Árið 2007 skrifaði Helgi Þorláksson grein í Vesturbæjarblaðið um „Ufsaklett og Selsvör„. Þar segir m.a.:
„Ufsaklettur er norðvestur af torginu sem er fyrir fram JL-húsið við Hringbraut 121 og hann á sér merka sögu. Hún verðu reifuð stuttlega í eftirfarandi samantekt.
Fyrir hálfri öld var fjaran við götuna Ánanaust eitt helsta athafnasvæði æskufólks vestast í Vesturbænum og hafði verið lengi; krossfiskar og ígulker voru algeng leikföng barna, steinum og glerbrotum, sem sjórinn hafði núið og nuggað, var safnað, kerlingum var fleytt, hlaupið undan öldunni, færi rennt, stálpaðir strákar fóru í þönglastríð eða lögðu í ævintýraferðir á prömmum, og fleira var sér til gamans gert. Margir minnast ljúfra æskuára í fjörunni við Ánanaust, t.d. Vigdís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti, sem átti heima á Ásvallagötu og kallaði sig „fjörubarn” í útvarpsviðtali við Jökul Jakobsson, muni ég rétt. Merkilegt vitni um bjartar bernskuminningar er Ufsaklettur sem stóð einu sinni í fjörunni skammt fyrir norðan Selsvör, þegar hún var og hét, við enda Hringbrautar. Meðfylgjandi mynd sýnir afstöðu klettsins, eins og hún var. Á sínum tíma var mæld staða Ufsakletts áður en hann lenti í uppfyllingu. Sá sem mun einkum hafa beitt sér fyrir þessu var Grétar Jónsson, fyrrum starfsmaður Reykjavíkurhafnar, og átti heima á Vesturvallagötu 7 í æsku sinni. Hann vildi ekki týna Ufsakletti með öllu og hafði í huga að síðar mætti grafa hann upp og koma fyrir varanlega aftur.
Tuttugu strákar taka sig saman
Grétar fékk hóp stráka úr Vesturbænum til að styðja þá viðleitni að láta grafa klettinn upp og úr því varð árið 1993, með tilstuðlan borgarverkfræðings. Þá voru. í forystu fyrir strákahópnum með Grétari þeir Sigurður Þ. Árnason, fyrrum skipherra hjá Landhelgisgæslunni, og Rafn Sigurðsson, fyrrum framhaldsskólakennari, báðir úr Lautinni, en svo nefnist svæðið milli Holtsgötu og Bráðræðisholts. Við þá hef ég báða rætt og þeir hafa lesið þessa samantekt mína í drögum og gert athugasemdir. Þremenningarnir fengu strák af Ásvallagötunni, Guðmund J. Guðmundsson, formann Dagsbrúnar, til að styðja við málefnið, og saman sendu þeir borgaryfirvöldum bréf árið 1993 og aftur 1994 og báðu í seinna bréfinu um að hlaðið yrði undir klettinn og komið fyrir merkingu. Þeir töluðu í nafni 20 manna hóps og vildu að fram kæmu á skilti þessi orð um Ufsaklett, „Hann tengist manndómsvígslu stráka í Vesturbænum”. Hinum nýuppgrafna kletti var í fyrstu komið fyrir á torginu framan við JL-húsið við Hringbraut en þetta torg mætti nefna Selstorg.
Um aldamótin síðustu skyldi torgið svo endurhannað og hækkað. Áhyggjur vakti að erfitt yrði áhugasömum að komast að klettinum úti á torginu, vegna mikillar umferðar, og var þá rædd hugmynd um að koma honum fyrir þar sem hann hafði staðið áður, eða sem næst því, en að vísu ofan á uppfyllingunni. Umræddur hópur Vesturbæjarstráka samþykkti þetta á fundi og forkólfarnir sendu borgaryfirvöldum bréf um málið í árslok 1999 og lögðu jafnframt til að
torgið yrði nefnt Selstorg.
Kjartan Mogensen landslagsarkitekt, sem ráðamenn borgarinnar fólu að skipuleggja torgið, sat fundinn og var með í ráðum um frágang við Ufsaklett. Hann var síðan settur ofan á uppfyllinguna, sem næst sínum gamla stað, öllum aðgengilegur. Hörður Óskarsson prentari, þekktur á sjötta áratuga 20. aldar sem miðvörður í meistaraflokki KR í knattspyrnu, hafði meðferðis ljósmynd af klettinum þar sem hann stóð á upprunalegum stað og gat ekki verið vafa undirorpið að klettur sá sem komið var fyrir norðvestan við torgið, var hinn eini sanni Ufsaklettur og snýr eins og hann gerði á gamla staðnum.
Mikilvægi Ufsakletts
Sá sem þetta ritar, mun yngri en umræddir Vesturbæjarstrákar, man vel hversu mikið aðdráttarafl kletturinn hafði snemma á sjötta áratug síðustu aldar þar sem hann stóð allhátt norðan Selsvarar. Hann dró til sín krakka, kannski helst stráka, sem stóðust ekki mátið að klifra upp á hann, til dæmis til að renna þaðan færi og veiða þyrskling eða ufsa. Stundum fréttist að sumir fengju lax, eftir því sem hermt er. Mest þótti varið í að klífa klettinn þegar gætti öldugangs, leita þá lags til að komast upp og stökkva síðan niður áður en næsta holskefla riði yfir.
Þarna stendur hann, nánast í beinu framhaldi af Sólvallagötunni, kletturinn sem nefndur var í upphafi þessarar samantektar. Þetta er sjálfur Ufsaklettur, en fáir munu þekkja sögu hans. Hún er vel þess virði að halda henni til haga, vekur ljúfar minningar um liðna tíð og björgunarsagan er merkur vitnisburður um þörf manna fyrir að leggja rækt við sameiginlegar minningar. Slíkar minningar tengjast mikilvægri vitund um sameiginlegan uppruna og stuðla að samsemd. Þeir sem stóðu fyrir að bjarga Ufsakletti voru æskufélagar úr Vesturbænum og þegar klettinum var komið fyrir á gamla staðnum voru þeir líklega flestir við lok starfsferils, hver á sínu sviði. Þeir áttu með sér fundi og sögðu sögur um lífið í gamla Vesturbænum. Kletturinn var miðlægur í minningum þeirra og þeir tengdu hann manndómsvígslu.
Ég undirritaður gerðist afskiptasamur sumarið 1999, skrifaði borgarverkfræðingi bréf og vildi láta flytja Ufsaklett af torginu yfir á sjávarkambinn, sem næst gamla staðnum, og lagði jafnframt til að torgið yrði nefnt Selstorg. Mér var þá sagt frá strákahópnum, sem ég vissi ekki um, og Sigurður Þ. Árnason bauð mér að vera með á fundi þeirra, sem ég gerði, mér til mikillar ánægju.
Gagnlegt að merkja
Þetta er rifjað upp hérna ma. af því að fyrirhuguð stækkun sjóvarnargarðs við Ánanaust og færsla göngustígs, og framkvæmdir sem þessu fylgja, gæti vakið þá hugmynd að best væri að færa klettinn, svo að um muni, eða jafnvel flytja brott. Sú saga sem hér hefur verið rakin sýnir að það væri synd og skömm og lausleg könnun mín bendir til að unnt eigi að vera að leggja nýjan stíg í fullri breidd án þess að færa klettinn. Ástæða er til að merkja Ufsaklett í von um að það gæti orðið honum til nokkurrar varnar og haldið lífinu í sögu hans. Og takist vel til um sjóvarnir væri kjörið að koma fyrir bekk hjá klettinum og stuðla að því að hér á stígamótum geti verið áningarstaður fyrir hina fjölmörgu sem njóta útivistar á stígunum við sjóinn.
Það er annað sem mætti líka merkja. Eins og fleiri á höfundur þessa pistils góðar minningar tengdar Selsvör, bátum, hrognkelsum og grásleppukörlum. Áður var stunduð sókn frá Selsvör á djúpmið en Rafn Sigurðsson telur að slíkir róðrar hafi verið hættir á þriðja áratug síðustu aldar. Eftir það voru aðeins stundaðar hrognkelsaveiðar úr vörinni, sumir höfðu þær sem aukavinnu og svo reru líka gamlir sjómenn sem voru komnir í land en áttu erfitt með að slíta sig frá sjónum, eftir því sem Rafn hermir. Af grásleppukörlum þarna var kannski þekktastur á sjötta áratug síðustu aldar Pétur Hoffmann eða öðru nafni Pétur H. Salómonsson sem átti heima við vörina, og var reyndar ekki einn um það.
Pétur segir af sér sögur í bókinni “Þér 
að segja”, veraldarsaga Péturs Hoffmanns Salómonssonar sem Stefán Jónsson færði í letur. Núna mun fólk af yngri kynslóðum kannski helst kannast við Pétur af því að til er um hann söngurinn Hoffmannshnefar, við texta Jónasar Árnasonar.
Margir komu við í Selsvör fyrir ríflega hálfri öld til að kaupa sér í soðið og þar gat verið líflegt. Strákar hjálpuðu til við að setja fram báta eða ráða þeim til hlunns og fengu stundum að fljóta með þegar vitjað var um.
Eftir að fyllt var upp í Selsvör ofanverða, trúlega árið 1959, hefur hún smám saman verið að hverfa með auknum uppfyllingum og niðurbroti sjávar. Ég tel þó að á mikilli fjöru megi greina síðustu leifar hennar og vísa á meðfylgjandi mynd því til staðfestingar. Milli vararinnar, sem ég þykist greina, og Ufsakletts, þar sem hann er að finna á uppfyllingunni fyrir norðan hana, eru um 30 metrar. Ég legg til að Selsvör verði líka merkt og tilgreini frekari ástæður þess hér á eftir.
Sorpa, Selsvör og Öskuhaugar í einni bendu
Svo mjög er farið að fyrnast yfir hvar Selsvör er að í sérstakri grein um hana í alfræðisafninu Wikipedia, sem finna má á netinu (www.juugle.info/is/Selsvör), segir að hún hafi verið þar sem núna er endurvinnslustöð Sorpu og að áður hafi verið urðunarstaður á sama stað, þ.e. ruslahaugar. Þessi endurvinnslustöð er fyrir vestan Mýrargötu og æðispöl frá Selsvör þar sem hún er við enda Hringbrautar. Þessi ónákvæmni á sér líklega þá skýringu að skammt frá endurvinnslustöðinni var Litla-Selsvör, fyrir neðan núverandi Vesturgötu, kennd við Litla-Sel, og munu hafa verið ruslahaugar hjá vörinni í eina tíð. Önnur ranghugmynd er sú að ruslahaugar hafi verið við Selsvör sjálfa (Stóra-Sels vör), umrædda vör við enda Hringbrautar, en það mun aldrei hafa verið. Haugarnir þar sem Pétur Hoffmann fann dýrgripi voru kallaðir Öskuhaugarnir eða Haugarnir og voru í fjörunni við Eiðsgranda, fyrir sunnan Grandaveg. Ég þykist muna að um miðbik sjötta áratugar síðustu aldar hafi rusli einkum verið ekið á svæðið svo að segja beint þar fyrir framan sem síðar varð til gatan Rekagrandi.
Athygli vekur hve fjaran þar sem haugarnir voru er orðin hrein og fjörusandurinn freistandi til athafna. En erfitt er að klöngrast ofan í fjöruna hér við Eiðsgranda og væri eðlilegt að gera tröppur til að auðvelda fólki, ungu og gömlu, að komast hérna að sjónum, svo sem til að vaða, fleyta kerlingar eða skoða fjörulífið eða bara til að spígspora í sandinum. Þarna gæti líka verið gaman að koma fyrir upplýsingum
Selsvör og Stóra-Sel
Ærið tilefni er til að merkja Sels-vör, ekki aðeins vegna umrædds ruglings heldur vegna þess að þetta er ein helsta og þekktasta vör í Reykjavík. Hún er kennd við bæinn Sel eða Stóra-Sel sem var lögbýli á 14. öld og er ætlandi að þá þegar hafi vörin verið til, í einhverri mynd. Stóra-Sel er við Holtsgötu 41, á baklóð, og þar stendur enn steinbær sem mun hafa verið reistur árið 1884 og ætti að sýna honum verðugan sóma. Í slíkum steinbæjum áttu oft heima útvegsbændur sem lifðu af sjávarafla og höfðu nokkurt jarðnæði fyrir skepnur (grasbýlingar) og svo hinir sem nefndust jafnan tómthúsmenn og lifðu eingöngu af sjávarafla og vinnu sem féll til. Á seinni hluta 19. aldar gerðu margir þessara manna út opna báta, ekki aðeins til að veiða hrognkelsi uppi við landsteina á vorin heldur einkum til þorskveiða um hávetur, jafnvel allt suður í Garðsjó, og þurfti áræði til og kunnáttu.
Um þetta má fræðast í bókinni Þættir úr sögu Reykjavíkur. Í Stóra-Selsvör drógu á land báta sína undir lok 19. aldar ekki einungis útvegsbændur frá Stóra-Seli heldur líka tómthúsmenn frá Pálshúsum, að talið er (þar sem er Hringbraut 117 eða 119) og af norðanverðu Bráðræðisholti, svo sem Háholti og Lágholti. Enn fremur af Melnum en þá mun átt við býli sem var gegnt Ásvallagötu 53-5, eða þar um bil (taldist til Sólvallagötu 31). Úr umræddri vör reru líka sem formenn, Snorri Þórðarson í Steinsholti sem Snorrakot mun kennt við (síðar Holtsgata 1) og Jón Ingimundarson í Selsholti eða Jónskoti (Holtsgötu 3). Er um þetta farið eftir þeim Ágústi Jósefssyni heilbrigðisfulltrúa og Þórbergi Þórðarsyni rithöfundi, sem skráði eftir Ólafi Jónssyni fiskmatsmanni. Stærstu bátarnir, þeir sem haldið var á djúpmið, voru sex- og áttæringar og á þeim voru ófáir aðkomumenn sem fengu inni hjá útvegsbændum og tómthúsmönnum.
Þetta er merkileg saga um framfarir, fólksfjölgun og bættan hag sem átti rætur í betri bátum, hagkvæmari seglabúnaði og harðari sjósókn. Framfarirnar birtust ma. í vandaðri húsakynnum, þar sem voru steinbæir, eins og á Stóra-Seli. Þessa ber að minnast og liður í því væri að merkja Selsvör. Það mætti gera með því að setja stólpa með skilti við fyrirhugaðan garð og gera tröppur sem auðveldi fólki að fara upp á garðinn til að fá yfirsýn. Óttist yfirvöld að tröppurnar ýti undir fólk að fara sér að voða með því að ganga á garðinum, eða feta sig um illfært stórgrýti niður að sjónum, mætti kannski afmarka útsýnisstaðinn með traustri girðingu. Eftir mikinn ágang sjávar á síðastliðnum vetri voru lítil merki um að hann hefði borið sand og möl á land við Selsvör enda var hún önnur tveggja þrautalendinga við Reykjavík, hin var Grófin.
Að sunnanverðu í Selsvör teljast vera leifar af hlöðnum garði eða fremur mætti tala um vegg. Í Fornleifaskrá Reykjavíkur frá árinu 1995 segir (bls. 175), „Til stendur að endurhlaða garðinn og koma fyrir upplýsingaskilti á staðnum”. Því miður hefur dregist úr hömlu að koma fyrir skilti. Upplýsingar á slíku skilti þyrftu ekki að vera mjög rækilegar, áhugasömum mætti vísa á fyllri upplýsingar á heimasíðu borgarinnar á netinu. Vegginn má sjá á meðfylgjandi mynd sem er ný og væri nokkurs virði að halda við sem síðustu minjum um vörina. Segir í fornleifaskránni að hleðslusteina úr veggnum megi sjá á víð og dreif hið næsta honum. Auðvitað er hætt við að þeir gangi úr skorðum að nýju en þannig var raunveruleikinn áður fyrr og menn létu sig hafa það að lagfæra vörina og hreinsa hana eftir þörfum.
Niðurlagsorð
Framtak strákanna vestast í Vesturbænum sýnir ríka þörf fyrir tengsl við fortíðina. Ummerkjum um líf og starf á fyrri tíð hefur verið eytt jafnt og þétt, stundum alveg án þess að nauður ræki til þess. Okkur er þarft að staldra stundum við og minnast þess að merki fortíðar hafa oft í sér fólgin mikil verðmæti, jafnvel þótt þau láti lítið yfir sér.“
Helgi Þorláksson fjallar um Stórasel og Ufsaklett í Mbl. 11. des. 1993. Þar segir hann m.a.: „Mikil saga og merk; Stórasel á sér langa og merka sögu. Fólki þykir fróðlegt að heyra að hér hafi Reykjavíkurbændur haft í seli á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Nálægðin við Vík vekur margar spurningar um seljabúskap að fornu. Selið fékk uppreisn og varð fullgild jörð, svonefnt lögbýli, fyrir 1379. Þá var jörðin í eigu Víkurkirkju og það er skýring þess að þarna varð síðar prestsetur. Útræði hefur sjálfsagt valdið mestu um þessa upphefð, róið var árið um kring frá Seli samkvæmt Jarðabók þeirra Áma og Páls og mun þá hafa verið lagt úr margfrægri Selsvör. Selið hefur verið hin mikla viðmiðun vestast í Vesturbænum; önnur býli tóku nafn eftir því, Miðsel, Litlasel, Jórunnarsel, Ívarssel, og eftir þessum seljabýlum nefnist Seljavegur. Miðsel er horfið en hin standa enn. Hringbraut liggur vestast milli Bráðræðisholts og Selsholts. Holtsgata heitir eftir Selsholti og milli hennar og Sólvallagötu er Selland enda nefndist vestasti hluti Sólvallagötu Sellandsstígur í eina tíð. Auk Selsvarar má líka nefna Selsker sem er væntanlega nefnt eftir Seli. Selsingar nefndust tómthúsmennirnir á seljabæjunum og í öðrum tómthúsum í Selsholti. Mesti uppgangstími reykvískra
tómthúsmanna var á seinni hluta 19. aldar, þeir reru þá alla leið suður í Garðsjó á vetrarvertíð á breyttum og bættum seglbátum og gerðu sér steinbæi sem tóku torfbæjum langt fram. Þessir menn öfluðu saltfisksins sem var skýringin á tilveru Reykjavíkur. Einn þessara tómthúsmanna var Sveinn Ingimundarson sem reisti steinbæinn í Stóraseli.
Steinbæirnir voru einu sinni um 150 en núna standa aðeins um 20, að sögn, sem vitni um þessa sérreykvísku húsagerð og hefur enn fækkað nýlega.“
Heimild:
–Helgi Þorláksson, Vesturbæjarblaðið 6. tbl., 10. árg., júní 2007, bls. 8-9.
-Helgi Þorláksson – Mbl. 11. des. 1993, bls. 46.
-Mbl. 15. des. 1993, bls. 4 (mynd og texti).
-Mbl. 09. nóvember 1996 – C.
Selsvör – kort.
Selvogur – minja- og örnefnakort
Gefið hefur verið út minja- og örnefnakort fyrir Selvog í Sveitarfélaginu Ölfus. Undirbúningur og gerð kortsins hefur staðið yfir um langt skeið, en í góðu samstarfi við „gömlu mennina“ og aðra kunnuga hefur tekist að ljúka verkinu.
Fulltrúi FERLIRs ræðir við Þórarinn Snorrason á Vogsósum.
Til hafa verið örnefnalýsingar fyrir Selvog, en þær eru mjög misvísandi. Þegar Kristófer Bjarnason frá Þorkelssgerði lést á síðasta ári [2010], en hann hafði farið með FERLIR nokkrum sinnum um svæðið, var ákveðið að fá þá tvo menn, Þórarinn Snorrason á Vogsósum og Þórð Sveinsson frá Bjargi, er enn voru á lífi og þekktu gleggst til staðhátta á svæðinu til að koma saman heildstæðum uppdrætti. Og með stuðningi sveitarfélagsins og þolinmæði prentarans tókst að fullkomna verkið, sem nú hefur litið dagsins ljós. Á kortinu má auk þess sjá ljósmyndir af gömlu bæjunum.
Frá Selvogi.
Kort þetta þjónar a.m.k. tvennu; í fyrsta lagi að stuðla að varðveislugildi örnefnanna og staðsetningu minja frá fyrri tíð og í öðru lagi að minnka líkur á að verðmæti fari forgörðum vegna þekkingarleysis. Þá gefur uppdrátturinn ágæta yfirsýn yfir þróun byggðar í Selvogi. Sjá má hvar gömlu bæjunum hafði verið raðað ofan við ströndina. Verbúðir og fjárborgir voru við sjóinn og á milli lágu götur; kirkjugata og brunngata. Ofar má enn sjá leifar af hjáleigunum.
Ætlunin er að fá sóknarnefnd Strandarkirkju í samvinnu við Biskupsstofu til að setja kortið upp við bílastæðið nálægt kirkjunni til glöggvunar og upplýsinga fyrir hina fjölmörgu ferðamenn, sem sækja Selvog heim árlega.
Selvogur – Minja- og örnefnaskilti (ÓSÁ).
Minjar á Reykjanesskaganum – erindi á Ferðamálakynningu FSS
Fornritin eru almennt talin til hinna mestu gersema. En hvað um minjarnar á vettvangi?
jafnframt því vannýttasta. Á svæðinu er mikill fjöldi ómetanlegra minja, bæði náttúruminja og menningarminja. Flestar lýsa menningarminjarnar sögu þjóðarinnar frá upphafi norræns landnáms, stig af stigi, sem og búskapar- og atvinnuháttum liðinna alda. Ótaldar eru náttúruminjarnar á Reykjanesi, sem margar hverjar eiga hvergi sína líka.
Gönguhópurinn FERLIR hefur nýtt undanfarin misseri til að ganga um einstök svæði á Reykjanesi. Upphaflega var markmiðið að fara eitt hundrað ferðir um svæðið til að skoða það helsta, en þrátt fyrir tæplega 1100 ferðir, sem að jafnaði hafa tekið 1-5 klst hver, eru enn stór svæði ógengin og óskoðuð.
Til gamans má geta þess að þátttakendur hafa fram að þessu skoðað um eitt hundrað og áttatíu sel á svæðinu frá Suðurlandsvegi að Reykjanestá, auk allra mannvirkjanna, sem þeim fylgja, s.s. stekkir, kvíar, fjárskjól, gerði, brunnar, vatnsstæði og leiðir, gamlar hlaðnar réttir, um 350 hella og nafngreinda skúta, fjölmargar gamlar leiðir, gamla hlaðna brunna, letursteina og áletranir, vörður, sem tengdar eru einhverjum sögum, hlaðnar refagildrur sem og margt annað er ætti að þykja áhugavert.
Á Reykjanesi býr yfir helmingur Íslendinga, á einu fjölbreyttasta útivistarsvæði landsins, en
Minjasagan lýsir m.a. einkennum þjóðarinnar og hvernig hún nýtti landkosti og efni öðruvísi en aðrar þjóðir, hvernig dreifing útvegsbændabyggðarinnar var með ströndum landsins, nýting innlandsins og önnur hagnýting landsgæðanna. Á Reykjanesskaganum er hægt að sjá bæði þróun híbýlanna hér á landi og upphaf steinhúsabygginganna á 19. öldinni. Um þetta og ótalmargt annað er fjallað á vefsíðu þessari.
Hópurinn hefur á ferðum sínum um Reykjanesið leitað til fólks, sem fætt er eða uppalið á hinum ýmsu svæðahlutum. Hvarvetna hefur hópnum verið vel tekið og fólk verið ótrúlega áhugasamt og viljugt að miðla af fróðleik sínum og þekkingu. Berlega hefur komið í ljós að þetta fólk býr yfir bæði mikilli og ómetanlegri vitneskju um minjar og sögu staðanna. Þessu fólki fer því miður fækkandi og líklega kemur að því að margt af því, sem vitneskja er um í dag, hverfi með tímanum.
Mest um verð er þó sú innsýn, sem þátttakendur hafa öðlast á landssvæðið, breytingar á því í gegnum aldirnar, aðstæður fólksins og dugnað þess við takmarkaða möguleika og erfiðan kost. Þetta fólk á skilið mikla virðingu frá okkur afkomendunum. Mikilvægt er og að láta ummerkin um það lifa áfram á meðal þeirra sem eiga að erfa landið – og vanda til allra ákvarðana um nýtingu þess til langrar framtíðar.
Fólk er hvatt til að kynna sér efni vefsíðu FERLIRs – www.ferlir.is – með von um aukna vitund á verðmæti Reykjanesskagans, hvort sem um er að ræða náttúruleg eða söguleg, svo og minnkandi líkur á eyðileggingu þeirra.
Framangreint erindi var haldið á Ferðamálaráðstefnu Ferðamálasamtaka Suðurnesja á Hótel Sögu þriðjudaginn 27. mars. 2007.
Selsvellir – tóftir.
Örnefna- og minjakort fyrir Selvog
Gefið hefur verið út minja- og örnefnakort fyrir Selvog í Sveitarfélaginu Ölfus.
Þórarinn Snorrason á Vogsósum fer yfir uppdráttinn.
Undirbúningur og gerð kortsins hefur staðið yfir um langt skeið, en í góðu samstarfi við „gömlu mennina“ og aðra kunnuga hefur tekist að ljúka verkinu.
á að verðmæti fari forgörðum vegna þekkingarleysis. Þá gefur uppdrátturinn ágæta yfirsýn yfir þróun byggðar í Selvogi. Sjá má hvar gömlu bæjunum hafði verið raðað ofan við ströndina. Verbúðir og fjárborgir voru við sjóinn og á milli lágu götur; kirkjugata og brunngata. Ofar má enn sjá leyfar af hjáleigunum.
Til hafa verið örnefnalýsingar fyrir Selvog, en þær eru mjög misvísandi. Þegar Kristófer Bjarnason frá Þorkelssgerði lést á síðasta ári [2010], en hann hafði farið með FERLIR nokkrum sinnum um svæðið, var ákveðið að fá þá tvo menn, Þórarinn Snorrason á Vogsósum og Þórð Sveinsson frá Bjargi, er enn voru á lífi og þekktu gleggst til staðhátta á svæðinu til að koma saman heildstæðum uppdrætti. Og með stuðningi sveitarfélagsins og þolinmæði prentarans tókst að fullkomna verkið, sem nú hefur litið dagsins ljós. Á kortinu má auk þess sjá ljósmyndir af gömlu bæjunum.
Kort þetta þjónar a.m.k. tvennu; í fyrsta lagi að stuðla að varðveislugildi örnefnanna og staðsetningu minja frá fyrri tíð og í öðru lagi að minnka líkur
Ætlunin er að fá sóknarnefnd Strandarkirkju í samvinnu við Biskupsstofu til að setja kortið upp við bílastæðið nálægt kirkjunni til glöggvunar og upplýsinga fyrir hina fjölmörgu ferðamenn, sem sækja Selvog heim árlega.
Fulltrúi FERLIRs fer yfir uppdráttinn með Þórði Sveinssyni.
Selstaða frá Görðum
Í „Skýrslu um landshagi á Íslandi 1861„, kaflanum „Brauðamat á Íslandi“, er getið um selstöðu frá Görðum á Álftanesi: „Garðar á Alptanesi – Brauð þetta hefir ekki verið metið, en frá sóknarprestinum hefir komið uppteiknun yfir allmargar af tekjugreinunum, og verður henni hér fylgt, þó í mörgu hljóti að vera ábótavant.
Tekjur – 1. Tekjur af jörðum, sem prestakallinu fylgja og sem eru: a) Prestssetrið Garðar. Dýrl. óviss. Kúgildi heima. Jörðin tjáist að fóðra 8 kýr; henni telst til gildis: aflavon af sjó meiri part ársins; sauðganga góð á vetrum í fjöru, »ef mátulega margt er haft«. Sumarhagar litlir, og örðugleiki á mótaki. »Kirkjan á land fyrir ofan Setbergs, Áss, Ófriðarstaða- og Hvaleyrarlönd, sem getur verið góð selstaða«; en það tjáist að öðru leyti svo fjarlægt, að illt sé að nota, sem og að verja skógarló þá sem þar er.“
Hér er væntanlega átt selstöðu í Kaldárseli og/eða í Helgadal.
Heimild:
Skýrslur um landshagi á Íslandi, 2. árg. 1861, 2. bindi, bls. 626-627.
Stekkur í Selgjá.
Dvergasteinn
Dvergasteinar eru margir á landinu. Má t.d. nefna Dvergastein við norðanverðan Seyðisfjörð. Niðri í fjöru þar við fjörðinn, neðan bæjar, er stór steinn, sem líkist húsi í lögun. Sagan segir, að þessi steinn og kirkja hafi staðið hlið við hlið sunnan fjarðar. Þegar kirkjan var flutt norður yfir, kom steinninn siglandi á eftir henni yfir fjörðinn. Annar Dvergasteinn er í Álftafirði fyrir Vestan. Og í Hafnarfirði eru a.m.k. tveir nafngreindir Dvergasteinar með sögu.
Dvergasteinn undir Hamrinum
„Á austanverðri grasflötinni milli Hafnarfjarðarkirkju og safnaðarheimilisins Strandbergs er steinn sem kallast Dvergasteinn. Þegar kirkjan var byggð árið 1914 fékk hann að standa óhaggaður. Stein þennan vill enginn hreyfa, því verði honum haggað munu hin huldu verndaröfl steinsins ekki láta þess óhengt. Stendur Dvergasteinn í skjóli kirkjunnar rétt neðan Hamarsins og lætur lítið yfir sér. Við þennan stein stóð húsið Dvergasteinn þar sem Emil Jónsson fyrrum bæjarstjóri og ráðherra fæddist og ólst upp.“
Dvergasteinninn er nú í öruggi skjóli kirkjunnar, en fyrir vikið er hann fáum kunnugur. Gera mætti þar bragarbót á, t.d. með merkingu (húsamynd) og setbekk til að setjast á í skjóli húsanna með útisýni til austurs þar sem húsið Dvergarsteinn stóð.
Dvergasteinn/Markaklettur við Merkurgötu
„Við Merkurgötu í Hafnarfirði þrengist vegurinn mjög við klett sem skagar út í götuna og uppúr klettinum stendur járnkarl pikkfastur. Munnmælasaga hermir að í kringum 1920 hafi staðið til að brjóta niður klettinn vegna húsbyggingar en að það hafi ekki gengið og að ástæðan væri sú að í klettinum byggi dvergur sem vildi ekki flytja.“
Dvergasteinninn við Merkurgötu er dæmigerður kletta er setja svip sinn á Hafnarfjörð (eða m.ö.o. sem bærinn tekur svip af innan gömlu byggðarinnar). Álfhóll er skammt sunnar. Honum tengjast álfasögur (sjá síðar).
Dvergasteinn við Hafnarfjarðarkirkju.
Borgarkot – garður
Borgarkot eru tóftir býlis austan Bakka og Litlabæjar, skammt austan Kálfatjarnar. Talið er að Borgarkot hafi tilheyrt Viðeyjarklaustri um tíma, eins og svo margar jarðir aðrar á norðanverðum Reykjanesskaganum. Þá mun Krýsuvík um sinn hafa haft þar stórgripi í skiptum fyrir afnot af landi innar á skaganum.
Nautgripagirðingin ofan við Borgarkot.
Að þessu sinni var ætlunin að fylgja svonefndri stórgripagirðingu til austurs eftir móunum frá hlöðnum görðum ofan við Litlabæ. Girðing þessi eru stórir uppstandandi steinar með reglulegu millibili alveg að landamerkum Flekkuvíkur í austri. Girðingin beygir að vísu í tvígang á leiðinni lítilsháttar til norðurs, en neðan við Hermannavörðuna á landmerkjunum liggur hún í beina stefnu niður að sjávarmáli. Á einum stað, skammt vestan Vatnssteina (Vaðssteina), liggur þvergirðing milli hennar og sjávar.
Í sérhvern stein hafa verið höggvin eða borðuð tvö göt, annað efst og hitt skammt neðar. Í þessi göt hafa verið reknir trétappar. Á trétappana hafa verið hengdir strengir, girðing, sem hefur átt að halda gripunum innan hennar. Víða eru steinarnir fallnir niður, en sumir hafa verið reistir við á ný, svona til að hægt væri að gera grein fyrir stefnunni. Annars er merkilegt að sjá hvernig stóreflis steinum hefur verið velt úr sessi sínum.
Trétappi og lykkja í einum steini stórgripagirðingarinnar ofan Borgarkots.
Gerð þessarar steinagirðingar hefur kostað mikla vinnu á sínum tíma. Færa og flytja hefur þurft þessa stóru steina um set og reisa þá upp á endann, gera í þá götin og negla í þá teglurnar.
Hvorki er vitað með vissu um aldur girðingarnar né í hvaða tilgangi hún var reist. Þó má álykta að girðingin hafi verið gerð til að halda fyrrgreindum stórgripum, annað hvort frá Viðey eða Krýsuvík. Þá er ekki með öllu útilokað að girðingin geti verið eitthvað yngri. Ólafur Erlendsson frá Kálfatjörn minnist ekki þessar girðingar og hennar er ekki getið í örnefnalýsingum af svæðinu. Fróðlegt væri að heyra frá einhverjum, sem kann skil á tilvist þessarar girðingar. Hliðstæð girðing er norðan og vestan við Minni-Vatnsleysu.
HÉR má sjá viðbótarfróðleik um girðinguna.
Borgarkot – steingirðing.
Tóftir Borgarkots eru nú að mestu að hverfa í sjóinn. Sjá má mun á þeim frá ári til árs. Tóftir eru þó svolítið ofan bakkans. Þá er hlaðinn krosskjólgarður skammt austan þeirra, en tóftirnar eru umlyktar af hlöðnum görðum, nú að mestu jarðlægum.
Móarnir ofan Borgarkots geyma fjölmargar jurtir. Á einum stað mátti t.d. sjá þyrpingu af skarlatbikurum, sumir með gró. Fjaran er margbrotin og í henni margt að sjá. Á kafla er t.a.m. um fallega skeljaföru að ræða.
Borgarkot – refagildra.
Ofan við Borgarkot má sjá hlaðnar refagildrur, vatnsstæði og hlaðin gerði. Minkurinn hefur víða komið sér vel fyrir. T.a.m. mátti að þessu sinni sjá hann leggjast á sund frá fjöruborðinu áleiðis út í sker skammt utar þar sem fugl sat og átti sér einkis ills von. Sundhraði minksins var órtúlegur. Slóðir hans í grasinu voru augljósar sem og holur hans.
Frábært veður. Gangan tók 1 klst og 11 mín.
Borgarkot – uppdráttur ÓSÁ.
Lífið fyrir einum mannsaldri
Í Lesbók Mbl. þann 31. janúar 1954 fjallaði Árni Óla um „Lífið fyrir aldamótin 1900„. Um var að ræða frásögn sem hann hafði eftir Stefáni Filippussyni um fyrstu langferð hans, 18 ára gamall, frá Fljótshverfi vestur að Höfnum á Reykjanesi.
“Þetta gerðist árið 1888. Þá hafði foreldrum mínum enn eigi tekizt að koma sér upp nægilegum bústofni eftir felliveturinn 1882. Var oft þröngt í búi á þessum árum, því að börnin voru mörg og sjaldnast færra en 12 manns í heimili. Það var því afráðið að senda mig suður í Hafnir til Sigurðar Benediktssonar í Merkinesi, sem var hálfbróðir móður minnar. Skyldi ég vera hjá honum á vertíðinni sem matvinnungur…
Á leiðinni komum við að einhverju koti í Staðarhverfinu og var okkur boðið kaffi, Þarna áttu heima karl og kerling og virtist mér þau ánægð með hlutskipti sitt í lífinu, en á annað eins heimili hefi ég aldrei komið á ævi minni. Þarna var baðstofugreni með moldargólfi. Innst við stafn hafði verið lagður timburfleki á gólfið og þar hamaðist karl á þófi, svo að svitinn bogaði af honum. Voðin hafði verið undin upp úr stækri keitu, svo hún skyldi þæfast betur, og á ég engin orð til að lýsa þeim þef, sem þarna var inni, því ofan í keituþefinn bættist, að reyk lagði inn göngin framan úr eldhúsinu, þar sem kerling var að elda við þang. Mér varð þegar óglatt er ég kom inn, en ekki vildi ég þó fara út. Svo kom kerling með kaffið, og tók þá ekki betar við, því að það var gert úr brimsöltum sjó. Sá ókostur var á brunnum í Grindavík að sjór flæddi inn í þá með flóði og varð að sæta sjávarföllum þegar vatn var sótt. Um leið og ég bragðaði á kaffinu, ætlaði að líða yfir mig. Þó komst ég einhvern veginn út á hlað og þar kom spýan upp úr mér og engdist ég sundur og saman. Aumingja konan kom þá út og skildi ekkert í hvað að mér gengi og var víst hrædd um að ég mundi enda ævi mína þarna við bæardyr hennar.
Stefán lýsir síðan vist sinni að Merkinesi. Þar var m.a. Ingigerður Jónsdóttir, bróðurdóttir Ketils eldra í Kotvogi. Hún var matselja og harðdugleg. Vildi löngum slá í brýnu milli hennar og sjómannanna, þegar hver heimtaði sitt lúðustykki upp úr pottinum. Stefán var duglegur að afla eikar. Hann reri yfir að Ósabotnum og reif þar upp eik úr stórum skipskrokk, sem allir Hafnamenn sóttu í eldivið. Stundum varð hann að flytja eikina á hesti. Ef ekki náðist í eik varð að brenna þurrkuðum þönglum, en það var lélegt eldsneyti og gekk þá illa að koma suðunni upp á 12 fjórðunga potti. Oft varð Stafán að fara upp í heiði til þess að rífa lyng handa kúnni og kindunum. Kúnni eini var ætlað hey, en í harðindum vildi slæðast nokkuð af því í hesta og kindur, og varð því að rífa lyng líka handa kúnni. “Mér þótti þetta leið atvinna, enda var það sú mesta rányrkja, sem hugsast gat, að rífa lyngið þangað til svart flag var eftir. Það er ekki von að Reykjanesskagi sé gróðurríkur, þar sem lyngið hefur verið rifið öldum saman jafnskjótt og það reyndi að festa rætur og skapa gróðurmold.”
Á Þorkötlustöðum fékk Stefán fylgd þriggja karlmanna og sjóbúðar ráðskonu er ætluðu austur í Fljótshlíð. “Svo vorum við beðin fyrir 4 tryppi að reka þau upp á heiði. Þau voru svo horuð og lúsug að við gátum ekki látið þau bera pokana okkar og losuðum okkur því fljótt við þau.” Gruggugt vatn var í tveimur holum í Drykkjarsteini. “Þurrtæmdum þær og fengum þó ekki nóg. Ekkert gátum við talað saman fyrir þorsta, en þegar við komum til Krýsuvíkur fengum við sýrublöndu, – og mikill himnaríkisdrykkur var það. Síðan var haldið áfram austur í Herdísarvík. Þar ætluðum við að matast, en það var ekki hægt fyrir mývargi og enginnn maður heima, svo ekki komumst við í bæinn. Við héldum svo fyrir ofan vatn, til þess að losna við Vogsósana og komum að Stakkahlíð. Þar hvíldum við og átum. Þar lá á hlaðvarpanum tryppi svo horað að það gat ekki staðið á fótunum, en annað skjögraði þar í kring um það. Svo var haldið austur að Ölfusá í sama steikjandi hitanum uns farið var á ferju yfir frá Óseyrarnesi og haldið yfir að Eyrarbakka.” Þetta var ein dagleið.
Seinni hluta dags náðum við tíu saman Þorlákshöfn í grenjandi stórhríð og treystumst ekki að fara lengra. Okkur var vísað til gistingar í sjóbúð og var þar köld aðkoma, jafnmikið frost inni sem úti og marhálmurinn í bælunum gaddaður. Við spurðum fólkið hvort við gætum ekki fengið eitthvað heitt að láta í okkur, en því var dauflega tekið….
Snemma var lagt á stað næsta morgun. Þegar upp á Selvogsheiðina kom, var þar talsverð ófærð. Færðin fór að skána þegar vestur fyrir Herdísarvík kom. Þar úti í hrauninu komm við að dys, og var svo sem sjálfsagt að hver maður kastaði steini í hana. Mér þótti þetta ófagur leikur, en varð þó að gera sem hinir. Seinna frétti ég að þetta ætti að vera dys þeirra Herdísar og Krýs, sem fyrstar bjuggu á bæum þeim, sem við þær eru kenndir, en spurngu þarna af geðofsa út af beit. Skammt þaðan var mér sagt að héti Mjöltunnuklif. Að Krýsuvík komum við um kvöldið og gistum hjá Árna Gíslasyni sýslumanni, sem nýlega var fluttur þangað frá Kirkjubæjarklaustri. Þá var nýkominn til hans í fóstur frændi minn, Stefán Stefánsson, sem síðar varð alkunnur ferðamaður og nú er sagt að haldi vörð um Kleifarvatn…
Nú var haldið á stað til Grindavíkur. Ekkert rennandi vatn er á þeirri leið og tók marga að þyrsta illilega. En á melhól nokkrum um miðja vega stendur stór steinn, sem Drykkjarsteinn er nefndur. Honum fylgir sú blessun, að aldrei þrýtur vatn í holi, sem í hann er og hefir mörgum ferðamanninum komið sér vel.
Seinna hluta dags komum við til Þorkötlustaðahverfis í Grindavík. Þar voru allir félagr mínir ráðnir í skiprúm, svo ég varð nú eins og staki hrafninn á haustþingi. En úr þessu rættist betur en á horfðist, því að Jón Benónýsson bauðst til að fylgja mér út í Hafnir eftir tvo daga.
Smátt og smátt hresstist ég af útiloftinu, en ekki áræddi ég að fara inn aftur, því að ég þóttist vita að þá mundi líða yfir mig. Vildi ég því komast sem fyrst af stað.
Heldum við Jón nú út á Reykjanes. Þar vildi hann að ég hvíldi mig, því að enn var ég fárveikur, Þarna bjó þá Jón Gunnlaugsson, vitavörður, og tók okkur opnum örmum. Þar fengum við góðan mat og gott kaffi, og náði ég mér þá að mestu eftir áhrifin af keituþefnum og sjókaffinu.
Að Merkinesi náðum við svo um kvöldið til Sigurðar frænda. Þótti þá fótabragð mitt heldur krumfengið, því að ég var með skóvörpin um öklana, enda hafði ég ekki lagt upp í ferðina nema með eina leðurskó.”
Stefán fór frá Merkinesi á lokadaginn og lagði land undir fót. “Ég gekk yfir túnin í Staðarhverfinu og þótti mér þar ljótt um að litast. Vetur gamli hafði haft gripageymsluna fyrir bændur. Þar voru grindhoruð hross og eitt fallið úr megurð eða sandsótt. Strigi var saumaður utan um töglin á hrossunum svo að fé skyldi ekki naga allt hár af stertunum á þeim vegna hungurs. Þar sá ég líka fé, sem klætt hafði veið í striga, því að það hefði etið ullina hvað af öðru.”
Heimild:
-Lesbók Mbl, sunnudaginn 31. janúar 1954, Árni Óla, bls. 54 – 58.
Garður – álagasteinn með ristum
Árni Óla ritaði eftirfarandi grein um „Álagasteininn í Garði“ í Lesbók Mbl. á gamlársdag 1961.
“Sumarið 1960 dvaldist eg um tíma í Hlíðardalsskóla í Ölfusi. Var þar margt annara sumargesta, þar á meðal Una Guðmundsdóttir frá Gerðum í Garði, fróðleikskona og velhygggjandi. Hún gaf sig eitt sinn á tal við mig og mælti:
Þorsteins Björnssonar fríkirkjuprests í Reykjavík. Þorsteinn var framkvæmdamaður mikill og kappsfullur. Eitt sinn stóð hann í einhverjum byggingum og vantaði stóran stein. Kom honum þá í hug að steinninn á leiði fornmannsins myndi henta sér ágætlega. Þorsteinn vissi þó hverjar sagnir gengu um steininn, að hann mætti ekki hreyfa, því að þá myndi illt af hljótast. En hann var maður ófælinn og kjarkmikill og lét sér ekki smámuni fyrir brjósti brenna, enda var hann hið mesta karlmenni. Varð það svo úr að hann safnaði saman mönnum til þess að bera steininn heim til sín, og urðu þeir 8 saman. En steinninn var svo þungur, að þeir áttu fult í fangi með hann, aenda þótt þeir væri svo margir. Eftir mikið og langt erfiði komu þeir honum þó á þann stað, er Þorsteinn hafði ætlað honum.
að hann trúði ekki á neina fyrirburði, ætlaði hann að humma þetta fram af sér. Og enn fer hann til vinnu sinnar.
Svo leið sumarið og veturinn að eg hafðist ekki að. En einn góðviðrisdag í vor brá eg mér út í Garð að hitta Unu og steininn. Hún efndi loforð sitt og fór með mér á staðinn.
Ef hellan er bautasteinn og grjóthóllinn skyldi vera gamall haugur, fannst mér sennilegt að hellan hefði átt að standa uppi á hólnum. En Una sagði að hún hefði alltaf legið þarna síðan sögur fara af, en það væri þá gleymt ef hún hefði staðið á hólnum. Og áreiðanlega hefði hún legið þarna þegar Þorsteinn í Lykkju lét sækja hana, enda hefir mennirnir, sem fluttu hana út að hólnum aftir, varla árætt að skilja hana eftir á örðum stað en hún var áður, og þeir hefði áreiðanlega reynt að ganga frá henni eins og hún hagði legið áður. Hellan hlyti því að snúa rétt. [Mér er nær að halda að hóllinn sé forn haugur og styðzt þar vð þjóðsöguna um að hellan hafi staðið upphaflega á fornmannshaugnum. Þar sem hún er nú er enginn haugur undir og ólílegt að þar hafi nokkuru sinni verið legstaður. Má vera að þeir sem rufu hauginn hafi velt hellunni niður fyrir hólinn. Svo getur verið að seinna hafi verið gert eitthvað byrgi á hólnum og þá gleymst að þetta hafi verið haugur].
-Þú ættir að koma suður í Garð. Þar er ýmislegt markvert að sjá og eg er viss um að þér myndi þykja gaman að skyggnast þar um meðal gamalla minja.
Eg spurði hvort ekki væri fremur fátt um fornminjar þar, því að hinn margfróði klerkur, Sigurður B. Sívertsen, hefði eigi getið um annað í sóknarlýsingu sinni 1839 heldur en Skagagarðinn, sem nú væri að mestu horfinn, og letursteininn í Kistugerði hjá Hrafnkelsstöðum, en sá steinn þætti nú ekki merkilegur.
-Ef þig fýsir mest að sjá fornminjar, mælti hún, þá er þarna steinn merkilegur og á sér sína sögu.
Og svo sagði hún mér söguna af þeim steini:
-Skammt frá bænum Vegamótum í Garði, sem nú er kominn í eyði, er stór steinn hellulaga og eru undir honum þrír steinar, sem hann hvílir á. Munnmæli eru um að eitthvert letur hafi verið á honum, en það hefi eg aldrei séð og veit ekki af neinum, sem hefir séð það, og ekki er mér heldur kunnugt um að neinn fróðleiksmaður hafi athugað steininn til að ganga úr skugga um hvort letrið sér þar enn. Má vera að það hafi eyðst af steininum. En sögn er, að undir þessum steini hvíli fornmaður nokkur, og steinninn megi alls ekki hreyfa.
Nú er það á öldinni sem leið, að á Lykkju í Garði bjó Þorsteinn Ólafsson, faðir Björns hafnsögumanns í Hafnarfirði og afi séra
Eftir að þessu stórvirki var lokið var Þorsteinn að vinna eitthvað úti við. Skyndilega syfjaði hann þá svo mjög, að hann mátti ekki halda sér vakandi. Fór hann því heim, gekk upp á baðstofuloft, hallaði sér upp í rúm og var þegar sofnaður. Dreymir hann þá, að upp úr baðstofustiganum kemur maður, stór og aðsópsmikill, og skipar honum harðlega að skila steininum aftur þangað sem hann var tekinn. Þortseinn hrökk upp við þetta og þóttist þá sjá á efyir manninum niður uppgönguna. Var hann nú glaðvaknaður. Ekki setti hann þetta neitt fyrir sig, heldur fór á fætur og gekk út til vinnu sinnar, sem hann hafði frá horfið.
En hér fór sem áðurm að skyndilega sækir hann svefn svo að hann má ekki halda sér vakandi. Lagðist hann þá út af og sofnaði skjótt. Kemur þá sami maður að honum aftur og er nú enn byrstari í bragði er hann skipar Þorsteini að skila steininum. Þorsteinn hrekkur upp í þetta og íhugar draum sinn. En vegna þess
En það fer sem fyr, að brátt syfjar hann svo að hann má ekki annað en leggja sig til svefns og sofnar þegar. Kemur hinn ókunni maður þá að honum í þriðja sinn og er nú ærið gustmikill. Gengur hann að Þorsteini, tekur um fót hans og kreistir fast, og segir að hann skuli ekki hafa betra af því ef hann vilji ekki skila steininum.
Nú vaknar Þorstienn og er honum þó nokkuð brugðið. Finnst honum sem hinn ókunni maður haldi enn um fót sinn heljartaki. Og rétt á eftir laust æðisverk í fótinn, svo að hann mátti varla bera þær kvalir hljóðalaust.
Hann sagði þá konu sinni frá draumum sínum, en hún sagði að steininn skyldi þegar flytja á sinn stað. Þorsteini var ekki um það, vildi ógjarnan láta undan því, er hann kallaði draumarugl. En nú varð konan að ráða. Voru nú fengnir menn til þess að flytja steininn á sinn stað. Einn af þessum önnum hét Stefán Einarsson og var frá Króskvelli í Garði. Hann sagði mér svo frá, aðþeim hefði virzt steinninn mjög léttur og veist miklu auðveldara fjórum að bera hann, heldur en þeim átta sem höfðu sótt hann. Síðan hefir enginn hróflað við steininum.
En það er af Þorsteini að segja, að hann tók svo mikið fótamein,a ð hann varð að liggja vikum saman.
Þannig var saga Unu og hún lofaði því að sýna mér steininn ef eg kæmi í Garðinn.
Utan við Garðinn eru tjarnir, sem nefnast Innrasíki og Ytrasíki. Sunnan við Innrasíki eru rústir bæjarins Vegamót og grjótgarðar um kring. Norðan við grjótgarðana er kirnglóttur grjíthóll og mannvirki á. Má vera að þarna hafi einhvern tíma verið hringlaga kofi, en hitt getur líka verið, að þarna hafi verið dys eða fornmannshaugur, sem þá hefir verið raskað.
Norðan undir þessum hól er álagasteinninn. Þetta er stór grágrýtishella, burstmynduð. Er hún um 3 fet á breidd að neðam, en 5 feta há og mjög misþykk, líklega allt að fet þar sem hún er þykkust. Hún liggur þarna flöt og eru stórir steinar undir.
Eg athugaði helluna gaumgæfilega, en gat hvergi fundið þess nein merki að ristur væru á henni. Hún er grá og flöt en þó dálítil dæld í hana að ofanverðu, ofan frá burst og niður að miðju. En þótt hún virðist slétt tilsýndar er hún með smábungum og dældum. Talsverðar skófir eru á henni og þekja hana alla. Mér kom til hugar að hellan mydni vera á hvolfi og því gæti veriða ð letur væri á hinum fletinum. Gat það og verið að þeir, sem rogðu henni út að hólnum, hefðu ekki snúið henni rétt. En Una þvertók fyrir það, hún sagði að svo langt sem menn hefði sögur af, hefði hellan snúið þannig.
Hið eina sem eg gat gerð að svo komnu máli, var því að biðja Unu að bera steinolíu nokkrum sinnum á steininn. Og svo ætlaði eg að koma aftur og vita hvort það hefði nokkurn árangur borið.
Þá varð sú breyting á orðin, að glöggt mátti sjá að leturlína hafði verið rist um steininn þveran, neðst í dældinni.
Þjóðsagan hafði þá rétt að mæla, þetta var letursteinn.
Eg hófst þegar handa og ætlaði að hreinsa letrið, en fekk engu áorkað fyrir skófunum. Meðfylgjandi riss af steininum sýnir hvað kom fram, og hvar risturnar eru á steininum. Og enda þótt stafir sé óþekkjanlegir, sýna þessi strik þó að þar er lína þvert yfir steininn. Gæti það ef til vill bent til þess, að steinninn hefði átt að standa upp á endann, og þá var enginn staður ákjósanlegri fyrir hann, en hólkollurinn þar rétt hjá.
Það getur vel verið að fleiri leturlínur sé á steininum, en þá eru þær svo þaktar skóf, að þeirra sést enginn votur.
Viðleytni mín hefir ekki leitt annað í ljós en að ristur eru á steininum. Þessar ristur voru horfnar fyrir löngu. En munnmælin heldur fast í þá fullyrðingu, að þana ætti þær að vera, og einnig hitt, að steinninn hefði staðið á fornmannahaug. Vegna þessa á steinninn og umhverfi hans það skilið, að þetta sé rannsakað betur.”
Heimild:
-Lesbók Mbl., 31. des. 1961, bls. 629-631.
Ufsaklettur – Selsvör – Stórasel
Árið 2007 skrifaði Helgi Þorláksson grein í Vesturbæjarblaðið um „Ufsaklett og Selsvör„. Þar segir m.a.:
„Ufsaklettur er norðvestur af torginu sem er fyrir fram JL-húsið við Hringbraut 121 og hann á sér merka sögu. Hún verðu reifuð stuttlega í eftirfarandi samantekt.
Fyrir hálfri öld var fjaran við götuna Ánanaust eitt helsta athafnasvæði æskufólks vestast í Vesturbænum og hafði verið lengi; krossfiskar og ígulker voru algeng leikföng barna, steinum og glerbrotum, sem sjórinn hafði núið og nuggað, var safnað, kerlingum var fleytt, hlaupið undan öldunni, færi rennt, stálpaðir strákar fóru í þönglastríð eða lögðu í ævintýraferðir á prömmum, og fleira var sér til gamans gert. Margir minnast ljúfra æskuára í fjörunni við Ánanaust, t.d. Vigdís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti, sem átti heima á Ásvallagötu og kallaði sig „fjörubarn” í útvarpsviðtali við Jökul Jakobsson, muni ég rétt. Merkilegt vitni um bjartar bernskuminningar er Ufsaklettur sem stóð einu sinni í fjörunni skammt fyrir norðan Selsvör, þegar hún var og hét, við enda Hringbrautar. Meðfylgjandi mynd sýnir afstöðu klettsins, eins og hún var. Á sínum tíma var mæld staða Ufsakletts áður en hann lenti í uppfyllingu. Sá sem mun einkum hafa beitt sér fyrir þessu var Grétar Jónsson, fyrrum starfsmaður Reykjavíkurhafnar, og átti heima á Vesturvallagötu 7 í æsku sinni. Hann vildi ekki týna Ufsakletti með öllu og hafði í huga að síðar mætti grafa hann upp og koma fyrir varanlega aftur.
Tuttugu strákar taka sig saman
Grétar fékk hóp stráka úr Vesturbænum til að styðja þá viðleitni að láta grafa klettinn upp og úr því varð árið 1993, með tilstuðlan borgarverkfræðings. Þá voru. í forystu fyrir strákahópnum með Grétari þeir Sigurður Þ. Árnason, fyrrum skipherra hjá Landhelgisgæslunni, og Rafn Sigurðsson, fyrrum framhaldsskólakennari, báðir úr Lautinni, en svo nefnist svæðið milli Holtsgötu og Bráðræðisholts. Við þá hef ég báða rætt og þeir hafa lesið þessa samantekt mína í drögum og gert athugasemdir. Þremenningarnir fengu strák af Ásvallagötunni, Guðmund J. Guðmundsson, formann Dagsbrúnar, til að styðja við málefnið, og saman sendu þeir borgaryfirvöldum bréf árið 1993 og aftur 1994 og báðu í seinna bréfinu um að hlaðið yrði undir klettinn og komið fyrir merkingu. Þeir töluðu í nafni 20 manna hóps og vildu að fram kæmu á skilti þessi orð um Ufsaklett, „Hann tengist manndómsvígslu stráka í Vesturbænum”. Hinum nýuppgrafna kletti var í fyrstu komið fyrir á torginu framan við JL-húsið við Hringbraut en þetta torg mætti nefna Selstorg.
torgið yrði nefnt Selstorg.
Um aldamótin síðustu skyldi torgið svo endurhannað og hækkað. Áhyggjur vakti að erfitt yrði áhugasömum að komast að klettinum úti á torginu, vegna mikillar umferðar, og var þá rædd hugmynd um að koma honum fyrir þar sem hann hafði staðið áður, eða sem næst því, en að vísu ofan á uppfyllingunni. Umræddur hópur Vesturbæjarstráka samþykkti þetta á fundi og forkólfarnir sendu borgaryfirvöldum bréf um málið í árslok 1999 og lögðu jafnframt til að
Kjartan Mogensen landslagsarkitekt, sem ráðamenn borgarinnar fólu að skipuleggja torgið, sat fundinn og var með í ráðum um frágang við Ufsaklett. Hann var síðan settur ofan á uppfyllinguna, sem næst sínum gamla stað, öllum aðgengilegur. Hörður Óskarsson prentari, þekktur á sjötta áratuga 20. aldar sem miðvörður í meistaraflokki KR í knattspyrnu, hafði meðferðis ljósmynd af klettinum þar sem hann stóð á upprunalegum stað og gat ekki verið vafa undirorpið að klettur sá sem komið var fyrir norðvestan við torgið, var hinn eini sanni Ufsaklettur og snýr eins og hann gerði á gamla staðnum.
Mikilvægi Ufsakletts
Sá sem þetta ritar, mun yngri en umræddir Vesturbæjarstrákar, man vel hversu mikið aðdráttarafl kletturinn hafði snemma á sjötta áratug síðustu aldar þar sem hann stóð allhátt norðan Selsvarar. Hann dró til sín krakka, kannski helst stráka, sem stóðust ekki mátið að klifra upp á hann, til dæmis til að renna þaðan færi og veiða þyrskling eða ufsa. Stundum fréttist að sumir fengju lax, eftir því sem hermt er. Mest þótti varið í að klífa klettinn þegar gætti öldugangs, leita þá lags til að komast upp og stökkva síðan niður áður en næsta holskefla riði yfir.
Þarna stendur hann, nánast í beinu framhaldi af Sólvallagötunni, kletturinn sem nefndur var í upphafi þessarar samantektar. Þetta er sjálfur Ufsaklettur, en fáir munu þekkja sögu hans. Hún er vel þess virði að halda henni til haga, vekur ljúfar minningar um liðna tíð og björgunarsagan er merkur vitnisburður um þörf manna fyrir að leggja rækt við sameiginlegar minningar. Slíkar minningar tengjast mikilvægri vitund um sameiginlegan uppruna og stuðla að samsemd. Þeir sem stóðu fyrir að bjarga Ufsakletti voru æskufélagar úr Vesturbænum og þegar klettinum var komið fyrir á gamla staðnum voru þeir líklega flestir við lok starfsferils, hver á sínu sviði. Þeir áttu með sér fundi og sögðu sögur um lífið í gamla Vesturbænum. Kletturinn var miðlægur í minningum þeirra og þeir tengdu hann manndómsvígslu.
Ég undirritaður gerðist afskiptasamur sumarið 1999, skrifaði borgarverkfræðingi bréf og vildi láta flytja Ufsaklett af torginu yfir á sjávarkambinn, sem næst gamla staðnum, og lagði jafnframt til að torgið yrði nefnt Selstorg. Mér var þá sagt frá strákahópnum, sem ég vissi ekki um, og Sigurður Þ. Árnason bauð mér að vera með á fundi þeirra, sem ég gerði, mér til mikillar ánægju.
Gagnlegt að merkja
Þetta er rifjað upp hérna ma. af því að fyrirhuguð stækkun sjóvarnargarðs við Ánanaust og færsla göngustígs, og framkvæmdir sem þessu fylgja, gæti vakið þá hugmynd að best væri að færa klettinn, svo að um muni, eða jafnvel flytja brott. Sú saga sem hér hefur verið rakin sýnir að það væri synd og skömm og lausleg könnun mín bendir til að unnt eigi að vera að leggja nýjan stíg í fullri breidd án þess að færa klettinn. Ástæða er til að merkja Ufsaklett í von um að það gæti orðið honum til nokkurrar varnar og haldið lífinu í sögu hans. Og takist vel til um sjóvarnir væri kjörið að koma fyrir bekk hjá klettinum og stuðla að því að hér á stígamótum geti verið áningarstaður fyrir hina fjölmörgu sem njóta útivistar á stígunum við sjóinn.
að segja”, veraldarsaga Péturs Hoffmanns Salómonssonar sem Stefán Jónsson færði í letur. Núna mun fólk af yngri kynslóðum kannski helst kannast við Pétur af því að til er um hann söngurinn Hoffmannshnefar, við texta Jónasar Árnasonar.
Það er annað sem mætti líka merkja. Eins og fleiri á höfundur þessa pistils góðar minningar tengdar Selsvör, bátum, hrognkelsum og grásleppukörlum. Áður var stunduð sókn frá Selsvör á djúpmið en Rafn Sigurðsson telur að slíkir róðrar hafi verið hættir á þriðja áratug síðustu aldar. Eftir það voru aðeins stundaðar hrognkelsaveiðar úr vörinni, sumir höfðu þær sem aukavinnu og svo reru líka gamlir sjómenn sem voru komnir í land en áttu erfitt með að slíta sig frá sjónum, eftir því sem Rafn hermir. Af grásleppukörlum þarna var kannski þekktastur á sjötta áratug síðustu aldar Pétur Hoffmann eða öðru nafni Pétur H. Salómonsson sem átti heima við vörina, og var reyndar ekki einn um það.
Pétur segir af sér sögur í bókinni “Þér
Margir komu við í Selsvör fyrir ríflega hálfri öld til að kaupa sér í soðið og þar gat verið líflegt. Strákar hjálpuðu til við að setja fram báta eða ráða þeim til hlunns og fengu stundum að fljóta með þegar vitjað var um.
Eftir að fyllt var upp í Selsvör ofanverða, trúlega árið 1959, hefur hún smám saman verið að hverfa með auknum uppfyllingum og niðurbroti sjávar. Ég tel þó að á mikilli fjöru megi greina síðustu leifar hennar og vísa á meðfylgjandi mynd því til staðfestingar. Milli vararinnar, sem ég þykist greina, og Ufsakletts, þar sem hann er að finna á uppfyllingunni fyrir norðan hana, eru um 30 metrar. Ég legg til að Selsvör verði líka merkt og tilgreini frekari ástæður þess hér á eftir.
Sorpa, Selsvör og Öskuhaugar í einni bendu
Svo mjög er farið að fyrnast yfir hvar Selsvör er að í sérstakri grein um hana í alfræðisafninu Wikipedia, sem finna má á netinu (www.juugle.info/is/Selsvör), segir að hún hafi verið þar sem núna er endurvinnslustöð Sorpu og að áður hafi verið urðunarstaður á sama stað, þ.e. ruslahaugar. Þessi endurvinnslustöð er fyrir vestan Mýrargötu og æðispöl frá Selsvör þar sem hún er við enda Hringbrautar. Þessi ónákvæmni á sér líklega þá skýringu að skammt frá endurvinnslustöðinni var Litla-Selsvör, fyrir neðan núverandi Vesturgötu, kennd við Litla-Sel, og munu hafa verið ruslahaugar hjá vörinni í eina tíð. Önnur ranghugmynd er sú að ruslahaugar hafi verið við Selsvör sjálfa (Stóra-Sels vör), umrædda vör við enda Hringbrautar, en það mun aldrei hafa verið. Haugarnir þar sem Pétur Hoffmann fann dýrgripi voru kallaðir Öskuhaugarnir eða Haugarnir og voru í fjörunni við Eiðsgranda, fyrir sunnan Grandaveg. Ég þykist muna að um miðbik sjötta áratugar síðustu aldar hafi rusli einkum verið ekið á svæðið svo að segja beint þar fyrir framan sem síðar varð til gatan Rekagrandi.
Athygli vekur hve fjaran þar sem haugarnir voru er orðin hrein og fjörusandurinn freistandi til athafna. En erfitt er að klöngrast ofan í fjöruna hér við Eiðsgranda og væri eðlilegt að gera tröppur til að auðvelda fólki, ungu og gömlu, að komast hérna að sjónum, svo sem til að vaða, fleyta kerlingar eða skoða fjörulífið eða bara til að spígspora í sandinum. Þarna gæti líka verið gaman að koma fyrir upplýsingum
Selsvör og Stóra-Sel
Um þetta má fræðast í bókinni Þættir úr sögu Reykjavíkur. Í Stóra-Selsvör drógu á land báta sína undir lok 19. aldar ekki einungis útvegsbændur frá Stóra-Seli heldur líka tómthúsmenn frá Pálshúsum, að talið er (þar sem er Hringbraut 117 eða 119) og af norðanverðu Bráðræðisholti, svo sem Háholti og Lágholti. Enn fremur af Melnum en þá mun átt við býli sem var gegnt Ásvallagötu 53-5, eða þar um bil (taldist til Sólvallagötu 31). Úr umræddri vör reru líka sem formenn, Snorri Þórðarson í Steinsholti sem Snorrakot mun kennt við (síðar Holtsgata 1) og Jón Ingimundarson í Selsholti eða Jónskoti (Holtsgötu 3). Er um þetta farið eftir þeim Ágústi Jósefssyni heilbrigðisfulltrúa og Þórbergi Þórðarsyni rithöfundi, sem skráði eftir Ólafi Jónssyni fiskmatsmanni. Stærstu bátarnir, þeir sem haldið var á djúpmið, voru sex- og áttæringar og á þeim voru ófáir aðkomumenn sem fengu inni hjá útvegsbændum og tómthúsmönnum.
Þetta er merkileg saga um framfarir, fólksfjölgun og bættan hag sem átti rætur í betri bátum, hagkvæmari seglabúnaði og harðari sjósókn. Framfarirnar birtust ma. í vandaðri húsakynnum, þar sem voru steinbæir, eins og á Stóra-Seli. Þessa ber að minnast og liður í því væri að merkja Selsvör. Það mætti gera með því að setja stólpa með skilti við fyrirhugaðan garð og gera tröppur sem auðveldi fólki að fara upp á garðinn til að fá yfirsýn. Óttist yfirvöld að tröppurnar ýti undir fólk að fara sér að voða með því að ganga á garðinum, eða feta sig um illfært stórgrýti niður að sjónum, mætti kannski afmarka útsýnisstaðinn með traustri girðingu. Eftir mikinn ágang sjávar á síðastliðnum vetri voru lítil merki um að hann hefði borið sand og möl á land við Selsvör enda var hún önnur tveggja þrautalendinga við Reykjavík, hin var Grófin.
Að sunnanverðu í Selsvör teljast vera leifar af hlöðnum garði eða fremur mætti tala um vegg. Í Fornleifaskrá Reykjavíkur frá árinu 1995 segir (bls. 175), „Til stendur að endurhlaða garðinn og koma fyrir upplýsingaskilti á staðnum”. Því miður hefur dregist úr hömlu að koma fyrir skilti. Upplýsingar á slíku skilti þyrftu ekki að vera mjög rækilegar, áhugasömum mætti vísa á fyllri upplýsingar á heimasíðu borgarinnar á netinu. Vegginn má sjá á meðfylgjandi mynd sem er ný og væri nokkurs virði að halda við sem síðustu minjum um vörina. Segir í fornleifaskránni að hleðslusteina úr veggnum megi sjá á víð og dreif hið næsta honum. Auðvitað er hætt við að þeir gangi úr skorðum að nýju en þannig var raunveruleikinn áður fyrr og menn létu sig hafa það að lagfæra vörina og hreinsa hana eftir þörfum.
Ærið tilefni er til að merkja Sels-vör, ekki aðeins vegna umrædds ruglings heldur vegna þess að þetta er ein helsta og þekktasta vör í Reykjavík. Hún er kennd við bæinn Sel eða Stóra-Sel sem var lögbýli á 14. öld og er ætlandi að þá þegar hafi vörin verið til, í einhverri mynd. Stóra-Sel er við Holtsgötu 41, á baklóð, og þar stendur enn steinbær sem mun hafa verið reistur árið 1884 og ætti að sýna honum verðugan sóma. Í slíkum steinbæjum áttu oft heima útvegsbændur sem lifðu af sjávarafla og höfðu nokkurt jarðnæði fyrir skepnur (grasbýlingar) og svo hinir sem nefndust jafnan tómthúsmenn og lifðu eingöngu af sjávarafla og vinnu sem féll til. Á seinni hluta 19. aldar gerðu margir þessara manna út opna báta, ekki aðeins til að veiða hrognkelsi uppi við landsteina á vorin heldur einkum til þorskveiða um hávetur, jafnvel allt suður í Garðsjó, og þurfti áræði til og kunnáttu.
Niðurlagsorð
Framtak strákanna vestast í Vesturbænum sýnir ríka þörf fyrir tengsl við fortíðina. Ummerkjum um líf og starf á fyrri tíð hefur verið eytt jafnt og þétt, stundum alveg án þess að nauður ræki til þess. Okkur er þarft að staldra stundum við og minnast þess að merki fortíðar hafa oft í sér fólgin mikil verðmæti, jafnvel þótt þau láti lítið yfir sér.“
Helgi Þorláksson fjallar um Stórasel og Ufsaklett í Mbl. 11. des. 1993. Þar segir hann m.a.: „Mikil saga og merk; Stórasel á sér langa og merka sögu. Fólki þykir fróðlegt að heyra að hér hafi Reykjavíkurbændur haft í seli á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Nálægðin við Vík vekur margar spurningar um seljabúskap að fornu. Selið fékk uppreisn og varð fullgild jörð, svonefnt lögbýli, fyrir 1379. Þá var jörðin í eigu Víkurkirkju og það er skýring þess að þarna varð síðar prestsetur. Útræði hefur sjálfsagt valdið mestu um þessa upphefð, róið var árið um kring frá Seli samkvæmt Jarðabók þeirra Áma og Páls og mun þá hafa verið lagt úr margfrægri Selsvör. Selið hefur verið hin mikla viðmiðun vestast í Vesturbænum; önnur býli tóku nafn eftir því, Miðsel, Litlasel, Jórunnarsel, Ívarssel, og eftir þessum seljabýlum nefnist Seljavegur. Miðsel er horfið en hin standa enn. Hringbraut liggur vestast milli Bráðræðisholts og Selsholts. Holtsgata heitir eftir Selsholti og milli hennar og Sólvallagötu er Selland enda nefndist vestasti hluti Sólvallagötu Sellandsstígur í eina tíð. Auk Selsvarar má líka nefna Selsker sem er væntanlega nefnt eftir Seli. Selsingar nefndust tómthúsmennirnir á seljabæjunum og í öðrum tómthúsum í Selsholti. Mesti uppgangstími reykvískra
tómthúsmanna var á seinni hluta 19. aldar, þeir reru þá alla leið suður í Garðsjó á vetrarvertíð á breyttum og bættum seglbátum og gerðu sér steinbæi sem tóku torfbæjum langt fram. Þessir menn öfluðu saltfisksins sem var skýringin á tilveru Reykjavíkur. Einn þessara tómthúsmanna var Sveinn Ingimundarson sem reisti steinbæinn í Stóraseli.
Steinbæirnir voru einu sinni um 150 en núna standa aðeins um 20, að sögn, sem vitni um þessa sérreykvísku húsagerð og hefur enn fækkað nýlega.“
Heimild:
–Helgi Þorláksson, Vesturbæjarblaðið 6. tbl., 10. árg., júní 2007, bls. 8-9.
-Helgi Þorláksson – Mbl. 11. des. 1993, bls. 46.
-Mbl. 15. des. 1993, bls. 4 (mynd og texti).
-Mbl. 09. nóvember 1996 – C.
Selsvör – kort.
Dvergasteinar
Jón Jónsson skrifaði grein í Náttúrufræðinginn 1990 er hann nefndi „Dvergasteinar„. Þar fjallar hann m.a. um sérstæða myndun grágrýtisbjarga er víða má sjá í fjörum á Reykjanesskaga, t.d. utan við Óttarsstaði, og jafnvel sums staðar innar í landinu, s.s. ofan við Bæjarsker.
„INNGANGUR
Kveikjan að þessu greinarkorni er samtal við nágranna minn Einar Vilhjálmsson og síðar grein eftir hann, sem birt var á sínum tíma í Þjóðviljanum ásamt mynd, sem birtist með leyfi Einars. Sjaldgæft mun það að bær taki nafn af einum steini, en svo virðist þó vera um kirkjustaðinn forna, Dvergastein í Seyðisfirði.
ÞJÓÐSÖGNIN
Sögn hermir að kirkja hafi forðum verið sunnan fjarðar nálægt Sörlastöðum, en verið flutt þaðan norður yfir að Dvergasteini, þar sem hún var svo öldum saman. Skammt þar frá er steinninn. Sögnin hermir ennfremur, að í honum búi dvergar, en þeir voru taldir afburða smiðir og því eru slíkir menn sagðir dverghagir. Dvergar þessir voru, svo hermir sagan, góðir og vel kristnir, vildu ekki una kirkjuleysinu né heldur nábýli við þá af sínum kynstofni, sem héldu fast við sína fornu trú, og því var það að til þeirra sást er þeir komu siglandi sínum steini norður yfir fjörð, lenda honum og setja upp ekki fjarri kirkjunni, þar sem hann stendur enn í dag. (Eftir grein Einars Vilhjálmssonar og Þjóðsögum Sigfúsar Sigfússonar (1982)).
DVERGASTEINAR
Steina með fleti sem veðrast hafa á þennan hátt er víða að finna og fyrirbærið vel þekkt (sjá Glossary of Geology 1980). Slíkar myndanir koma fyrir víðs vegar allt frá ströndum Íslands og háfjöllum til saltvatna Afríku. Sjálfur veitti ég þessu athygli á grágrýtishellum á fjörukambi í Blikalónsey á Sléttu, líklega 1956, en síðar víða. Á sunnanverðum Reykjanesskaga, frá Staðarmölum að Háleyjarbungu, grúir af þessu bæði í föstu bergi og á lausum steinum. Myndun þessa mun ég framvegis nefna dvergasteina, hvort sem aðrir kunna að fylgja eftir í því eða ekki. Sérheiti á þessu er hvort sem er mér ekki kunnugt. Þessi veðrun verður þar sem salt vatn smýgur inn í fínar holur í frauðkenndu bergi svo sem t.d. grágrýti. Þar kristallast saltið út og sprengir um leið út frá sér. Þéttari lög í berginu, oftast mjög óregluleg, taka ekki til sín vatn og standa því eftir sem hryggir. Sama hlutverki sem saltið gegnir vatnið þar sem það nær að frjósa. Af þessu er eðlilegt að dvergasteinar séu meira áberandi við sjávarsíðuna, þar sem seltan er ávallt fyrir hendi árið um kring, en frostverkan að jafnaði ekki nema nokkurn hluta árs.“
Holótt grjót við sjávarströnd getur einnig upphaflega átt rætur sínar að rekja til innilokaðra gasgufubóla í berginu eða saltveðrunar.
Jón Jónsson, Náttúrufræðingurinn, 60. árg. 1990, bls. 161-162.
Dvergasteinn.