólan var um 6 metrar þannig að þessi rás er yfir 20 metrar. Fulltrúi hellamanna skreið yfir fyrirhleðsluna. Þar er löng rás. Bein eru í rásinni. Eftir u.þ.b. 30 metra skiptist hún í tvennt og liggja báðir angar niður á við. Samtals er sá hluti rásarinnar, sem kannaður hefur verið, um 50 metrar. Endarnir eru enn ókannaðir.
Við byrgin í Sundvörðuhrauni.
Rætt var um að eflaust mætti finna fleiri mannvistarleifar á þessu svæði ef vel væri að gáð og hugsanlega komast að því til hvers og hvenær staðirnir voru notaðir. Ferðamálafulltrúi Grindavíkur, sem var með í ferð, glöggskyggn, stóð um stund og horfði yfir svæðið, leit upp og síðan niður. Þá gerðist það. Svo til undir fótum hans voru tvö heilleg hlaðin byrgi (hús) lík þeim sem eru í Sundvörðuhrauni. Þessi byrgi eru hins vegar alveg heil, mosavaxin að utan, og þunnar hraunhellur, sem notaðar hafa verið í þak, lágu á gólfi þeirra. Engin ummerki voru eftir mannaferðir í nágrenninu. Þarna gerðist það, sem gerist svo oft í FERLIRsferðum; tilgangi ferðarinnar var náð. Enn ein skrautfjöðurin í hatt Grindvíkinga og enn einn útivistarskoðunarmöguleikinn á Reykjanesskaganum hafa litið dagsins ljós. En fundurinn gefur einnig tilefni til íhugunar. Víðar kunna slíkar minjar að leynast og því þarf að fara varlega um svæðið með stórvirkar vinnuvélar.
Þegar Sundvörðuhraunsbyrgin uppgötvuðust árið 1872 þótti það merkilegt. Þessi fundur er litlu minna merkilegur, nú 134 árum síðar. Eftirleiðis verða þessi byrgi nefnd Eldvarpabyrgin. Yngsta Eldvarpahraunið í sunnanverðum Eldvörpum er frá því á 13. öld og er þetta að öllum líkindum í því. Um tilurð byrgjanna hafa „sérfræðingar“ etið hver upp eftir öðrum, en í þeim efnum er ekki allt sem sýnist.
Loks var haldið yfir að “útilegumannahelli” vestan við borholuna í Eldvörpum. Hann er örstutt frá borholunni í hrauninu. Þegar Hitaveita Suðurnesja lét bora eftir gufu þarna sumarið 1982 brotnaði hraunið undan jarðýtu sem vann við frágang í kringum holuna. Í ljós kom hellir með geinilegum mannvistarleifum, beinum og hleðslum. Ekki er vitað hver eða hverjir höfðust þarna við. Hellirinn er alllangur eða 25-30 m en hvergi hærri en 1,5 m og víðast hvar mun lægri eða 40-50 sentímetrar. Til eru gamlar sagnir af Staðhverfingum er nýttu Eldvörpin til brauðgerðar. Bæði er að þarna hefur verið miklu mun meiri hiti fyrrum auk þess sem stígurinn í gegnum hraunið að þessum hluta Eldvarpa heitir Brauðstígur. Ummerki inni í hellinum benda og til brauðgerðar.
Loftlínumöstur Hitaveitu Suðurnesja rýrðu mjög annars hið stórbrotna útsýni frá Eldvörpunum til vesturs og norðurs.
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.
Áð við Tyrkjabyrgin.
Rjúpnadyngjuhraun – jarðsagan um miðjan Reykjanesskaga
Í sérprentun úr Árbók Ferðafélags Íslands 1985 fjallar Jón Jónsson jarðfræðingur um „Jarðsögu svæðisins milli Selvogsgötu og Þrengsla„.
m.a. um Rjúpnadyngju: „Í þessum hraunupptökum er fátt um venjuleg einkenni gígs. Á sléttunni vestanverðri er kringlótt niðurfall um 60 m í þvermál og 4-6 m djúpt. Lítið eitt norðar eru tveir lágir gjallhólar. Líklegt þykir að niðurfallið sé yfir uppstreymisrás hraunsins.
Efnið er hið fróðlegasta um mótunarsögu landsins. Þar segir
Allt landslag þarna í kring er ærið tröllslegt en vel þess virði að grannskoða. Frá eldvarpinu hefur hraun runnið norður og niður í átt að Hjalla, báðum megin við Húsfell, að Kaplatóm, og háa hrauntungan rétt austan við Búrfellsgíginn er hluti af þessu hrauni. Sýnt hefur verið fram á að hraun þetta hefur runnið eftir að norrænt landnám hófst hér á landi.“
Ætlunin var m.a. að finna og skoða hið stóra niðurfall í þessu mikla kargahrauni norðan Stóra-Kóngsfells. Fáir hafa farið um hraunin allt frá því að það síðasta rann fyrir rúmlega 1100 árum. Rjúpnadyngjuhraun hangir hátt yfir höfuðborgarsvæðinu og er í senn bæði stórbrotið í eiginlegri merkingu og greiðfært – ef rétt er að farið.
Í sérprentinu segir m.a. um jarðsvæðið um miðjan Reykjanesskagans:
„Eins og getið er í Árbók F.Í. 1984 er næsta ljóst að Reykjanesskagi hefur byggst upp austan frá, eða öllu heldur norðaustan. Hann er því eldri á því svæði en vestar. Aldur yfirborðslaga er minni en 700 þúsund ár. Ofan á eldri myndanir, móberg, grágrýti (forn hraun) og jökulberg, koma hraun sem runnið hafa á nútíma og allt fram á sögulegan tíma.
Á það hefur veriðbent að mikil eldvirkni hafi verið á Reykjanesskaga frá ómunatíð og raunar á hann eldvirkninni tilurð sína að þakka. Hún virðist ekki hafa tekið róttækum breytingum í aldanna rás því sams konar eldstöðvar og sams konar bergtegundir er að finna innan gosmyndana frá elstu tímum til dagsins í dag. Ekki verður séð að eldvirknin fari dvínandi né heldur fundin rök fyrir því að svo muni verða í náinni framtíð. Á þessu svæði hafa haldist í hendur eldvirkni og tíðir jarðskjálftar.
Ef upptök jarðskjálfta eru færð inn á kort kemur í ljós að þau liggja eftir Atlantshafshryggnum endilöngum, eftir gosbeltinu þvert yfir landið og eru sérstaklega áberandi á Reykjanesskaga.
Tvenns konar myndanir eru mest áberandi sem hvor um sig virðist tímabundin. Á nútíma virðist röðin þessi: Fyrstu gosin mynda tiltölulega litla hraunskildi (píkrit-dyngjur), sem lagt hafa til um 4.9% rúmmáls allra hrauna á skaganum. Næst koma stóru hraunskildirnir með um 7.8% og loks yngstu hraunin, sem komin eru úr sprungugosum (gígaröðum) eða einstökum gígum, með um 16.6%. Hraun þekja 1064 km2 eða sem næst 52% af flatarmáli skagans.
Af Grindaskörðum
Þegar kemur austur fyrir Grindaskörð eru norðurhlíðar fjallsins að mestu huldar nútímahraunum. Á fjallsbrún er hár móbergshnúkur með hraunhettu á kolli og er því myndaður sem stapi. Hraunið er unglegt og enginn efi að þetta er eldstöð frá jökultíma. Á kortum er fellið í heild nefnt Stóri-Bolli, en hér hlýtur að vera um nafnabrengl að ræða. Bollanafnið á vafalaust við stóran gíg sem er norðan í fellinu. Hann er frá nútíma og frá honum eru mikil hraun komin, sem runnið hafa í norður. Af kolli þess hnúks er hið besta útsýni niður yfir hraunflóðin sem fallið hafa út frá fjallinu til beggja hliða, en einkum er útsýnið mikið til norðurs. Frá Stóra-Bolla, sem segja má að sé við rætur fjallsins, hafa mikil hraun runnið norður og breiðst eins og blævængur út frá gígnum. Þau hafa runnið að verulegu leyti í neðanjarðarrásum og hafa þannig skapað fjölda hella. Hraunin ná til Undirhlíða og Helgafells en ekki verður séð hvað þau hafa náð lengra tilnorðurs.
er niðurfall sem er um 800×380 m að ummáli og 15-25 m djúpt þar sem dýpst er. Leifar af sjálfum gígnum má óljóst greina miðsvæðis í niðurfallinu en yngri gígaröð með hrauni hefur síðan farið í gegnum það. Það liggur beint við að ætla að grágrýtishraunin næst í kring séu frá þessu eldvarpi, þar á meðal þau er mynda Kristjánsdalahorn.
Aðeins vestan við Stóra-Bolla eru Tvíbollar. Það eru tvíburagígir samvaxnir sem hafa gosið snemma á landnámsöld. Grágrýtislög þekja svæðið norðaustar. Ein eldstöð á þessum slóðum gæti komið til greina en hana hef ég nefnt Spor. Það
Þríhnúkar
Þessi eldstöð er næsta sérstæð bæði að útliti og efni. Þarna hefur gosið tvisvar á nútíma. Eins og nafnið bendir til eru hnúkarnir þrír, tveir eru nútímagosmyndanir en einn er úr móbergi og stendur á og er raunar hluti af fjallsbrúninni. Þarna hefur gosið á þrem stöðum en líklega bara tvisvar. Elsta og stærsta eldvarpið er hraundalur, um 450 m langur frá norðaustri til suðvesturs. Breiddin er um 50 m og hann er 8-10 m djúpur eins og hann er núna (sjá síðar). Út frá miðri suðausturhlíð þessa dals gengur eldrás mikil (hrauntraðir) til norðausturs og myndar háan hrygg., Þríhnúkahala, en hraunlænur hafa hér og þar runnið út af og byggt upp bakka hraunárinnar sem þarna er. Loks hefur meginhraunáin beygt þvert til vestur og fallið í bröttum fossi til norðvesturs út af fjallinu. Fyrir neðan fjallið má rekja hraunið vestur fyrir Kristjánsdalahorn og loks kemur það fram við Helgafell og Valahnúka og hefur náð vestur í Mygludali. Þetta hefur verið allmikið hraungos.
Í beinni stefnu frá þessum gíg er annar og mjög reglulegur gígur alveg við rætur fjallsins. Hann er skeifulaga, um 150 m í þvermál, og opinn til norðurs. Vegna lögunar hef ég nefnt hann Eyra í dagbókum mínum, en ekki er það nafn staðfest. Hraunið sem hefur runnið frá þessum gíg hverfur strax undir yngri hraun en kemur fram aftur neðar í reglulegum, allháum hrauntanga sem nær niður ínorðanverða Heiðmörk og heitir þar Strípshraun. Ég hallast að þeirri skoðun að Þríhnúkar, þ.e. aðaleldvarpið sem áður er frá greint, og þetta hraun séu í í raun réttri eitt og hið sama og líta beri á þetta sem eina heild.
Á fjallsbrún milli þessara eldvarpa er stutt og nokkuð mikið veðruð gígaröð. Einn gíganna er í lögun eins og skjólgarður, sem hallar fram yfir sig, og er að innanverðu úr fagurrauðu samanbræddu gjalli með alls konar furðumyndunum. Frá honum liggur hraunpípa niður hlíðina og má sjá inn í hana á stöku stöðum. Í gígnum er gott skjól fyrir austanátt og þaðan má njóta útsýnis yfir hraunið við Hjalla, Búrfells og yfir þéttbýlið niður við strönd.
Einn Þríhnúka er um 40 m hár og brattur gígur, hlaðinn úr hraunkleprum og slettum. Hann er risavaxinn strompur sem nálgast skal með varúð og ætti raunar að girða af svo hættulegur sem hann er ef ekki er varlega farið. Hann er op mikið (upprunalega hafa þau verið tvö) niður í hina skugglegu undirveröld gosstöðvanna, með ókleifa gígveggi sem halar fram yfir sig. Sagt er að gímaldið sé um 110 m djúpt. Ljóst er að frá þessum gíg hefur hraun runnið inn í eldri gíginn. Það þekur nú botn hans og í upprunalegt útlit hans verður ekki ráðið. Það hefur runnið ofan í hrauntraðirnar miklu, sem áður er getið, og lokað þeim á kafla, runnið svo norður með þeim að vestan og loks fallið í allbreiðum, bröttum fossi vestur af fjallinu, en nær aðeins skammt út á eldra hraunið neðan við hlíðina. Tveir smágígir, sem líklega eru frá sama tíma, eru utan við gígdalinn að sunnanverðu.
Stóra-Kóngsfell og Eldborg
Stóra-Kóngsfell tilheyrir móbergsfjöllunum og er úr móbergi og bólstrabergi. Það er klofið að endilöngu af tveim sprungum og sú þeirra sem norðar er hefur gosið hrauni. Megingígirnir eru við suðvesturendann á fellinu og eru hinir myndarlegsutu en smágígir teygja sig upp í noðrurhlíð fjallsins. Loks eru þrír smágígir nokkru vestar og slitnir frá aðalgígaröðinni. Hraun hefur runnið til beggja hliða við fellið, önnur kvíslin til norðurs með fellinu að austan. Hraunstraumarnir sameinast norðaustan við fellið og falla svo vestur með fjallinu niður með Kritsjánsdalahorni og skamt vestar fellur hraunið út í Tvíbollahraun, sem er frá sögulegum tíma. Þar með er ljóst að Kóngsfellsgígarnir hafa gosið eftir að landnám hófst og jafnframt að það er yngsta hraunið á þessu vsæði, en nánar er ekki vitað um aldur þess.
Af Kóngsfelli er útsýni hið besta norðvestur um Faxaflóa og til Snæfellsness, yfir hraunstraum-ana sem liðast hafa niður eftir landinu niður í Heiðmörk og mynda risavaxna keilu sem ber hæst vestan við Bláfjöll. Skammt suðaustan við Stóra-Kóngsfell er annað fell, minna um sig og lægra. Það er almennt kallað Drottning.
Austan megin við Drottningu rís eldstöð með nokkuð sérkennilegu útliti og ber nafnið Eldborg.
Rauðahnúkar eru móbergshryggur vetsur af Bláfjöllum. Norðan í þeim er röð að smágígum. Þar norður af eru Rjúpnadalahnúkar en vetsra Sandfell og loks Selfjall, sem er ofan við Lækjarbotna. Norðan í Selfjalli er grágrýtis-
Þær munu reyndar vera átta nöfnurnar á Reykjanesskaga. Gosstöðin er sprunga sem í heild er um 1.5 km löng. Sjálfur gígurinn er um 200 m í þvermál og vel 30 m djúpur. Meginhraunið hefur runnið niður með Selfjalli að vestan og niður í Lækjarbotna þar sem það endar í allhárri brún. Önnur álma úr því hefur runnið austur með Rauðhnúkum að norðan og niðurá sléttlendið vestan við Vífilsfell, þar sem það myndar yngstu hrauntunguna. Ekki hefur tekist að grafast fyrir um aldur þessa hrauns, en ljóst er að það er ungt og vel hugsanlegt að það hafi runnið einhvern tíma á fyrstu áratugum Íslandsbyggðar.
hnúkur sem gæti verið bergstapi í fornri gosrás. Um skarðið milli Sandfells og Selfjalls hefur hraunið runnið niður í Lækjarbotna og fram á brún Fossvallaklifs norðan Þjóðvegar. Það er úr Strompum.
Norðan undir Rauðuhnúkum og vestan í Vífilsfelli eru fornleg eldvörp. Frá þessum eldvörpum hefur runnið hraun niður á Sandskeið og stendur skáli Svifflugfélagsins á því.
Rjúpnadyngja
Í þessum hraunupptökum er fátt um venjuleg einkenni gígs. Á sléttunni vestanverðri er kringlótt niðurfall um 60 m í þvermál og 4-6 m djúpt. Lítið eitt norðar eru tveir lágir gjallhólar. Líklegt þykir að niðurfallið sé yfir uppstreymisrás hraunsins.
Allt landslag þarna í kring er ærið tröllslegt en vel þess virði að grannskoða. Frá eldvarpinu hefur hraun runnið norður og niður í átt að Hjalla, báðum megin við Húsfell, að Kaplatóm, og háa hrauntungan rétt austan við Búrfellsgíginn er hluti af þessu hrauni. Sýnt hefur verið fram á að hraun þetta hefur runnið eftir að norrænt landnám hófst hér á landi.
[Líklegra er að gígurinn í Rjúpnadyngjuhrauni sé skammt norðaustan við nefndan gíg, þ.e. hæst á hæðinni. Umleikis hann eru gjallhólarnir, sem Jón minnist á. Gígurinn, sem hefur verið dyngja, hefur verið allstór, ekki ósvipaður dyngjunni í Hrútagjárdyngju.]
Hólmshraun
Hraunið er komið úr Eldborginni, sem fyrr er nefnd, og Strompum. Svo virðist sem þetta hraun sé nokkuð gamalt, þó er það yngra en 4600 ára, og svo eru raunar öll þau fimm hraun sem ganga undor einu nafni Hólmshraun.
Heiðmörk
Bergrunnur Heiðmerkursvæðisins er grágrýti, enda þótt nokkurt skilgreiningarspursmál sé hvað telja skal berggrunn. Grágrýtið á þessu svæði er næstum örugglega komið sunnan frá og væntanlega úr eldstöð sem verið hefur einhvers staðar á svæðinu milli sunnanverðra Bláfjalla og Grindarskarða, en líklegt er að nú sé sú eldstöð hulin yngri myndunum. Grágrýtisklappirnar bera ljós merki þess að jökull hafi farið yfir þær á leið sinni niður á láglendi og út á Faxaflóa. Á einstaka stað liggja steinar ofan á klöppunum og komið getur fyrir að finna megin stein þann er rispaði klöppina, en þarna liggja steinar eins og jökullinn skildi við þá fyrir þúsundum ára. Jökulberg sést vel norðan við Búrfellshraun. Jökull síðasta kuldaskeiðs hefur borið stykki af þessu jökulbergi vestur á við og er því fullljóst að það er eldra en frá síðasta jökulskeiði.
Mikil eldvirkni hefur verið í fjöllunum suður af Heiðmörk eftir að ísa leysti af þeim og hefur hún átt drjúgan þátt í að skapa það landslag sem setur mestan svip á þetta svæði. A.m.k. átta mismunandi hraunflóð hafa runnið inn á það svæði sem nú heitir Heiðmörk. Nokkur hafa náð alveg niður á sléttlendið austur af Elliðavatni og runnið þar út á Leitarhraun. Þar með er ljóst að þau eru yngri en það, en um aldur þess er áður getið. Sex hraunanna í Heiðmörk eru því yngri en 4600 ára. Eitt hraunanna í Heiðmörk hefur sérstöðu hvað varðar samsetningu. Það er Strípshraun sem mun komið úr þeim stóra gíg norðaustur af þríhnúkum [Eyra] sem áður er getið. Það hefur runnið beint niður eftir og endar í tanga rétt sunnan við nyrðri veginn austur um Heiðmörk. Hraunstraumar hafa síðan runnið þvert yfir það, þar á meðal tveir sem eru frá sögulegum tíma, nefnilega Rjúpnadyngjuhraun og Kóngsfellshraun. Af því og fleiru má ráða að hraunið sé allgamalt en um aldur þess er ekki að öðru leyti vitað.
Áður en Leitarhraun rann hefru Elliðavatn líklega verið stærra en síðar varð, en sennilega hafa vötnin verið tvö og úr þeim runnu forn-Elliðaár um skógi vaxinn dal til sævar. Þegar hraunflóðið rann fyllti það vötnin og það mynduðust gervigígar, en meðal þeirra eru Rauðhólar mestir. Vestasti hluti vatnsins slapp þó en hraunið féll fram dalinn til sævar. Eftir varð Elliðavatn eins og það var frá náttúrunnar hendi áður en árnar voru stíflaðar.
Bláfjöll og Vífilsfell
Bláfjöllin eru byggð upp sem stapi, þ.e. hafa hlaðist upp undir jökli og hefur þá myndast bólstraberg, en þegar gosið hafði brætt sig upp í gegnum ísinn rann venjulegt hraun og þakti það sem komið var.
Við norðurenda Bláfjalla er Vífilsfell. Toppur þess er úr móbergstúffi en til norðvesturs út frá honum ganga móbergshnúkar nefndir Arnarþúfur. Svo er að sjá sem þeir séu myndaðir við gos undir jökli og hefur það þá orðið á sprungu sem stefnir norðvestur-suðaustur eða m.ö.o. sem næst hornrétt á hina venjulegu stefnu gígaraða og brota á þessu svæði.
Í framhaldi af Bláfjöllum til suðvesturs eru Vesturásar sem greinilega eru gömul eldstöð og má þar sjá gígtappa og berganga út frá honum. Þessar gosstöðvar eru misgamlar sem sjá má á því að á einum stað liggur gangur inn undir móbergstúff. Virðist gangurinn hafa verið talsvert rofinn þegar móbergið lagðist yfir hann.
Eldborgir – Leiti
Frá Eldborgunum liggja hraunstraumar með eldrásum (hrauntröðum) austur á við og kallast Svínahraunsbruni. Nyrðri-Eldborg er eitthvað eldri en sú syðri því hraunið frá þeirri syðri hefur runnið út á hitt, en sennilega er að aldursmunur skipti ekki nema dögum eða vikum. Landnámslagið er undir þeim. Af þeim sökum, sem og vegna þess að það hraun sem talið var vera frá jarðeldi þeim sem getið er um í Kristnisögu, hefur reynst vera miklu eldra, sýnist nú nær öruggt að Svínahraunsbruni séu hið raunverulega Kristinitökuhraun og því það fyrsta sem sögu-legar heimildir eru fyrir hér á landi.
Rauðhólar, Tröllabörn og Raufarhólshellir eru í Leitarhrauni sem rann fyrir um 4600 árum. Tröllabörn hafa að sögn verið notuð sem fjárskýli og jafnvel sem sæluhús. Leitarhraun nær um Reykjanesskaga þveran eða sem næst frá hafi til hafs.
Geitafell og Sandfell
Geitafell er stapi. Austurpartur fjallsins hefur sigið. Sandfell er líklega leifar af eldvarpi frá því seint á jökultíma enda er það að miklu leyti úr ösku.
Krossfjöll – Dimmadalshæð
Austan við Litla-Meitil er Eldborg sú er ranglega hefur verið talin vera frá gosinu sem varð árið 1000 samkvæmt Kristnisögu. Gosstöðin er miklu eldri. Raunar eru eldborgirnar þar tvær og hrauntraðir á milli þeirra. Hraunið sem frá þeim rann hefur að vísu stefnt á „bæ Þórodds goða“, bara nokkrum öldum áður en nokkur Þóroddur tók sér þar bólfestu. Samkvæmt aldursákvörðunum hefur það líklega verið um 175 árum fyrir upphaf okkar tímatals. Eins og áður er getið er líklegt að Svínahraunsbruni sé hið raunverulega Kristnitökuhraun.
Sunnan undir Krossfjöllum er Dimmadalshæð. Í kolli hennar er dalur. Dalurinn er gígur og rásin frá henni hrauntröð sem myndaðist þegar þatna gaus. Hraunið er eldra en Leitarhraun, sem sjá má á því að það hverfur undir það í Torfdal.
Búrfell í Ölfusi
Búrfell er lítill hraunskjöldur með tvo gígi saman í toppi. Hraunið hverfur undir yngri hraun strax neðan við fjallið og sýnir það að langt er nú liðið frá þessu gosi.
Ásar
Hæðin milli Breiðabólstaðar og Litlalands er gosstöð af sömu gerð og Dimmadalshæð og byggð upp á sama hátt. Uppvarpið er hringlaga laut á hæðinni miðri og þaðan hefur hraun streymt til allra átta en fljótt orðið að nema staðar við sjávarhamra sem það hefur hlaðist upp að norðan megin. Þetta hefur verið dæmigert hraungos. Eldvarpið er eldar en Dimmidalur.
Selvogsheiði
Austan við Hlíðarvatn er mjög reglulegur hraunskjöldur með þessu nafni [Hnúkar]. Hér hefur verið um dæmigerð hraungos að ræða. Þau hafa væntanlega orðið snemma á nútíma og er ekki ólíklegt að þau hafi byrjað meðan sjór náði enn upp að Herdísarvíkurfjalli og Urðarfelli. Sjávarstaða hefur þá verið lægri en síðar varð. Ljóst er að Selvogsheiði er eldri en Heiðin há.
Vestan undir Selvogsheiði eru þrjú eldvörp sem hér er litið á sem aukagígi frá aðaleldvarpinu. Þau eru Vörðufell, Strandarhæð og hraununga sem ég hef til bráðabirgða nefnt Hellishæð sökum þess að út frá henni liggur hraunrás sem ýmist er hellir, hrauntraðir eða niðurfallin rás sem rekja má góðan spöl niður eftir. Gígmyndun þessi er suður af Svörtubjörgum.
Á þessa þrjá gígi er litið sem aukagígi frá Selvogsheiði eb ekki sjálfstæð eldvörp. Merkilegust þeirra er Strandarhæð. Úr þessum gíghefur verið talsvert hraunrennsli. Ekki sér votta fyrir gjalli í eða í kringum uppvarpið, sem er allstórt niðurfall, og svo virðst sem hellir, líklega allstór, liggi út frá því í átt til gígsins í heiðinni.
Heiðin há
Við suðvesturenda Bláfjalla er hraunskjöldur sá sem mesturhefur orðið á nútíma á Reykjanesskaga. heiðin há er sú eldstöð nefnd. Gígur fjallsins hefur verið a.m.k. 400 m í þvermál. Nú er hann fylltur hrauni og eru útlínur hans óljósar en á börmum hans eru háar hraunstrýtur og sýna nokkurn veginn mörk gígsins. Hraunin hafa fallið í allar áttir út frá gígnum en áttu skammt eftir til Bláfjalla og féllu einkum til suðurs og í sjó austan við Selvogsheiði. Yngri hraun eru yfir hrauni úr Heiðinni há vestan Bláfjalla. Þorlákshöfn stendur á hraunum úr Heiðinni há. Um aldur þessarar miklu gosstöðvar er ekki annað vitað en að hún er yngri en Selvogsheiði en aftur á móti eldri en Leitarhraunin, en sú gosstöð er um 4600 ára eins og áður segir.“
Frábært veður. Gangan tók 3 klst og 3 mín.
Heimild:
-Jón Jónsson, Jarðasaga svæðisins milli Selvogsgötu og Þrengsla, sérprent úr Árbók Ferðafélags Íslands 1985.
Leggjabrjótshraun.
Gunna afturgengin?
Þegar afspurnir voru hafðar af miklum og skyndilegum breytingum á hverasvæðinu á Reykjanesi þótti FERLIR ástæða til að fara á vettvang og skoða málið nánar.
Nýr hver, stór og mikill, ca. 8×8, spúandi drullu upp í ca. 4m hæð, er kominn upp skammt austan við gamla Gunnuhver. Leirsletturnar ganga einnig öðru hvoru hærra í loft upp og nokkuð út frá hvernum.
Trúlega er Gunna gamla ekki dauð eftir allt saman. Nýir hverir hafa myndast á veginum og er hann nú lokaður þess vegna. Hveragufur sjást upp hálfar hlíðar Skálafells. Spurningar, sem eftir standa, eru a.m.k. tvær; er þetta eitthvað óvenjulegt m.v. forsögu svæðisins og ef svo er, hvaða fyrirboða er hér um að ræða? Og hvaða prestur er nú á takteinum, sambærilegur við séra Eirík sem réð við málið fyrrum?
Hér er um að ræða hverasvæði skammt austan Reykjanessvita. Malarvegur að því frá vitaveginum og áfram upp á þjóðveginn til Grindavíkur. Af mörgum hverum á svæðinu hefur einn verið áberandi stærstur. Sá nefnist Gunna eða Gunnuhver og er í kísilhóli sunnarlega á svæðinu. Þjóðsaga er um nafn hversins: Guðrún hét grimm fordæða sem gekk aftur og „lék menn grátt, reið húsum og fældi fénað“. Þar kom að leitað var til kunnáttusams prests til að koma draugnum fyrir. Hann fékk draugnum bandhnykil og lét hann halda í endann á bandinu. Þegar hnykillinn rann neyddist draugsi til að elta því hann gat ekki sleppt. Hnykillinn rann í hverinn og draugurinn Gunna á eftir.
Síðan hefur ekki orðið vart við Gunnu. Þjóðsagan segir að presturinn hafi verið fyrrnefndur sr. Eiríkur Magnússon í Vogsósum (1638-1716), uppnefndur Vogsósagráni og sagður fjölkunnugur.
þá smíðað utan um hana og líkið fært til Útskálakirkju. En er þeir, sem báru líkið, komu miðja leið, þótti þeim kistan furðulétt. Þó var ekki athugað um það meira.
Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er sagan svona: „Fyrrum bjó maður einn á Kirkjubóli á Suðurnesjum, er Vilhjálmur hét. Á dögum hans skyldi hafa verið þar í koti hjá kona sú er Guðrún hét og var Önundardóttir. Hún átti að gjalda Vilhjálmi skuld að Kirkjubóli, en hafði það ekki, er gjalda skyldi. Er þá sagt, að Vilhjálmur hafi tekið pottinn hennar í skuldina.
Litlu síðar kom Gunna heim að Kirkjubóli og bað um að drekka. Fólk sá, að henni var brugðið, og var henni fært helgað messuvín. Hún spyr, hvern þremilinn hún eigi að gjöra við þetta. Dembdi hún því niður, en greip vatnsfötu og slokaði svo mikið, að fólk undraðist stórum. Gekk hún síðan heim. Maður sá, er hjá henni var, hafði róið þennan dag.
En er hann kom heim, var Gunna dauð í bæli sínu. Var
En þegar verið var að taka gröfina, er sagt, að Gunna hafi sést á milli þangkastanna á Útskálum og sagt: „Ekki þarf djúpt að grafa, ekki á lengi að liggja.“
Eftir þetta lagðist sá orðrómur á, að mjög reimt væri á Skaganum.
Nokkru síðar var Vilhjálmur við samkvæmi á Útskálum. Var hann þar fram eftir kvöldinu og vildi þá heim. En þar eð þessi orðrómur lá á, var honum boðin fylgd. En hann var hugmaður og þá kenndur nokkuð og þá því ekki fylgdina, en kom ekki heim um kvöldið. Daginn eftir fannst hann í Hrossalág, illa útleikinn.
Var hann fluttur í bænahús á Kirkjubóli og fengnir tveir menn til að vaka yfir honum. Nær miðri nóttu komu þeir inn og fengust ekki til að fara út aftur. Aðra nótt voru aðrir tveir fengnir. Þeir vöktu að vísu þá nótt út, en fengust ekki til þess lengur. Var þá fenginn til þess presturinn frá Útskálum, og hafi hann sagt það þá örðugustu nótt, sem hann hefði lifað. Síðan var líkið Vilhjálms jarðað, og bar þá ekki á neinu.
Hverasvæðið sjálft er þó um einn ferkílómetri að flatarmáli og nær aðeins yfir hluta af háhitasvæðinu. Á hverasvæðinu eru margir leir- og gufuhverir og gufu leggur um allt svæðið. Fallegar útfellingar eftir brennistein er að finna á svæðinu og er litadýrð svæðisins mikil. Hverasvæðið sjálft er síbreytilegt og leirhverir og gufuhverir koma og fara. Vitað er að svæðið allt var mun virkara einungis fyrir áratug síðan. Þar, skammt uppi í hlíðum Skálafells, fæddist m.a. Litli Geysir (eða 1918) skömmu eftir aldamótin 1900 og lifði þar um tíma – en dó síðan. Á unglingsárum sínum gaus hann allt að 20 metra háum vatnsstrókum með ennþá hærri gufutaumum.
út á Reykjanes.
Á síðasta ári (2007) úthlutaði Ferðamálastofa FSS og Grindavíkurbæ eina milljón króna til að laga aðgengi að Gunnuhver. Miðað við undanfarin hverahlaup á svæðinu er ólíklegt að varanleg mannvirki er aukið geta aðgengi og öryggi ferðamanna á svæðinu verði að veruleika á næstu árum, að minnsta kosti.
En reimleikinn ágerðist eftir það, og sáu allir Gunnu bersýnilega. Reið hún húsum og fældi fénað. Síðan voru fengnir tveir menn hinir ötulustu og sendir til síra Eiríks í Vogsósum og hann beðinn hjálpar. Hann tók þeim stutt og veitti afsvör, unz þeir fengu honum átta potta kút af brennivíni, er þeir höfðu með sér. Hýrnaði hann þá í svari og fékk þeim síðan hnýti og seðil með tveimur hnútum og bað fá Gunnu. Þeir gerðu sem fyrir þá var lagt, og tók Gunna við og leysti af hnútana og leit á.
Er sagt, að henni hafi orðið þetta að orði: „Á andskotanum átti ég von, en ekki á Vogsósakarlinum. En ekki tjáir við að standa.“
Hafi hún látið hnýtið renna fyrir, en elt það, þar til hún kom að hver, sem er á Reykjanesi. Hafi hún hlaupið þar sífellt í kring, uns hnýtið var endað, og þá stungist ofan í hverinn, og heitir þar síðan Gunnuhver.“
Gunnuhver hefur legið í dvala um nokkurt skeið.
Tóftir við Gunnuhver eru eftir búsetu Høyers og veru hans á Reykjanesi. Høyer var danskur garðyrkjumaður. Fæddur var hann einhvers staðar í hinum fyrrum rússnesku Eystrasalts-héruðum Prússlands, og sá þess stað í óvenjulegri málakunnáttu. Hann fluttist til Íslands á 3. áratugnum og kom sér upp garðyrkjubýli í Hveradölum við hverina þar hjá sem nú er Skíðaskálinn. Kona hans var lettnesk. Þau fengu ekki frið í Hveradölum og fluttu sig þá
Þar komu þau sér fyrir á spildu úr landi Staðar, reistu hús og dvöldu með litlum syni sínum 3 eða 4 síðustu árin fyrir stríð, en hurfu þá til Kaupmannahafnar. Nýbýli þeirra hét Hveravellir. Grunnur íbúðarhússins sést enn sunnan í Kísilhólnum, rétt við veginn út að vita. (Kísilhóll er hóllinn suðvestan við Gunnuhver). Vegna volgrar jarðarinnar þurfti ekki aðra hitun.
Reglulega hefur gosið á Stampasprungureinunum, sem þarna eru, síðast á 18. öld. Það gos náði þó ekki landi. Væntanlega er hér ekki um fyrirboða goss að ræða, heldur breytinga á undirliggjandi þrýstingi við tilkomu nýrrar Reykjanesvirkjunnar. Hitauppstreymið færist til þegar aðstæður breytast – eða er breytt. Þekkt náttúrulegt fyrirbæri þessa varð t.a.m. eftir jarðskjálfana árið 2000. Þá lækkaði vatnsyfirborð Kleifarvatns með þeim afleiðingum að hverir í Hverahlíð kólnuðu, en aðrir næst lækkandi vatnsyfirborðinu komu í ljós. Nú, með hækkandi vatnsyfirborði, hefur þetta breyst á nýjan leik. Í rauninni þarf ekki meira til.
Sjá meira um breytingarnar á Gunnuhver á mbl.is daginn eftir, eða þann 3. mars 2008.
Heimildir m.a.:
-Hjónin að Sólbergi í Vogum.
-Jón Árnason I 563.
Gunnuhver.
Ástjörn
Gunnar Ólafsson og Guðríður Þorvarðardóttir skrifuðu grein um „Ástjörn“ í Náttúrufræðinginn árið 1998:
Friðland við Ástjörn.
„Ástjörn við Hafnarfjörð er í kvos vestan undir Ásfjalli og er u.þ.b. 4,71 ha að stærð. Bakkar tjarnarinnar eru raklendir og að norðaustanverðu er stórt mýrarstykki niður undan gamla Ásbænum en mýrlendið við tjörnina er samtals 8,46 ha að stærð. Upp af votlendinu taka við þurrir grýttir móar sem eru að gróa upp og hefur trjám verið plantað í þá norðan og austan megin við tjörnina. Tvö gömul tún eru norðan tjarnarinnar, annars vegar við Stekk og hins vegar við Ás.
Ástjörn er einstætt náttúrufyrirbæri sem á sér enga hliðstæðu í næsta nágrenni hins nær samfellda þéttbýlis höfuðborgarsvæðisins. Tjörnin og svæðið umhverfis hana einkennist af mjög auðugu gróður- og dýralífi. Þar er t.d. að finna eina flórgoðavarpið á Suðvesturlandi og í tjörninni er mikið smádýralíf sem er þó lítt rannsakað. Vegna þessarar sérstöðu var Ástjörn og svæðið umhverfis hana friðlýst í samræmi við náttúruverndarlög árið 1978. Í desember 1996 var verndarsvæðið stækkað með stofnun fólkvangs við Ástjörn og Ásfjall umhverfis friðlandið. Umhverfisnefnd Hafnarfjarðar hefur umsjón með friðlandinu og annast stjórn og eftirlit með fólkvanginum. (Stjórnartíðindi B, nr. 189/1978 og nr. 658/1996.)
Tilurð Ástjarnar
Við Ástjörn.
Ástjörn á tilveru sína að þakka hrauni sem hefur lokað fyrir eðlilegt afrennsli vatns úr dalkvosinni sem tjörnin er í. Ástjörn er því uppistöðutjörn sem er lokuð af hraunstíflu. Hið sama á við um Hvaleyrarvatn sem er í dalkvos milli Vatnshlíðar og Selhöfða sunnan við Ásfjall. Vötn og tjarnir af slíkri gerð einkennast af því að þau eru oft vogskorin og tiltölulega næringarrík og ber Ástjörn af hvað dýralíf og gróður snertir. Hraunið sem myndar stífluna liggur að tjörninni vestanverðri. Áður en hraunið rann hefur sennilega verið mýri þar sem Ástjörn er nú og afrennsli til sjávar verið vestan við Hvaleyrarholt. Í dag er ekkert yfirborðsrennsli úr tjörninni en áður en framkvæmdir við íþróttasvæði Hauka hófust árið 1990 féll stundum læna úr tjörninni milli hraunsins og Hvaleyrarholts, en náði þó jafnan skammt (Freysteinn Sigurðsson 1976).
Hvaleyrarholt og Ásfjall eru að mestu úr grágrýti sem er yngra en 0,7 milljón ára og undir Ástjörn er einnig að finna grágrýti frá sama tíma. Hraunið sem stíflar Ástjörn er hluti af Hellnahrauni, sem er dæmigert helluhraun, með ávölum sprungnum hraunkollum, að mestu gróðurlaust nema í gjótum og bollum og sjást þess engin merki að það hafi nokkurn tíma verið gróið að marki. Hellnahraun er í raun tvö hraun sem hafa verið nefnd Yngra- og Eldra-Hellnahraun.
Hraunin eru ákaflega lík að ytri ásýnd og nokkuð erfitt að greina þau að. Eldra-Hellnahraun er um 2000 ára gamalt og líkt og Yngra-Hellnahraun komið frá eldstöðvum í eldstöðvakerfi Brennisteinsfjalla og hefur runnið svipaða leið til sjávar. Yngra-Hellnahraun hefur einnig verið nefnt Tvíbollahraun, en það hefur að öllum lfkindum runnið í sömu goshrinu og Breiðdalshraunið á síðari hluta 10. aldar og komið úr Tvíbollum í Grindaskörðum (Sigmundur Einarsson 1991).
Út frá þessu má ætla að Ástjörn hafi orðið til fyrir u.þ.b. 2000 árum, er Eldra-Hellnahraun rann, en kringum árið 950, þegar Yngra-Hellnahraun myndaðist, rann hrauntota fyrir norðvesturenda tjarnarinnar og tjörnin fékk á sig núverandi mynd.
Gróður í og við Ástjörn
Ástjörn.
Við Ástjörn eru ýmsar gerðir gróðurlenda: votlendi, lyngmóarog bersvæðisgróður auk gróðurs í hraunsprungum. Fjölbreytilegur gróður vex í tjörninni og næsta nágrenni hennar.
Í suðausturenda tjarnarinnar vex tjarnastör á allstóru svæði. Í þessum fláka verpir flórgoðinn en hann byggir sér flothreiður, einn íslenskra fugla, og notar m.a. störina til þess.
Nokkrar sjaldgæfar plöntur vaxa í tjörninni og má nefna tjarnarlauk, sem vex á botni hennar, álftalauk sem vex að jafnaði á kafi í vatni og sennilega einnig vatnalauk. Blautasti hluti mýrlendisins er prýddur hófsóleyarbrúskum á vorin en síðsumars skartar engjarósin þar dökkrauðu.
Burknar eru algengir í hrauninu við Ástjörn, t.d. og stóriburkni, fjöllaufungur og þríhyrnuburkni en gróður í hraungjótum líkist annars mjög þeim gróðri sem finnst í skógarbotnum.
Í móunum vestan við Ástjörn vex blátoppa, sem er af grasaætt og vex víða á holtum á höfuðborgarsvæðinu og suður fyrir Hafnarfjörð en er afar fágæt annars staðar á landinu. Einnig má þar finna gullkoll og í graslendinu við Stekk má síðsumars sjá stórar breiður af maríuvendi.
Í lýsingu Garðaprestakalls frá árinu 1842 er sagt að innan um hraunin og í fjallshlíðum í sókninni hafi vaxið hrís, víðir, einir og lyng. Hrísið óx meðal annars sunnan í Ásfjalli. Hrísið, sem að öllum líkindum hefur verið fjalldrapi, var notað sem skepnufóður og til eldiviðar og var þegar árið 1842 talað um að eyðing þess væri vandamál (Árni Helgason 1938).
Fuglalíf við Ástjörn
Ástjörn og nágrenni – örnefni.
Við Ástjörn má finna kjörlendi allmargra fuglategunda. Nokkrar tegundir verpa þar að staðaldri en Ástjörn er einnig viðkomustaður ýmissa tegunda á leið til og frá landinu, enda er fæðuframboð í tjörninni mikið. Fuglar eru sérhæfðir í búsvæðavali og ákveðnar tegundir eru bundnar við vissar gerðir búsvæða. Almennt má segja að ein meginforsendan fyrir fjölbreyttri varpfuglafánu á tilteknu svæði sé margbreytileiki í gerð búsvæða.
Þótt friðlandið sé lokað allri almennri umferð yfir varptímann (1. maí – 15. júlí) er fuglaskoðun með sjónauka möguleg frá jaðarsvæði friðlandsins. Þó svo að fuglaskoðarar séu utan friðlandsmarka verður ætíð að gæta þess að trufla ekki fuglalífið. Á Ástjörn og í næsta nágrenni hennar má sjá fjölmargar fuglategundir.
Nokkrir mjög sjaldgæfir fuglar hafa einnig sést við Ástjörn og má þar til nefna trjámáf, sem er amerísk tegund og líkist hettumáfi en er minni og spengilegri, svo og dvergmáf og kolþernu(Arnþór Garðarsson 1979).
Flórgoðinn
Flórgoði með unga á Ástjörn.
Flórgoðinn er minni en minnstu endur og í varpbúningi með einkennandi gullna eyrnaskúfa á dökku höfðinu. Í góðum sjónauka má sjá rauðleitan háls og síður. Flórgoðinn verpir við ferskvötn þar sem hann hefur fæðu og varpstaði við sitt hæfi. Aðalfæða flórgoðans á sumrin er hornsíli og vatnaskordýr. Algengast er að sjá flórgoða kafa eftir æti en þeir tína líka af vatnsborðinu. Flórgoðinn er einstakur meðal íslenskra fugla því hann er algjörlega háður vatnalífi og fer ekki einu sinni á land til að verpa, heldur gerir sér flothreiður sem hann festir í stör eða annan vatnagróður. Flórgoðar ættu að hafa fæðu við sitt hæfi í Ástjörn og vötnum í nágrenninu eins og Urriðakotsvatni og Vífilsstaðavatni, en ákjósanleg varpskilyrði er aðeins að finna í tjarnarstarabreiðunum við Ástjörn og Urriðakotsvatn.
Flórgoðinn var áður nefndur sefönd, enda héldu menn að hér væri um önd að ræða.
Í ferðabók Eggerts og Bjarna (1975), sem segir frá ferðum þeirra á árunum 1752-1757, kemur fram að sefönd hafi verið á stöðuvötnum í Gullbringusýslu. Ekki segir hvort um varpfugla sé að ræða eða hvort hún hafi aðeins sést á vötnunum.
Fyrr á þessari öld voru flórgoðar mun tíðari varpfuglar á Suðvesturlandi en nú og var m.a. vitað um varp við Silungatjörn og Leirtjörn á Miðdalsheiði og Rauðavatn ofan Reykjavíkur, auk Urriðakotsvatns og Ástjarnar. Sumarið 1992 var svo komið að á öllu svæðinu frá Laugardal í austri að Hofgarðatjörn á Snæfellsnesi í vestri var aðeins eftir ein flórgoðabyggð, þ.e. við Ástjörn og Urriðakotsvatn.
Elstu heimildir um flórgoðabyggðina við Ástjörn eru frá 1954 en fyrir þann tíma er ekki vitað til að fuglaskoðarar hafi sótt þangað. Flórgoðar hafa verið árvissir varpfuglar við tjörnina alla tíð síðan (4-6 pör). Elstu heimildir um flórgoða við Urriðakotsvatn eru frá svipuðum tíma og við Ástjörn. Þeir eru óreglulegir varpfuglar við Urriðakotsvatn en stöku pör hafa orpið þar á undanförnum árum.
Fornir vegir hjá Ási
Hrauntungustígur.
Fyrr á öldum lágu margar leiðir milli Hafnarfjarðar og Krýsuvíkur og voru það ýmist vegir, götur eða stígar. Sú leið sem mest var farin, og aðallega þegar farið var með hesta, lá úr Hafnarfirði öðru hvorum megin við Hamarinn upp yfír Öldur, þar sem nú er kirkjugarðurinn, framhjá Lækjarbotnum og upp í Kaldársel. Þaðan lá leiðin að Undirhlíðum og síðan ýmist norðan við Undirhlíðar eftir svonefndum Undirhlíðavegi eða sunnan við Undirhlíðar eftir svonefndri Dalaleið. Undirhlíðavegur var aðalvegurinn milli Krýsuvíkur og Hafnarfjarðar og var oftast farinn á sumrin þegar farið var lausríðandi eða með lest. Var þessi leið talin vera um 8 stunda lestargangur. Þegar Undirhlíðavegur var valinn var farinn Ketilstígur yfir Austurhálsinn yfir í Krýsuvík, en ef Dalaleið var valin var farið með norðurströnd Kleifarvatns að Krýsuvík.
Gangandi menn fóru oft um tvo stíga, Stórhöfðastíg og nokkru vestar Hrauntungustíg, milli Hafnarfjarðar og Krýsuvíkur, svo og ef farið var með fáa hesta að vetrarlagi.
Þegar ferðamenn ætluðu Stórhöfðastíg var farið frá Hafnarfirði upp hjá Jófríðarstöðum, um hlaðið í Ási, og oft gist þar ef menn komu t.d frá Reykjavík. Frá Ási var farið suður úr Skarði, yfir Bleiksteinsháls og suður yfir Selhraun að Stórhöfða og þaðan áfram að Fjallinu eina og komið inn á Undirhlíðaveg við Norðlingaháls. Ef menn völdu Hrauntungustíg var farið frá Ási um Skarð vestan Ásfjallsaxlar yfir hraunhaft milli Grísaness og Hamraness og stefnan tekin á Hrútafell, en skammt þar sunnan við er komið inn á Ketilstíg (Ólafur Þorvaldsson 1949).“
Heimild:
-Náttúrufræðingurinn, 67. árg. 1997-1998, 3.-4. tbl. bls. 275-286.
Ástjörn.
Úlfarsá (Kálfstaðir)
Í „Fornleifaskráningu Úlfarsárdals, Reykjavík 2017„, segir m.a. um Úlfarsá:
Úlfarsá – tóftir gamla bæjarins nær.
„Úlfarsá telst vera hluti af víðáttumiklu landnámi Ingólfs Arnarsonar en hann nam land milli Ölfusár og Hvalfjarðar fyrir utan Brynjudalsá. Samkvæmt þessu hefur landnám Ingólfs náð yfir alla Gullbringu- og Kjósarsýslu, ef frá er talið svæðið sem liggur milli Brynjudalsár og Botnsár, og Árnessýslu vestan við Ölfusá. Ingólfur gaf svo vinum og vandamönnum er síðar komu hluta af landnámi sínu.1 Svæðið sem jörðin Úlfarsá tilheyrir var því síðar land Þórðar skeggja Hrappssonar en hann hafði fyrst numið land austur í Lóni og búið þar í um tíu ár. Þegar Þórður skeggi frétti að öndvegissúlur hans hafði rekið á land í Leiruvogi seldi hann land sitt Úlfljóti sem þekktur var fyrir að hafa komið með lögin til Íslands. Þórður flutti svo suður og settist að, með ráði Ingólfs, á svæðinu milli Úlfarsár og Leiruvogs.
Úlfarsá – gatan að nýjasta bænum.
Við siðbreytinguna urðu þær jarðir sem áður höfðu tilheyrt kirkjunni eign konungs. Úlfarsá er ekki að finna í fógetareikningum, jarðaskiptabréfum né jarðaskrám kirkjunnar frá miðöldum. Jarðarinnar er fyrst getið í jarðabók 1584 og þá undir nafninu Kálfastaðakot og telst jörðin þá vera konungseign. En hvernig má það vera? Ólafur Lárusson hefur komið með skýringu á þessu. Hann taldi víst að jörðin hafi farið undir konung á árunum 1552-1584. Flestar jarðirnar í kringum Kálfakot tilheyrðu Viðeyjarklaustri á miðöldum og því nokkuð líklegt að það hafi einnig átt við Kálfakot. Ólafur bendir á að algengt hafi verið að bæjarnöfn fengju endinguna – kot við það að leggjast í eyði. Jörðin hafi því áður heitið Kálfastaðir en það gæti verið afbökun úr enn eldra nafni, Kálfarrstaðir sem sé þá dregið af karlmannsnafninu Kálfarr.
Hannes Þorsteinsson gerði nafn jarðarinnar einnig að umtalsefni í skrifum sínum um 1923. Hann benti á að jörðin nefnist Kálfastaðakot í jarðabókum frá 1639 og 1696 “og getur vel verið, að það sé upphaflega heitið, kennt við einhverja Kálfa(r)sstaði (eða Kálfsstaði), en nafnið horfið fyrir ævalöngu og Kálfakot komið í staðinn, sem heiti jarðarinnar.” Ólafur Lárusson taldi sennilegt að Kálfastaðir hafi lagst við nágrannajörðina Lambhaga þegar jörðin fór í eyði. Lambhagi tilheyrði Viðeyjarklaustri og fór svo undir konung og þannig hafi Kálfakot komist undir konungshendur. Þegar jörðin var aftur byggð þá var það undir nafninu Kálfastaðakot. Upp úr 1590 er farið að nefna jörðina Kálfakot og árið 1925 er jörðin nefnd Úlfarsá, þá átti hana Sigurjón Einarsson.
Úlfarsá (Kálfakot) – tóftir.
Samkvæmt jarðabókinni 1704 var jörðin þá konungseign. Ábúendur voru tveir, Salbjörg Gunnlaugsdóttir sem bjó á helmingi jarðar og Einar Sveinbjörnsson sem bjó á hinum helmingnum. Landskuld af allri jörðinni voru xl álnir og skiptist til helminga á milli ábúenda. Landskuld skyldi borgast í fríðu með sama taxta og gilti um Helliskot. Ábúendur skyldu leggja fram við til húsabóta. Kúgildi voru þrjú, eitt og hálft hjá hvorum ábúanda. Leigur skyldu borgast í smjöri heim til Bessastaða eða í Viðey eftir því sem fyrirmæli voru. Ábúendum bar að yngja upp kúgildin. Á jörðinni voru sömu kvaðir og á Reynisvatni nema hvað hestlán varðar en hestlán höfðu ekki verið á kvöð á jörðinni þar sem ábúendur voru svo fátækir að þeir áttu annað hvort engan hest eða einn og þá „lítt eður ekki færan, og fóður minnast menn ei að verið hafi kýr að fullu“. Engjar voru taldar „ærið“ litlar, útigangur lakur og landþröng mikil. Kvikfénaður Salbjargar voru tvær kýr en Einar var með fjórar kýr, eina kvígu veturgamla, einn hest, sjö ær með lömbum, tvær geldar ær, tvo veturgamla sauði og einn tvævetur. Talið var að á allri jörðinni gætu fóðrast sex kýr, 10 lömb og einn hestur. Tveir voru til heimilis hjá Salbjörgu og þrír hjá Einari. Torfskurður til húsagjörðar og eldiviðar var talinn nægilegur.
Úlfarsá – fjárborg.
Árið 1882 var jörðin í eigu Jóns Péturssonar „háyfirdómara” og Tómasar Hallgrímssonar „læknaskólakennara” sem bendir til þess að þá hafi eigendur ekki búið á sjálfir jörðinni allt árið. Árið 1909 þegar Herforingjaráðskortið var gert af svæðinu, er Úlfarsáin nefnd Korpúlfsstaðaá og Úlfarsfell Hamrafell. Frá Vesturlandsvegi sem þá var orðinn vagnavegur liggja tveir vegir inn Úlfarsárdalinn að norðan, en við Lambhaga greinast þeir í tvær leiðir, önnur fer upp að hryggnum sunnan við Leirtjörn að Úlfarsfelli og áfram að Reykjarkoti og Syðri-Reykjum, en neðri leiðin fer beint að Kálfakoti.
Samkvæmt manntali frá árinu 1703 til 1920 bjuggu í Kálfakoti ein til tvær fjölskyldur frá 1703 til 1920, fæst fimm manneskjur en flest nítján.
Kálfakot – túnakort 1916.
Túnakort var gert af jörðinni Kálfakot árið 1916, af Vigfúsi Guðmundsyni frá Keldum. Aðalbærinn er á miðju kortinu undir „Fellinu“ og samanstendur hann af sjö húsum sem hafa verið torfhús með standþili og snúa þau suður. Á hlaðinu eru auk þess tveir stórir kálgarðar, bæjartröðin lá í austur frá bænum. Norðaustur af bænum í Fellinu hefur verið annar bústaður, tvö hús og annað þá greinilega orðið tóft, en við það var lítill kálgarður.
Austur af bænum voru tvö útihús og hefur anað þeirra verið tóft. Suður af bænum neðst í túninu hefur verið lítið timburhús, þar suður af var skeifulaga skjólgarður og lítill kálgarður. Í athugasemdum við kortið kemur fram að timburhúsið neðst í túninu hafi verið byggt til íbúðar (Margrét Zoega) árið 191?, og rifið aftur (Jón Kr.) 1917 og selt til Reykjavíkur. Jaðar túnsins er markaður en einungis hefur verið hlaðinn túngarður frá Gili í austur að bústaðnum en þar hefur tekið við girðing. Í Gilinu hefur verið girðing eða aðhald. Túnið telst vera 3,2 teigar (hektarar) og er um helmingur sléttaður nýlega og kálgarðar hafa verið um 950 m2.
Úlfarsá – stekkur.
Á árunum 1915-17 bjó Margrét Zoëga í Kálfakoti, en hún flutti þangað í kjölfar brunans á Hótel Reykjavík, en hún var þá orðiðn ekkja (Einar Zoëga). Margrét átti þá tvær jarðir, Einarsstaði á Grímstaðholti og Kálfakot. Sjálf ræktaði hún garðávexti að Einarstöðum en hafið ráðsmann í Kálfakoti. Margrétt lét byggja lítið timburhús fyrir sig í túnfætinum á Kálfakoti trúlega árið 1915, en þar var síðar reist steinhús á Úlfarsá (1930). Árið 1918 reisti Margrét Zoëga síðan húsið Þrúðvang við Laufásveg 7 og flutti þangað í kjölfarið.
Í framhaldi eignast Jón Kristjánsson prófessor í Reykjavík jörðina árið 1918 og lætur hann rífa hús Margrétar og selur það til Reykjavíkur. Hann var stórhuga í búskapnum, og árið 1918 lét hann þurrka upp tjörn fyrir utan og ofan bæinn (Leirtjörn), sem var 18 dagsláttur að stærð. Þar ætlaði hann, ef honum hefði enst aldur til, að sá í hana höfrum. Að meðaltali fengust 18 hestar af hafragrasi af dagsláttunni hér á landi þá. Auk þess byggði hann, ásamt eiganda Reynisvatns, vatnsveitugarða og ætluðu þeir að veita Úlfarsá yfir allar engjarnar, sem liggja með fram henni.
Úlfarsá – stífla.
Í Fasteignamatsbók Kjósarsýslu frá 1918 er jörðin nefnd Kálfá en svo innan sviga (=rkot) þannig að bæði nöfnin hafa verið þekkt á þeim tíma. Að auki hefur nafninu Úlfarsá verið bætt við fyrir aftan og er það líklega gert árið 1930, þegar athugasemdum var bætt inn í bókina. Í matsbókinni kemur fram að jörðin sé norðanvert í Úlfarsdalnum, um 11 km frá Reykjavík, eigandi og notandi sé Jón Kristjánsson. Jörðin er skattsett 200 krónur. Svo virðist sem enginn búi á jörðinni á veturna. Tún voru 3,2 teigar, hölluðu til suðurs og tæplega helmingur var sléttaður og taða var um 130 hestburðir. Sáðreitir voru 800 m2 og uppskeran um 12-15 tunnur. Miðað við stærð sáðreita hefur þetta verið lítill hluti af Leirtjörninni sem sáð var í. Útslægjur voru taldar fremur þýfðar en nokkuð samfelldar og mest var af þeim hafa um 300 hestburði. Land var ekki mikið, og fremur rýrt, sunnan í Úlfarsfelli. Tún var girt á tvo vegu, mest var notast við þriggja strengja vír en restin var grjótgarður. Aðrir kostir eða ókostir voru „varla teljandi“ en mótak talið sæmilegt, vatnsból gott, byggingarefni lélegt og „hægt um tún útfærslu“. Bent er á að foss sé í ánni á merkjum og mögulegt væri að veita á slægjublett. Árið 1918 er engin áhöfn á jörðinni um veturinn en talið að hún fóðri þrjár kýr og einn vetrung, þrjú hross og 100 fjár. Hvað húsakost varðar var hann metinn á 1100 krónur en hann samanstóð af timburhúsi í smíðum úr fremur lélegu efni, 4,4 x 6,9 m metið á 500 krónur, hlaða fyrir 250 hesta metin á 300 krónur, fjós fyrir tólf nautgripi (sumarfjós) metið á 160 krónur, hesthús fyrir fimm hross metið á 40 krónur. Jarðabætur voru metnar á 300 krónur og heildarmat var því um 6000.
Úlfarsá – stíflugarður fyrir vorflæðið.
Björn Bjarnason segir svo í riti sínu Sagnir, ljóð o.fl. frá 1931: „Úlfarsá (áður Kálfakot). Þar bjó lengi Guðm. Jónsson á síðari hluta 19. aldar. Síðan hafa ýmsir búið þar, sumir eigendur, þar á meðal Margrét (Tómasd.) Zoega. Hún færði bæinn, er var ofarlega í túni, á lítinn bala neðst í því. Byggði þar timburh. og leiddi vatn inn. Það hús var síðar rifið, og byggt annað minna. Síðar var annað íbúðarhús byggt við það, en eldra húsið gert að geymslu. Fjós og hlaða er nú steypt. Eig. + ábúandi nú Jón Guðnason hefur gert nýrækt allmikla. Túnið að mestu sléttað. Var 3 kúa tún, nú 10-12. Talsvert sauðfé. Girðingar miklar.“
Ljóst er af þessum lýsingum að staðsetning bæjarins hefur ekki verið samfelld á einum bæjarhól. Bærinn var að hluta færður um 1916 þar sem síðar var steypt hús á Úlfarsá. Þar byggði Margrét Zoega fyrst 1915 það hús var síðan rifið og nýtt í byggingu 1918 þegar úttektin fór fram, sjá hér að framan, sama ár létust hjónin Jón Kristjánsson lagaprófessor og kona hans Þórdís T. Benedikts. Jörðin var síðan auglýst til sölu í desember 1918 metin á 12,2 hr. að dýrleika og átti að seljast hvort sem er með eða án áhafnar. Þá virðist ekki hafa fundist kaupandi, því jörðin var boðin upp 8. maí árið eftir og þá eru þar 6 kýr 25 kindur, 2 vagn hestar og 6 hænsni auk vagna, plóga, herfis, reipa og annarra húsmuna.
Úlfarsá – kennileiti.
Jón Guðnason og Jóna Þorbjarnardóttir bjuggu á Úlfarsá frá 1927-1944 og byggðu þau upp jörðina. Árið 1930 var búið að byggja tvö íbúðarhús annað úr timbri en hitt steypt, auk steyptar hlöðu og fjóss. Vatnleiðsla lá heim að bænum og búið að stækka túnin frá fyrra mati.
Fjárhús var á jörðinni auk þess sem búið var að ryðja bílfæra braut að bæjarstæðinu. Úlfarsá var í ábúð til ársins 1953.
Á árunum 1948-50 fékk Atvinnudeild Háskólans að gera ræktunartilraunir á Úlfarsá og var dr. Áskell Löve þar fremstur í flokki með ræktun, t.d. á jarðaberjum, eplatrjám ásamt 97 afbrigðum af kartöflum.
Upp úr 1950 var farið að huga að byggingu fyrir drykkjumannahæli í nágrenni Reykjavíkur og árið 1979 var Gæsluvistarsjóður orðinn eigandi Úlfarsár. Jörðin var þá nýtt sem útibú frá Kleppspítala og var drykkjumannahæli þar til ársins 1962. Gestur Björnsson forráðamaður vistheimilisins var skráður fyrir nokkrum skepnum á jörðinni 1980.
Jörðin tilheyrði Mosfellssveit til ársins 2001, þegar sveitafélagsmörkum var breitt. Uppbygging á íbúðahverfi innan jarðamarka Úlfarsár hófst í kjölfar samþykktar á deiliskipulags fyrir Úlfarsárdal árið 2006.“
Heimild:
-Fornleifaskráning Úlfarsárdals, Reykjavík 2017.
Úlfarsá – brunnur.
Einar Kr. Einarsson – Gatan mín II
Jökull Jakobsson gengur með Einari Kr. Einarssyni um Staðarhverfi í Grindavík. Annar þáttur. Frá 21.janúar 1973:
Grindavík – Staður 1927.
„Já, við erum staddir á Stað. Og ef það er rétt að Staður hafi einhvern tímann verið í miðri sveit hlýtur það að vera langt síðan. Nú er Staður í enda sveitarinnar. Hvergi sjást hér fyrir vestan neinar minjar um neina byggð. Hér hafa margir klerkar setið og brauðið gott. Jörðin er stór, beitarlandið mikið og rekasælt með afbrigðum því Staður á reka og jörð allt vestur að Reykjanesvita, að Valahnúk.
Þjóðkunnastur presta á Stað er áreiðanlega séra Oddur V. Gíslason. Hann var hér fyrir aldarmótin prestur í nokkur ár. Eins og allir vita lét hann slysavarnarmál til sín taka. Hann bar fyrir brjósti löngun til þess að verða að gangi við sjávarsíðuna. Hann horfði upp á sjóslys og horfði upp á þau og hann lá ekki á liði sínu til að þeim gæti fækkað. Sérstaklega lagði hann áherslu á bárufleyginn. Þetta tæki þrautreyndi Oddur hér í Grindavík. Eitt man ég eitt fyrir víst á tíma árabátanna hér í Grindavík þá fóru þeir ekki á sjóinn á vertíðinni án þess að hafa með sér í það minnsta lýsi á brúsa þeir sem ekki höfðu með sér bárufleyginn. Það var sannarlega ekki óalgengt þegar þeir komu að hálfófærum sundunum þá helltu þeir lýsi í sjóinn svo þeir gátu bjargað sér til lands á næsta lagi.
Séra Oddur V. Gíslason.
Séra Oddur vildi láta stofna Bjargráðanefndir í hverri sýslu, en draumur hans rættist ekki. Árið 1894 var hann orðinn þreyttur maður og afréð að flytja búferlum frá Íslandi. Ómegðin og fátæktin var orðin mikil. Séra Oddur fluttirst til Kanada og varð prestur í Nýja-Íslandi. Þar tók hann fyrir að læra læknisfræði og lauk prófi í þeirri grein. Oddur er frægur fyrir sitt brúðarrán. Hann vildi kenna Íslendingum að nýta lifrina. Einhvern tímann stunadi hann lifrabræðslu í Höfnum. Þá var þar Vilhjálmur Hákonarsona, stórbóndi. Hann átti tvær dætur, Þær hétu Steinunn og Anna. Heimasæturnar í Kirkjuvogi þóttu glæsilegur kvenkostur. Oddur og Anna féllu hugi saman. Það kom að því að Oddur fór á fund Vilhjálms, en fékk ekki Önnu. Oddi þótti á þeim árum gott að dreypa á víni og var ekki vænlegur kostur. Oddur sætti sig ekki við þetta, en hrökklaðist frá Höfnum og eitt er víst að hann var kominn til Reykjavíkur. Svo var það að hann tekur sig upp frá Reykjavík og fer gangandi til Njarðvíkur. Þá var ekki vegur. Menn urðu að fara gangandi þar sem þeir fóru. Þar átti hann góðan vin, Björn í Þórukoti. Hann fann hann að máli og sagði honum hvernig meyjarmálin stóðu og bað hann hjálpar. Björn var til í það og lánaði Oddi hesta og fylgdarmenn. Oddur hafði áður með brögðum komið bréfi til heimasætunnar að hún skyldi búast við honum þetta kvöld eða þessa nótt að hún skyldi koma með honum til Reykjavíkur. Hún mætti um nóttina með föggur sína í poka og tilbúin til reisunnar. Hún steig á bak og þau riðu mikinn til Njarðvíkur og komu þangað með morgninum. Þá hafði Björn í Þórukoti tilbúinn sexæring og hann skyldi flytja þau til Reykjavíkur.
Grindavík – minnismerki; Oddur V. Gíslason.
Morguninn eftir sendi Vilhjálmur menn á eftir Önnu en þegar þeir komu til Njarðvíkur var Oddur og Anna að stíga um borð í bátinn. Þegar þeir komu niður í fjöru hafði Oddur ýtt frá og bað menn í landi að skila góðri kveðju til Vilhjálms. Þau komust heim til Reykjavíkur og skömmu síðar voru þau gefin saman í hjónaband og er ekki getið um annað en Vilhjálmur hafi síðar orðið ánægður með tengdasoninn.
Síðar varð séra Oddur prestur hér í Grindavík. Hann var víst nokkuð ölkær á tímabili. Sögur fóru af því. T.d. segir frá því að séra Oddur átti að jarða húsfreyju í Þórkötlustaðahverfi. Á leiðinni frá Stað mætti hann Lárusi Pálssyni hómapata sem þá átti heima á Ströndinni. Þeir voru góðir kunningjar. Þeir hittust einhvers staðar fyrir ofan Hóp. Tóku þeir tal saman og annar hvor átti ýmislegt í hnakktöskunni auk hempunnar og lyfjanna. Nema þeir urðu mjög góðglaðir. Þegar þeir stigu á bak aftur vildi svo til að þeir fóru á bak hvors annars hesti.
Þó segir sagan að annar hesturinn hafi verið grá en hinn brúnn. Þegar Presturinn kom austur í Þórkötlustaðahverfi brá honum við því þar var lyfjaskrína læknisins. Húskveðjan var því í heldur styttra lagi, en svo var kistan borin alla leið út að Stað, tveggja til þriggja stunda leið, og mun presturinn víst hafa jafnað sig á þeim tíma.
Staður í Staðarhverfi 1960.
Eitt sinn kom vinnumaður heim með miklu írafári og sagði frá því að koníakstunna hefði rekið hér út á Mölinni. Það lyftist strax brúnin á presti. Tveir vinnumenn voru sendir til að sækja tunnuna. Það leið á daginn og þeir komu ekki aftur. Þá sendi prestur aðra tvo og þriðja vinnumann sinn og einn ábúandann úr Gerðinu, Þorgeir Björnsson, og þeir skyldu nú leita að mönnunum og tunnunni. Þegar þeir komu í túnfótinn, þar var hlið, og þar fundu þeir annan vinnumanninn þar sem hann lá þversum yfir hliðsgrindina og hinn fundu þeir liggjandi við tunnuna. Tunnan var flutt heim og drukkið var talsvert í Staðarhverfinu næstu daga.
Þess er sjaldnar getið að Oddur var síðar bindindismaður og þá alveg sérstaklega ákveðinn og passaði það vel, enda hefði hann ekki gert það sem hann gerði vel.
Þegar Oddur fór utan urðu a.m.k. tvö börn hans hérna áfram. Annað þeirra var Steinunn, kona Ólafs ketilssonar á Kalmanstjörn en þeirra sonur er Oddur Ólafsson sem öðrum fremur gerði Reykjalund að því sem hann er í dag.
Staðarhverfi.
Eftir Odd var séra Kristján Eldjárn prestur á Stað. Sonur hans var Þórarinn á Tjörn í Svarfaðadal, faðir forsetans sem nú er, Kristjáns Eldjárns. Næstur held ég að séra Gunnar Brynjólfsson verði prestur á Stað, á eftir honum Brynjólfur Magnússon og síðan Jón Árni Sigurðsson sá sem situr hér sóknarprestur í dag, að vísu ekki lengur á Stað því prestbústaður hefur verið byggður í Járngerðarstaðahverfinu.
Sóknarkirkjan var aftur á móti flutt frá Stað 1909 eða ’10 og austur í Járngerðarstaðahverfi. Hún var alveg á byggðarenda hér úti á Stað, og þótt hér áður fyrri hafi e.t.v. ekki þótt langt frá Hrauni og út á Stað vegna áhuga að sækja kirkju, en fólk fór að finna fyrir því upp úr 1930 að leiðin var löng í kirkjuna, alla leið út að Stað.
Annars hafði séra Þórarinn Böðvarson byggt kirkju um miðja 19. öldina og var það fyrsta timburkirjan sem byggð hafði verið í Grindavík. Þangað til hafði verið torfkirkja í Grindavík. Í dag er nú aðeins klukknaport hér í kirkjugarðinum af byggingum, annað ekki.“
„Dýralífið virðist hér mjög fjölskrúðugt, krían flýgur hjá með síli í nefni og úti á víkinni var hvalur að velta sér. Eitthvað er hér fleira um tóftir og húsarústir hér við Stað. Hér úti á tanganum sést í grónar tóftir.“
Grindavíkurkirkja.
„Já, það er hérna töluvert um rústir í túnfætinu. Og ef við bregðum okkur niður á tangann þá var þar býli fram allt til líkast til 1918. Fyrir og fram yfir aldarmótin bjuggu hér þrjú systkin. Ein systirin hét Sigríður og Vernharður og Þorgeir bræður hennar. Ekkert þeirra giftist. Það var óvenjulegt með þeirra systkin að Sigríður réði öllu með fjármálin. Þorgeir þótti duglegur að bera. Hann hvíldi sig v´st oftast þannig að hann beygði sig alveg í rétt horn. Versta baggan sem hann taldi sig hafa borið var kommóða frá Stað og austur í Járngerðarstaðahverfið. Heimasætan var að yfirgefa sitt foreldraheimili og kommóðan var full af glertaui. Það þótti ekki ataka því að tæma kistuna því Þorgeir átti að bera. Annar maður var fenginn Þorgeiri til fylgdar sem átti að skipta við hann að bera. Sá tók kistuna fyrr á bak sér og komst 200-300 metra metra austur fyrir Staðarhúsið. Þar lagði hann kommóðuna frá sér, fór heim og sagðist ekki snerta á þessu meira. Þórgeir tók þá kistuna á bak sér og bara hana út í Járngerðarstaðahverfi.
Þorgeir var umtalaður maður að honum þótti gott í staupinu og var það eina gleði mannsins.
Skúta.
Sárgrætilegasta stund lífs Þorgeirs var sú að eitt sinn strandaði frönsk fiskiskúta á Tóftardal. Hún var vel útbúin af koníak og aðrar víntegundir. Karlarnir sem björguðu skútunni fengu víst vel í staupinu, þeir höfðu borið heim vínið í sjóbróknum sínum og sjóhöttunum. Þorgeir, sem aldrei hafði orðið misdægurt, lá veikur þessa daga.
Það var líkast til 1918 að Sigríður var dáin og þeir bræður voru komnir af fótum fram. Þá gerðust þeir próventumenn ekkju Ólafs bróður þeirra sem bjó hér í Móakoti, en Ólöf og Ólafur í Móakoti voru foreldrar Guðmundar R úr Grindavíkinni sem margir kannast við. Þegar hún Sigríður var dáin skyldu gömlu mennirnir fara til þeirra, skila þeim efnum sínum, þ.e. reitunum, því heimilið var vel efnað. Það var selt að dánarbúið hafi verið selt á 60 þús. krónur og það voru miklir peningar í þá daga.
Staðarhverfi – loftmynd 1954.
Þessum peningum skiluðu svo gömlu mennirnir til ekkju bróður síns í Móakoti og áttu að verða próventumenn hjá henni en um þær mundir fluttist hún með sonum sínum til Reykjavíkur. Þeir fóru nú ekki með henni þangað, Vernharður dó skömmu síðar hér heima, en þá skyldi Þorgeir að fara til hennar til Reykjavíkur, en kom gangandi til baka á öðrum eða þriðja degi og hafði á orði að á því í hundsrassi vildi hann ekki vera því þar gæti maður ekki einu sinni pissað úti.
Hérna í túnfætinum var Kvíadalur, ég man líka eftir byggð þar. Eyjólfur og Vilborg bjuggu þar. Eyjólfur þessi var Oddsson. Faðir hans var formaður á bát í Járngerðarstaðahverfi. Hann drukknaði þar í góðu veðri. Það var talið að hann hafi hlaðið skipið í sjó. Með honum fórst t.d. Einar faði ömmu minnar, Margrétar, og bróðir Margrétar.
Staðarhverfi – uppdráttur – ÓSÁ.
Hérna eru rústir. Í hólnum fyrir neðan af Löndum. Það er nú ekkert en gamalt tómtús. Ég man eftir þegar það var byggt upp. Hér á Staðarbringnum voru hvorki minna en þrjú býli, fjögur býli, þrjú sem öll hétu Bergskot og eitt sem hét Nýibær. Það var svon fram undir 1915-’20 að fólk var í sumum þessara húsa. Þetta voru bara tómthús og höfðu bara sjávarnytjar, en lítið not af jörð. Höfðu þó nokkrar kindur sem áttu heima hér í þessum tómthúsum. Aftur á móti Móakot og Staðargerði voru hjáleigur og höfðu töluverða grasnyt. Vilmundur á Löndum kom hér upp mörgum brnum og bjó við mikla ómegð. Allt þetta fólk er flutt til Reykjavíkur og Keflavíkur. Eitt barnabarna hans er t.d. Þórunn Magnúsdóttir leikkona.
Gengið um Staðarhverfi.
Alltaf höfðum við gaman af sögunni um hann Sigga á Löndum. Það vildi nefnilega þannig til að rak víntunna hér úti á Mölunum, Móakotsmölum. Presturinn á Stað, Brynjólfur Magnússon, gerði boð um þetta heim til hrepsstjórans, pabba sáluga, og hann skipaði svo fyrir að tunnan skyldi flutt heim að Löndum til varðveislu. Þar var hún læst inni í skemmu sem var að nokkru leiti byggð af rimlum, milligerði og tunnan flutt inn í það allra helgasta, en annars karn þar fyrir utan. Þá var farið í símann og sýslumanni tilkynnt um rekann. Hann gerði ráðstafnir til að láta rannsaka innihaldið og komst að því að eitthvað örlítið væri það blandað sjó, þetta væri annars hreinn spíritus, og væri ekki hæft til meðalanotkunar og innihaldinu skyldi hellt niður. Það liðu nú nokkrir dagar. Meðan þetta var í bígerð hvers skyldu afdrif tunnunnar skeði þetta. Sigurður, sem var vinnumaður hjá Vilmundi þótti ákaflega gott í staupinu. Það voru hans ánægjustundir. Einhvern tíman var það að bóndinn í Móakoti kom heim til Vilmundar og sagði honum að eitthvað þótti skrýtið atferli hans Sigurðar núna í dag, hann hefði séð hann þarna austur í Tóftunum og hann þá verið hvítur eins og enginn og sætglaður raftfullur.
Staðarhverfi.
Svo það er farið að athuga þetta og mönnum dettur strax tunnan í hug og farið að athuga þetta. Þegar komið var þarna að þá sést að brotið hafði verið gat í milligerðina og skriðið þar inn til tunnunnar og sposnerinn náð úr og síðan hafi verið notað lítið glas bundinn spotti við það og nagli til að sökkva glasinu niður um sponsgatið og náð víninu upp. Þetta hafði Sigurður gert, dundað við þetta. Eitthvað hafi hann orðið valtur og ekki tókst betur til að hann valt ofan í hveititunnu á leiðinni út.
Nú barst út að víninu skyldi hellt niður. Pabbi sá um að allt skyldi fara vel fram.Þegar henni var velt þarna út þá mættu þeir þessir karlar, Siggi á Löndum og Sveinn Hall sem bjó á Vindheimum í Staðarhverfi. Hann var mjög vínhneigður maður. Þeir fylgdu tunnunni til hinstu stundar og vínið var látið leka niður í sandinn. Pabbi gaf hvorum karli sína krús, en þeir tárfellu þegar þeir sáu vínið leka þarna niður.“
Sjá meira HÉR.
Heimild:
-Einar Einarsson – Gatan mín II, 21. jan. 1973.
Grindavík.
Einar Kr. Einarsson – Gatan mín IV
Jökull Jakobsson gengur með Einari Kr. Einarssyni um Staðarhverfi í Grindavík. Fjórði þáttur. Frá 3.febrúar 1973.
Grindavík fyrrum.
„Þú hefur rakið fyrir okkur, Einar, helstu stórviðburði hér í byggðalaginu sem þú mannst eftir, þá sem ollu aldarhvörfum, síma, útvarpi, vegakerfinu og öðru. En ef við víkjum nú að daglegri önn fólksins hér. Þar sem við erum staddir horfum við yfir víkina. Þar er heldur tómlegt um að lítast þessa stundina. Örlar varla á steini, eins og þeir segja hérna í Grindavík. Einhvern tímann hefur sjálfsagt verið líflegra um að litast hér ef við horfum aftur í tímann?“
„Já, það er sléttur sær hérna í dag og ef við horfum hérna yfir Víkurnar örlar hvergi við stein og alls staðar hægt að lenda, en því verður ekki neitað að sjórinn hefur gefið mikið, Grindvíkingum og þjóðinni allri, en hann hefur líka heimt sína fórnir, sína tolla. Og hér á þessu svæði hafa örlög ráðist á mjög skammri stundu.
Fyrsta fluglínubyssan.
Það breyttust mikið aðstæðurnar eftir að Slysavarnarfélag Íslands kom til sögunnar og með þeim tækjum sem það bjó björgunarsveitunum með því það var oft mjög erfitt að ná sambandi úr landi við strandmenninna. Björgunarsveitin Þorbjörn var stofnuð 29. janúar 1928 og u.þ.b. fjórum mánuðum seinna þá gekk hún undir sína eldvígslu því þá bjargaði hún af frönskum togara sem strandaði hér austur af Hrauni að ég held 38 mönnum. Það gekk ákaflega fljótt og vel og örskömmum tíma eftir að síðasti maðurinn var dreginn í land dróst skipið út af skerinu níður í mikið dýpi og sást varla á það meira.
Nú þegar við lítum hérna niður í víkina fyrir framan okkur og vestur með landinu þá hefur þessi strönd margar sögur að geyma og sumar þungar. Mér dettur t.d. í hug þegar færeyska skútan Anna fra Tofte fórst hér. Það var 4. apríl 1924. Þá voru menn hér á gangi hér við sjóinn og urðu varir við rekald í fjörunni, spýtnabrak, tuskur, flattan fisk og það leyndi sér ekki að skip hafði farist. Og þegar að nánar var að gætt fundust strax hér lík þetta fyrsta kvöld. Og hér nokkru vestar með ströndinni þar var svo úti í brimgarðinu skipsflak sem reyndist vera af færeyskri skútu, sem hét Anna frá Tofte í Færeyjum.
Merki Björgunarsveitar Þorbjarnar.
Þarna fórust allir mennirnir, nóttina áður, án þess að nokkur hefði hugmynd um. Næstu daga var gengið á fjörur og þeir dánu fluttir til byggða eftir því sem þá rak. Það var ákaflega þungt yfir þessa daga. Og svo fór að gefa á sjóinn aftur næstu daga og menn tóku upp sína fyrri hætti og tóku að róa á sjónn. Ég man eftir því einn morgun þá vakti pabbi sálugi mig og sagði mér að ég yrði að fara út með fjörum og leita hvort finndust ekki fleiri lík. Sjálfur þyrfti hann að fara austur í Járngerðarstaðahverfi í síma. Ég færðist undan þessu. Eg var ungur og var ekki í sjálfu sér ekki laus við líkhræðslu, sem margir voru á þeim árum. Hann sagði að þetta yrði að ske áður en færi að falla að. Það þýddi þá ekki annað að hlýða. Þórhallur bróðir minn skyldi fara með mér, hann var yngri en ég. Nú svo fórum við af stað og gengum hér út með kampana og vorum komnir út undir strandið og ég var farinn að hlakka yfir því að líklega skyldum við engan finna í þessari ferð. En þá allt í einu var mér litið neðst niður í fjöruna í stórgrýttum kampi. Þar stóð mannsfótur, nakinn mannsfótur, upp úr klettunum.
Magnús Hafliðason á Hrauni með björgunarhring Hans Hedtoft.
Ég sá að ekki var um annað að ræða en að reyna að koma hinum dána upp undan sjó, fórum þarna niður eftir. Þá lá líkið þarna í djúpri holu, fóturinn stóð aðeins upp úr eins og hann væri að veifa okkur að koma og bjarga sér. Eftir töluverða erfiðleika náðum við hinum dauða upp úr gjótunni. Hann var fatalaus, hafði verið stór maður, feitur, var alveg heill, en það var svöðusár á enninu. Nú, við höfðum varla orku til að koma honum undan sjónum. Loksins tókst okkur það þannig að ég stóð klofvega yfir honum og spennti greipar undir bak hans og þannig gat ég dröslað honum áfram, en Þórhallur hélt undir fæturnar. Svo þetta gekk vel og á meðan á þessu stóð fann ég ekki neitt til geigs. Þegar upp á fjöruborðið lögðum við hann til eins og við höfðum vit á og nú var mér horfin öll hræðsla, sneri við honum baki og ætlaði að halda áfram út með fjörunni. En um leið og ég sneri við honum þá greip mig ótti og ég tók strikið upp frá fjörunni, upp í heiði og beint heim. Og fram eftir sumri fór ég ekki meira þarna úteftir á þessar slóðir. Svona var geigur í ungum og þungt yfir öllum þegar svona ömurleg strönd áttu sér stað.
Frá Grindavíkurhöfn.
Nú, hér í nefinu fyrir framan okkur strandaði 1924, það var sama árið, fjórum mánuðum fyrr en Anna fra Tofte strandaði, þýskur togari í þessu nefi. „Sludup“ hét hann. Hann var koma beint frá Þýskalandi og var að fara á fiskimiðin. Þetta var hans fyrsta landkenning að hann sigldi hér á fullri ferð á háflóði upp í malarkambinn þarna. hann var léttur, það voru aðeins kol og salt í honum. Að vísu voru þá flugbjarglínutækin ekki til. En þegar fór bara að bresta út var togarinn á þurru. Og ég man það að skipsmenn renndu út stiga og gengu þurrum fótum í land. Og lá vel á öllum. Þessi togari flutti hins vegar Staðhverfingum og Grindvíkingum mikið af kolum og ýmsu fleiru og þetta strand var í sjálfu sér ekki neitt harmað því að það meiddist enginn, og skipsmennirnir virtust mjög ánægðir þegar þeir komu í land því það var svo farið með þá austur í Járngerðarstaðahverfið…“
„Skipstjórinn líka kannski?“
„Og skipstjórinn, ja, það sá maður ekki annað.
Björgunarskiptið Oddur V. Gíslason.
Skipstjórinn líka, segir þú. Mér er skipstjórinn dálítið minnisstæður. Hann var ákaflega feitur maður, mjög feitur maður. Og vegna þess að kampurinn er nú dálítið ósléttur þá varð að brúa leiðina yfir kampinn með timburbrú til að koma honum upp á græn grös. Og skipstjórinn líka, segir þú. Það var nefnilega haft á orði hér í Grindavík, að þegar hann var að yfirgefa landið og var u.þ.b. kominn um borð í Reykjavík í skip sem átti að flytja hann til Englands þá hafði hann haldið ræðu og rómaði þar með stórkostlegum orðum hve afburðafórnfýsi og kjark Grindvíkingar hefðu sýnt við að bjarga þeim í land við þessar kringumstæður, en Grindvíkingar muna ekki eftir því að auðveldara hefði verið um mannbjörg úr standi en í þessu tilviki því eins og ég sagði áðan, það var rennt út stiga og þeir gengu á ilskóm í land.
Skúli fógeti á strandsstað.
En það voru nú ekki öll ströndin sem voru svona þægileg. 1933 var hér hörmulegt, aðeins hér utan við háan malarkambinn, heitir Alnbogi. Þar standaði Skúli fógeti. Af honum var bjargað 24 mönnum en 13 fórust. Það stóð þannig á að um nóttina var mjög vont veður, kafaldsbylur, það sást ekki út úr augunum og snjóaði mikið og hvassviðri. Það var eftir lágnætti var kallað í Loftskeytastöðina í Reykjavík, frá Skúla fógeta, að hann væri strandaður og hann gaf út staðinn nálægt Grindavík, en ekki nánar. Það urðu einhverjar tafir að ná til Grindavíkur um síma, en þó tókst það von bráðar. Strax lagði þó samt af stað vegnara þessar tafa björgunarsveit frá Reykjavík, en hún komst mjög skammt á leið vegna illvirðist og þess hvað snjórinn var orðinn mikill. Von bráðar náðist svo í björgunarsveitina Þorbjörn í Grindavík og hún var nú fljót að tygja sig, fór af stað hér út með fjörum, en sendi samt til vonar og vara tvo menn hér austur með fjörum ef kynni að vera að skipið hafi strandað austan við þorpið.
Togarinn Jón Baldvinsson RE 208 á strandsstað undir Krossavíkurbergi.
Þeir urðu að sjálfsögðu að bera tækin. Veðrið var mjög slæmt og snjórinn mikill. Það tafðist fyrir þeim nokkuð að finna hið strandaða skip. Þeir voru komnir hér útundan Staðarberg, snéru þar við aftur og komu þá von bráðar á strandstaðinn, en þá var klukkan víst að ganga fimm um morguninn. Aðkoman þarna var ákaflega ömurleg. Það var hátt í sjó og miðjan af skipunu var alveg í kafi og brúin var að mestu leyti í kafi, en hópur manna stóð upp af kvalbaknum og tveir menn höfðu komist í „afturlamtinn“. Björgunarsveitin kom svo fyrir sínum tækjum og ég held að það hafi verið í öðru skoti sem lukkaðist að ná sambandi við þá sem á hvalbaknum voru og á mjög skömmum tíma tókst að bjarga þeim öllum til lands. Þá voru 13 menn dánir. Það er víst staðreynd að það dó enginn eftir að björgunarsveitin kom á vettvang. Og þeir sem komust á hvalbakinn björguðust allir. Hinir fóru á kaf með skipinu. Þeim var minnistætt sem að stóðu að þessari björgun að hvað eftir annað gengu holskeflur yfir hvalbakinn á Skúla fógeta og á eftir sáu þeir stundum mann og mann hanga utan á hvalbaknum en alltaf tókst þeim sjálfum og félögum þeirra að tosa þeim aftur inn yfir grindurnar. Nú, þá voru þeir eftir þessir tveir á „afurvanftinum“, afturmastrinu, þá varð að bíða við eftir að féll meira út og þá tókst þeim tveimur, af miklum dugnaði, að komsat millum stórsjóanna fram á hvalbakinn og þá var þeim bjargað fljótlega er þeir voru komnir þangað.
Garðhús.
Svona gekk það til með Skúla fógeta, en það kom öllum saman um, sem þarna voru á strandstað, að ýmsir af hásetunum á Skúla hafi sýnt alveg afburða þrek og dug að bjarga sér og félögum sínum úr þessum háska – og ég hef heyrt, og það mun vera rétt, að meðan þeir dokuðu við eftir að þeir kæmust þessir tveir úr afturmastrinu, að þá hafi tveir af þeim sem búið var að bjarga í land heimtað að þeir væru dregnir út aftur um borð með heitt kaffi handa þeim og aðstoða ef þá þeir væru orðnir mjög miður sín þegar að því að þeir ættu að fara í björgunarstól. Þetta var Skúli fógeti.
Ef við förum svo hér áfram, nokkuð vestar, vestur fyrir Háleyjar, þá strandaði þar botnvörpungurinn Jón Baldvinsson. Það var 31. mars 1955. Þar var 42 mönnum bjargað. Björgunarsveitin, eins og hún hefur alltaf verið, mjög fljót á vettvang. Og enda þótt bera þurfti tækin alllanga leið þá var þar margt manna sem fylgdi þeim að það gekk greiðlega og aðstaða til að bjarga af Jóni Baldvinssyni var góð því hann hafði farið þarna upp undir berg.
Krossavíkur.
Fyrir neðan þetta berg var stórgrýtisurð, hins vegar var veltubrim og stórsjóir lömdu þarna á skipinu og gengu mikið yfir það. En á örskömmum tíma tókst að draga alla þessa 42 menn í land og það var gott, að það gekk greiðlega, því þótt Jón Baldvinsson væri ákaflega traust og gott skip og sjóunum heppnaðist ekki að brjóta það niður á lítilli stundu að þá voru brimskaflarnir búnir að velta togaranum um hvolf örskömmu stundu eftir að mennirnir voru komnir í land og það var áreiðanlegt að flugbjörgunartækin komu þarna að góðu haldi því ekki er að vita hvernig gengi tækist að koma línu fyrir borð m.v. þau tækis sem þá voru fyri hendi.
Nú, við skulum færa okkur aðeins vestar, og þó aðeins vestur fyrir Litlavitan, þar strandaði olíuskip, Clam held að ég hafi heitið, líklega eitthvert stærsta skip sem strandað hefur hér á Íslandi, það var um 10.000 tonn að stærð. Það var nú búið að lenda í einhverjum ævintýrum inn á Reykjavíkurhöfn, hafði slitnað þar upp og rekið að landi. Það voru fengnir dráttarbátar, einn eða fleiri, ég held frá frá Englandi, og það náðist á flot aftur og síðan skyldi draga það frá Reykjavík til Englands.
Clam á strandsstað.
Það var komið hérna fyrir Reykjanesið í svona suðvestan brælu, ekki slæmu veðri, en svona töluverðri brælu, þá slitnaði dráttartaugin og það rak að landi. Strax var kallað á Slysavarnarfélag Íslands og það tilkynni björgunarsveitinni hvað var um að vera og hún lagði af stað hingað út á Reykjanes, en ilu heilli þá strandaði skipið nokkrum mínútum áður en hana bar að. Það strandaði undan lágu bergi og það voru auðvitað töluverðir sjóir sem skullu þar á því og svo óheppilega tókst til að það þurstu strax menn í tvo björgunarbáta. Okkur var sagt að yfirmenn skipsins hefðu lagt alveg brátt bann við því að þeir færu í björgunarbátana en þeir hefðu ekkert ráðið við það. En þegar bátarnir voru orðnir fullir, þessir tveir, nokkurn veginn samtímis, þá hvoldi þeim þarna í sjónum, en á sjónum var mikil olíubrák (það var búið að dæla olíu sjóinn), og þeir drukknuðu þarna allir sem í bátanna komust nema þrír eða fjórir menn sem sjórinn kastaði upp í bergsillurnar eða urðina þarna fyrir neðan og eftir einum þeirra varð að síga.
Frá björgun áhfnar Clams.
Nú, í sömu mund bar svo björgunarsveitina þarna að, í sama mund bara hana að, og þá fengust þeir ekki meira, skipsmenn að fara í báta og siðan var þeim bjargað mjög fljótlega. Aðstaðan gat ekki verið betri. Þetta stóra skip, þilfarið á því bar jafnhátt berginu, því bergið þarna var mjög átt, og ekki nema 30-40 metrar á milli. Og svo voru þeir teknir í land. Það voru Englendingar og Kínverjar á þessu skipi og mér var sagt að jafnmargir sem fórust af hvoru þjóðerni. Þarna var 24 mönnum bjargað, ég held af 54. Þetta tókst ákaflega hörmulega til að það skyldi ekki öllum verið bjargað því að svo einkennilega vildi til að þetta skip brotnaði svo seint og bar svo hátt yfir sjó að það hefði verið hægt að lifa góðu lífi þarna um borð í skipinu allt fram vorið og og fram á næsta haust, en nú sést ekkert meira til þessa skips.
Nú, svo man ég eftir, á þessu tímabili, þremur mótorbátum sem strandað hafa á þessu svæði, bara á þessari 10-12 km strandlínu. Ég man eftir mótorbát úr Hafnarfirði, Búðarklettur hét hann. Hann strandaði þarna í vondu veðri. Skipverjarnir björguðust, en það höfðu verið með honum tveir farþegar, veit ekki hvernig á ferðum þeirra stóð – þeir fórust.
Staður.
Öðlingur, lítil bátur af Stokkseyri. Hann rak þarna upp, en var mannlaus. Hann hafði verið yfirgefinn undan Stokkseyri í vondu veðri. Hann rak svo mannlaus hérna með ströndinni og hann brotnaði undir Hrafnkelstaðabergi. Nú, bátur úr Vestmannaeyjum, hann var að veiðum grunnt undan Háleyjum og það kviknaði í bátnum. Þeir gátu ekki slökkt eldinn og þeir gátu stímað honum upp í land og það björguðust allir á honum.
Síðasta opna skipið sem fórst héðan úr Staðarhverfinu. Það var vetrarvertíðin 1915. Það var tvíróið þennan dag. Vestan bræla, gekk á með éljum. Og þessi bátur fór út með seinni róðum til að leggja þorskanet. Menn sáu til hans þar sem hann var undir seglum. Nokkru seinna gerði hvasst vestan él – og hann sást ekki meira. Það hefur verið víst verið 11 manna áhöfn með þessu bát. Þar fórust þrír bræður, synir Árna Jónssonar sem bjó hér í Staðarhverfinu þá.
Grindavík – bátur í innsiglingunni.
Nú, hér hafa, eins og gefur að skilja, þegar maður horfir út á þessa eyðulegu hafnlausu strönd, að þá hafi oft orðið hrakningar, erfiðleikar, í gamla daga þegar einungis var hægt að treysta á árar og segl, kannski var róðið í góðu veðri. Það gat brimað hér á nokkrum mínútum, þannig að það var algerlega ófært var að komast í gegnum sundin… Það gat orðið erfitt – jafnvel upp á líf og dauða. Þótt landtaka væri jafnan góð hér í norðanáttum gat brimað hér á nokkrum mínútum… Eins og gefur að skilja, þegar maður horfir yfir þessa hafnlausu strönd, þegar treysta þarf á árar og segl, kannski var róið á góðu veðri, að brimað var hér á nokkrum mínútum og ófært þannig að komast í gegnum sundin. Þá gat verið hér erfitt.
Norðanáttir, þótt, landtaka væri jafnan góð hér í norðanáttum, gátu orðið hrakningsveður mikil. „Man eg hrakningsveður mikil 1916. Þá reru hér allir í mjög góðu veðri, rennisléttum sjó og hægur andvara af norðan en þá skall á norðanveður eins og hendi væri veifað. Og ég held að einn bátur úr Grindavík, hverfunum þremur, hafi náð heimahöfn.
Grindavík – innsiglingin í Hópið.
Hinir lentu allir í hrakningum og náðu landi hingað og þangað í þessum víkum, nema fjórir. Þá hrakti vestur fyrir Litlavita og þá tók röstin við þeim og stórviðri af norðan og það er nú ekki efnilegt þegar þannig er komið. Þá vildi þannig til að austan við Reykjanesið var staddur kútter úr Reykjavík. Ester hét þessi skúta. Skipstjóri á henni var Guðbjartur Ólafsson sem síðar var forseti Slysavarnarfélags Íslands í mörg ár. þegar veðrið skall á var hann staddur hér austan við röstuina og þótti ekki árennilegt að leggja í hana því hann var búinn að fiska mikið og dokaði eitthvað við. Hann var var við og sá þá sem hraktir voru og hann bjargaði þeim öllum, fjórum skipshöfnum, yfir 40 manns og ég held að það hafi verið mikið afrek því sjálft skipið var ekki nema 100 tonn. Næstu dagar voru erfiðir hjá Grindvíkingum, en fjórum dögum síðar sigldi skútan Ester inn á víkina og skilaði öllum af sér heilum og frískum. Ég efast um að nokkur maður hafi af Grindvíkingum verið blessaður meira en þessi skipstjóri.“
„Þessi sífellda nálægð við dauðann og baráttan fyrir daglegu brauði hefur sett mark sitt á lífsviðhorf fólksins og hugsunarhátt.“
Grindavík – minnismerki; Von.
„Það er ekki ólíklegt. Sérstaklega held ég að þetta hafi verið erfit fyrir kvenfólkið, fyrir mæðurnar. Ég held að þetta hafi horft öðruvísi við frá bæjardyrum sjómannsins, sem sótti sjóinn. Hafið laðar, hafið heillar og hraustir menn hafa geð til þess að stýra í stóru, en ég held að þetta hafi oft verið erfitt fyrir mæðurnar sérstaklega sem horfðu á eftir sonum sínum út á sjóinn við þessar aðstæður sem hér voru. Það er ekki hægt að neita því að það var mikið umkomuleysi í skammdeginu að róa á árabáti úr vör út á hafið og hlýtur að hafa valdið þeim áhyggjum sem gerðu sér grein fyrir hvað öll sund gátu lokast fljótlega. Þegar útlitið var sem erfiðast þá héldu þessar konur sig ekki innan um aðra, fóru einförum, en háðu sína baráttu við sinn drottinn. Nú hafa aðstæður breyst til hins betra, stórkostlega. Bátarnir eru orðnir stórir, þetta eru sjóborgir, og ef farið er með gát þá sýnist manni mikið öryggi vera á ferðinni. Þeir stærstu eru vel út búnir og geta tekið land hvar sem er, þetta eru orðin hafskip og aðbúnaður um borð er allt annar, menn hafa heitan mat, eldhús, sjónvarp og heitt bað svo mikil breyting er orðin á.
Héðan eru nú allir lifandi menn horfnir. Síðasti ábúandinn hér var Gamalíal Jónsson. Hann dó 1964.
Heimild:
-Jökull Jakobsson gengur með Einari Kr. Einarssyni um Staðarhverfi í Grindavík. Fjórði þáttur. Frá 3. febrúar 1973.
Grindavík 1963.
Riftún – kross
Á Riftún í Ölfusi er kaþólsk kapella. Þar er einnig safnaðarheimili kaþólsku kirkjunnar á Suðurlandi.
Kapellan ber heitið „Kapella hins helga kross“ og vísar heitið til fornrar sögu krossins sem var í Kaldaðarnesi í Flóa sem er handan Ölfusár. Árið 1985 var reistur kross á hamrinum fyrir ofan bæinn og stendur hann enn. Nær krossmessu á hausti eru farnar krossgöngur að krossinum.
Forsaga þess að kaþólska kirkjan eignaðist Riftún var sú að íslenska Jósefssystirin systir Clementía „yngri“ (Svanlaug Guðmundsdóttir), ein fjögurra íslenskra kvenna sem gekk í Jósefsregluna hafði forgöngu um það ásamt séra George þáverandi skólastjóra Landakotsskóla. Systir Clementía ráðstafaði hluta af arfi sínum til kaupanna. Kirkjan keypti svo jörðina árið 1963 til að reka þar sumarbúðir fyrir nemendur Landakotsskóla. Riftún var rekið sem sumardvalarheimili en nemendur Landakotsskóla nutu líka aðstöðunnar á öðrum árstímum.
Síðustu árin hefur sóknarprestur Maríukirkjusóknar haft umsjón með staðnum. Hann messar þar á sunnudögum kl. 16 og á miðvikudagskvöldum kl. 20. Reglulegar pílagrímsferðir eru farnar að krossinum í september ár hvert. Kapellan dregur nafn sitt af krossinum.
Skammt frá eru kirkjuleifar og grafreitur frá árinu 1000, án þess þó að nokkur hafi veitt því athygli.
RGB/Heimild: „St. Jósefssystur á Íslandi 1896-1996“. Ólafur H. Torfason. Útg. St. Jósefsreglan af Chambéry, 1997. Bls. 434.
Riftún.
Gálgahraun – Ólafur Sigurgeirsson
Ólafur Sigurgeirsson skrifaði um „Gálgahraun“ í Morgunblaðið árið 1988:
Hér við hraunjaðarinn er skjólgott og mikill gróður, en utar þar sem ekki nýtur skjóls er gróður allur minni og er þar kríuvarp, sem varið er af mikilli atorku og er því betra að halda sig við hraunjaðarinn á varptíma. Þegar stutt er að Lambhúsatjörn verða á vegi okkar tvær litlar vörður í hraunjaðrinum, en þær vísa á gömlu þjóðleiðina sem liggur hér yfir hraunið. Þetta er rudd gata og hefur sýnilega verið mjög fjölfarin á öldum áður, enda er gatan merkt á uppdrætti Björns Gunnlaugssonar. Við skulum fylgja þessari götu yfír hraunið, en hún er furðu glögg þótt nú sé hún algróin. Þegar inn í hraunið er komið verður það allúfíð og sprungið og eru þar margar skjólgóðar lautir og bollar. Hér er gott að setjast niður og njóta útiverunnar. Sé sólskin má jafnvel fara í sólbað. Síðan höldum við göngunni áfram og þegar við erum komin í gegnum hraunið erum við stödd syðst við Arnarnesvoginn og höldum með sjónum til baka og komum við þá brátt að nesi sem heitir Eskines og skilur að Arnarnesvog og Lambhúsatjörn. Á fjöru er auðvelt að ganga út á nesið, en á flóði verður nesið að eyju og er landsig mjög áberandi hér, svo sem nafnið Lambhúsatjörn gefur til kynna, en Lambhúsatjörn er nú sjávarvogur.
Kofatótt er við hraunjaðarinn upp af Eskinesi og á hún þá sögu að um 1870 hugðist Þórarinn Böðvarsson, prestur í Görðum, koma upp æðarvarpi á Eskineseyrum. Lét hann byggja kofann og setti þar niður karl og kerlingu og skyldu þau búa í haginn fyrir æðarvarpið með því meðal annars að halda hænsni, þar sem menn töldu að hænsn lokkuðu fulginn að með vappi sínu ásamt gali hanans. Þessi tilraun mistókst.
„Einhver aðgengilegasti staður til útiveru og gönguferða hér í nágrenni Reykjavíkur er Gálgahraun, en það er sunnan við Arnarnesvog og er raunar nyrsti hluti Garðahrauns, en sker sig að nokkru úr vegna þess hvað það er úfið og sundur skorið af sprungum. Þessi hraun eiga upptök sín í Búrfellsgíg suðaustan Hafnarfjarðar og munu vera um 7200 ára gömul.
Hér í fjörunni er rekaþang víða í hrúgum, en það var áður notað til eldsneytis af Garðhverfingum og Hafnfirðingum, sem þurrkuðu það og báru síðan á sjálfum sér heim í kotin og tómthúsin, því erfitt var um eldivið á þessum slóðum.
Við höldum nú ferðinni áfram vestur með Lambhúsatjörn en förum varlega, því hér er hraunið mjög úfið og sprungið, en þegar við erum komin beint á móti Bessastöðum verða Gálgaklettar á vegi okkar. Gálgaklettar eru auðþekktir þar sem þeir rísa hærra en klettarnir í kring og eru brattir og sundur sprungnir svo auðvelt hefur verið að koma þar fyrir gálgatré. Það voru aðallega þjófar og umrenningar sem voru hengdir, og voru þeir yfirleitt dysjaðir nálægt aftökustað og munu mannabein hafa fundist í hraungjótum í grennd við klettana.“
Heimild:
-Morgunblaðið 25. júní 1988, bls. 12-13.
Gálgaklettar – meintur grafreitur.