Sundlaug Hafnarfjarðar,byggð 1943, sem u.þ.b. tíu árum síðar, varð að Sundhöll Hafnarfjarðar, varð áttræð 29. ágúst 2023. Af því tilefni voru sett upp upplýsingaskilti; eitt við Herjólfsgötu utan við Sundlaugina og svo þrjú í anddyri hennar.
Frá vígslu Sundlaugar Hafnarfjarðar 1943.
Bygging sundlaugarinnar hófst árið 1940 en verkið tafðist vegna seinni heimsstyrjaldarinnar. Byggingu hennar var lokið árið 1943 og var sundlaugin formlega opnuð sunnudaginn 29. ágúst 1943. Sundlaugin í Hafnarfirði er glæsihús, teiknað af Guðjóni Samúelssyni. Byggingarsaga laugarinnar átti sér nokkrun aðdraganda.
Á söguskiltinu utandyra má lesa eftirfarandi texta: „Skipulögð íþróttaiðkun hófst í Hafnarfirði haustið 1894 með leikfimikennslu í Flensborgarskólanum. Í skólaskýrslu fyrir þennan vetur segir að í leikfimi hafi m.a. verið kennt í sund á þurru landi.
Sundhöl Hafnarfjarðar – skilti utandyra.
Það var þó ekki fyrr en árið 1909 sem eiginleg sundkennsla hófst í Hafnarfirði en þá var það Ungmennafélagið 17. júní sem stóð að kennslunni. Hún fór fram í sjónum út af Hamarskotsmöl en síðar við Hellufjöru og árið 1926 var sundkennslan færð vestur að Krosseyrarmölum. Var hún þar í tæpan áratug en var þá flutt yfir fjörðinn að Skiphól við Óseyrartjörn. Snemma komu upp hugmyndir um byggingu sundlaugar í bænum, menn vildu „beita sér fyrir því, að upp kæmist í bænum sundlaug, þar sem börn og æskulýður bæjarins ættu kost á að nema heilnæmustu og gagnlegustu íþrótt allra íþrótta, sund“. Á næstu árum komu fram ýmsar hugmyndir um staðsetningu laugarinnar en það var loks árið 1939 sem lögð var fram teikning og kostnaðaráætlun af sundlaug við Krosseyrarmalir og hófust framkvæmdir í október sama ár.
Sundæfingar neðan Krosseyrarmalar.
Árið 1843 mátti lesa eftirfarandi frétt af vígslu sundlaugarinnar: „Er hjer um hið merkasta fyrirtæki að ræða, sem eflaust á eftir að hafa eigi minni þýðingu fyrir líkamlega hollustu Hafnfirðinga en Sundhöllin fyrir Reykvíkinga. Sjór er notaður í laugina og er hann hitaður upp með miðstöðvarhita. Fullkomin hreinsunartæki eru fyrir vatnið.“ Sundlaugin var opin allt árið en rekstrinum var skipt í þrjú tímabil. Frá 1. nóvember til 1. apríl var hún rekin sem baðhús. Mánuðina apríl, maí september og október var aðeins vatnið í grynnri enda hennar hitað og hreinsað og var sundlaugin því aðeins í fullri notkun yfir sumarmánuðina.
Árið 1949 var hætt að nota sjó í laugina auk þess sem þá var kolakötlunum skipt út fyrir olíukyndingu. Samþykkt var að byggja yfir laugina árið 1951 og var hún vígð sem sundhöll tveimur árum síðar. Það var svo árið 1976 sem lögð var hitaveita í Sundhöllina en það gjörbreytti rekstrargrundvelli hennar til hins betra. Árið eftir vor settar upp tvær setlaugar í sólskýli við laugina“.
Sundlaug Hafnarfjarðar -Upplýsingaskilti innandyra.
Á söguskiltunum innandyra stendur: „Sundkennsla í sjónum – Elstu heimildir um sundkennslu í Hafnarfirði eru frá árinu 1909 en þá var það Ungmennafélagi 17. júní sem stóð að kennslunni. Þar sem engin sundlaug var í bænum á þessum tíma fór kennslan fram í sjónum úf af Hamarskostmöl. Árið 1911 var tekin á leigu skúr sem stóð á mölinni og var hann notaður sem sundskáli þar sem nemendur gátu skipt um föt. Eftir að starfsemi Ungmennafélagsins lagðist niður, árið 1913, fól Bæjarstjórn Hafnarfjarðar skólanefnd barnaskólans að annast kennsluna.
Fyrrum starfsmenn Sundhallarinnar voru heiðraðir með blómvendi í tilefni af 80 ára afmæli Sundlaugar Hafnarfjarðar.
Eins og áður segir fór kennslan fram á Hamarskotmöl, vestan við Vesturhamar en svo lengi fyrir sunnan hamarinn í svokallaðri Hellufjöru. Eftir að St. Jósepsspítali tók til starfa árið 1926 var nauðsynlegt að flytja sundkennsluna vegna frárennslis sem leitt var frá spítalanum niður í sjó. Var sundkennslan þá fær að svokölluðum Gatakletti vestur á Krosseyrarmölum og var sundskálinn fluttur með. Sundkennslan var þar í tæpan áratug en þá þurfti að flytja hana aftur þar sem mengunar var farið að gæta á svæðinu frá fiskvinnslustöðvum þar. Var sundaðstaðan þá flutt yfir fjörðinn að Skiphól við Óseyrartjörn.
Sundiðkun við Hamarskotsmöl 1915.
Eins og gefur að skilja var aðstaðan aldrei góð til sundiðkunar á meðan synt var í köldum sjónum. Snemma komu upp hugmyndir um byggingu sundlaugar í bænum og var það meðal annars Sundfélag Hafnarfjarðar sem vildi „beita sér fyrir því, að upp kæmist í bænum sundlaug, þar sem börn og æskulúður bæjarins ættu kost á að nema heilnæmustu og gegnlegustu íþrótt alla íþrótta, sund.“ Á næstu árum komu upp hugmyndir um byggingu laugarinnar við Strandgötu, við leikfimishús barnaskólans og loks við Krosseyrarmalir upp af Gatakletti. Það var svo árið 1939 sem lögð var fram teikning og kostnaðaráætlun, sem Ágúst Pálson byggingarmeistari hafði unnið, af sundlaug við Krosseyrarmalir og hófust framkvæmdir í október sama ár.“
Frá vígslu Sundlaugar Hafnarfjarðar 1943.
„Vígsla laugarinnar – Föstudaginn 10. september 1943 mátti lesa í dagblaðinu Fálkanum eftirfarandi frétt af vígslu sundlaugarinnar: „Sundlaugin í Hafnarfirði varð vígð á sunnudaginn annan er var að viðstöddu miklu fjölmenni. Er hjer um hið merkilegasta fyrirtæki að ræða, sem eflaust á eftir að hafa eigi minni þýðingu fyrir líkamlega hollustu Hafnfirðinga en Sundhöllin fyrir Reykvíkinga. Í anddyrinu er aðgöngumiðasala fyrir gestina og afgreiðsla á handklæðum og sundskýlum. Þá tekur við rúmgóður forsalur en úr honum er gengið inn í búningsklefana…“
Sundlaug verður að Sundhöll.
„Sundlaug verður Sundhöll – Árið 1949 var hætt að nota sjó í laugina auk þess sem þá var gömlu kolakötlunum skipt út fyrir olíukyndingu. Fljótlega eftir opnun sundlaugarinnar fóru að heyrast raddir um að æskilegt væri að sundlaugin yrði yfirbyggð til að hægt væri að nýta hana betur allt árið. Skiptar skoðanir voru um málið og töldu sumir heppilegast að setja á hana hreyfanlega yfirbyggingu sem hægt væri að opma yfir sumarmánuðina. Fallið var frá þeirri hugmynd og samið við Byggingafélagið Þór um að byggja yfir laugina árið 1951.
Í Hjálmur 1943 mátti lesa eftirfarandi um Sundlaug Hafnarfjarðar: „Sunnudaginn 29. ágúst var vígð og tekin í notkun sundlaug sú, sem verið hefur í smíðum hér undanfarin ár. Var vígsuathöfnin öll hin hátíðlegasta svo sem hæfði þessu tækifæri.
Sundlaug Hafnarfjarðar.
Sundlauginni þarf ekki að lýsa, þar sem öll blöð og útvarp hafa birt mjög ítarlega frásögn og lýsingu á henni og nú er fjöldi bæjarbúa búinn að kynnast henni af eigin raun. Hins vegar verður hér rakin í eins stuttu máli og mögulegt er saga sundlaugarbyggingarinnar: Óvíða á landinu er náttúran jafn ógjöful á sæmilegan baðstað og hér í Hafnarfirði. Þess vegna skapaðist hér fyrr hugmyndin um byggingu sundlaugar en víða annars staðar, þar sem nú eru fyrir löngu komnar sundlaugar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – sundiðkun neðan Krosseyrarmala.
Töluvert fyrir 1930 voru ýmis félög í bænum búin að samþykkja að styðja sundlaugarbyggingu og sum höfðu ákveðið að beita sér fyrir henni og fjársöfnun var hafin til sundlaugarbyggingarinnar. En allt þetta varð til lítils. Sundlaugarmálið sofnaði og var ekki vakið fyrr en 1934. Þá hélt Knattspyrnufélagið Haukar borgarafund um íþróttamál bæjarins og var sundlaugarmálið eitt af aðalmálum fundarins og var gerð í því máli ákveðin samþykkt. Nokkru síðar barst ýmsum félögum í bænum bréf frá bæjarstjóra, sem þá var Emil Jónsson, þar sem óskað var eftir tilnefningu þeirra í nefnd er forgöngu skyldi hafa um byggingu sundlaugar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – upplýsingaskilti innandyra.
Urðu þessi félög við ósk bæjarstjóra og nefndin var skipuð þessum mönnum: Frá bæjarstjórn Hafnarfjarðar Guðmundur Gissurarson, og var hann formaður nefndarinnar, frá Verkamannafélaginu Hlíf Grímur Kr. Andrésson, frá Sjómannafélagi Hafnarfjarðar Magnús Þórðarson (varamaður Magnúsar var Hans Ólafsson, sem vegna fjarveru Magnúsar tók mikinn þátt í störfum nefndarinnar, Jóngeir E. Davíðsson kom síðar í nefndina sem aðalmaður Sjómannafélagsins). Frá Skipstjóra- og stýrimannafélaginu Kára, Loftur Bjarnason, frá Barnaskóla Hafnarfjarðar, Guðjón Guðjónsson, frá Kennarafélagi Hafnarfjarðar Hallsteinn Hinriksson og frá íþróttafélögunum Hermann Guðmundsson.
Nefndin hóf þegar starf sitt með því að athuga stæði fyrir væntanlega sundlaugarbyggingu, en varð ekki sammála um það, hvort í sundlauginni skyldi vera vatn eða sjór. Ósamkomulag þetta leiddi til þess að nefndin var ekki starfshæf um langan tíma og má segja að hér um bil 5 ár hafi farið í togstreitu milli þeirra tveggja hluta, sem nefndin klofnaði í.
Loks á árinu 1939 náðist samkomulag í nefndinni um að byggja sjósundlaug, sem standa skyldi á Krosseyrarmölum. Voru þá strax hafnar framkvæmdir og byrjað að grafa grunn fyrir sundlaugina, en vegna ýmissa örðugleika miðaði verkinu mjög hægt áfram þar til á árinu 1941. Þá var hafin bygging sjálfrar laugarinnar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – söguskilti afhjúpað.
Árið eftir tók bærinn raunverulega sundlaugarbygginguna algerlega í sínar hendur með skipun þriggja manna í svo nefnt Sundráð, en í það voru skipaðir Guðmundur Gissurarson, Loftur Bjarnason og Ásgeir Stefánsson. Sundlaugarráðið hagaði þá þannig starfi sínu, að fullt tillit var tekið til samþykkta og ákvarðana sudlaugarnefndarinnar og á marga fundi Sundráðs var var sundlaugarnefndin kvödd.
Sundlaug Hafnarfjarðar – óyfirbyggð.
Fyrir dugnað og framtak sundráðs gekk bygging sundlaugarinnar mun betur en hægt var að búast við, og þann 29 ágúst var laugin komin upp og vígð, svo sem áður er að vikið. Er laugin hið myndarlegasta mannvirki. mun fullkomnari en áætlað var í fyrstu, en óyfirbyggð. Er það stór galli hvað snertir vetrarrekstur hennar, hins vegar er hún skemmtilegri óyfirbyggð að sumarlagi í góðri tíð.
Þetta er saga sundlaugarinnar til þessa, en saga hennar er ekki á enda þótt sundlaugin hafi verið vígð og tekin til notkunar, heldur er að eins um þáttaskifti að ræða og hefst nú nýr þáttur, sem ekki er síður þýðingarmikill en sá, sem liðinn er.
Teikning af endurbótum sem fyrirhugaðar eru á Sundhöllinni í framtíðinni.
Er þess að vænta, að bæjarbúar geri sitt til þess að gera þann þátt sem glæsilegastan með því að nota laugina almennt, svo að hún verði í raun og sannleika til þroska og manndóms fyrir Hafnfirðinga.“
Í Sveitarstjórnarmál 1943 er fjallað um Sundlaug Hafnarfjarðar: „Sunnudaginn 29. ág. s. l. var opnuð til almenningsnota ný sundlaug í Hafnarfirði.
Fór sú athöfn fram með mikilli viðhöfn og að viðstöddu fjölmenni bæði úr Hafnarfirði og Reykjavík.
Sundlaug þessi er mikið mannvirki, er tekur yfir 700 fermetra svæði og er ein hæð. Hún er sjólaug og er við Krosseyrarmalir, í kvos vestan undir hraunbrúninni. Sjónum er dælt i laugina með rafmagnsdælu, hitaður upp með kolum og rafmagni og hreinsaður í fullkomnum hreinsunartækjum, sem vélsmiðjan Hamar í Reykjavík smíðaði og setti upp.
Sjálf laugarþróin er að stærð 25X8.5 m. Dýptin í grynnri endann er 90 cm, en 5 m í dýpri enda. Grynnri hluti laugarinnar er um helmingur af lengdinni, en með jöfnum halla frá 90 cm til 100 cm; úr því dýpkar ört í 5 m. Hrákarenna með niðurföllum er umhverfis alla laugina, enn fremur eru gangpallar með fram allri lauginni og eru að breidd 2 til 2.5 m. Búningsklefum, böðum og afgreiðslu er komið fyrir við grynnri enda laugarinnar…
Sundlaug Hafnarfjarðar fyrrum – Hallsteinn kennir sund.
Bygging sundlaugarinnar hófst á árinu 1940, en tafðist á ýmsan hátt vegna vöntunar á nægilegu vinnuafli og vegna erfiðleika með að fá efni og alls konar tæki. Upphaflega var ákveðið að byggja sundlaugina með almennum samskotum og þá valin nefnd, er í áttu sæti menn frá ýmsum félagssamtökum í Hafnarfirði og frá bæjarstjórn. En vegna þess hve mannvirkið reyndist umfangsmikið og dýrt, vegna hinna breyttu tíma, varð niðurstaðan sú, að bærinn byggði laugina með styrk úr ríkissjóði. Alls söfnuðust 30 þúsundir króna með frjálsum samskotum. Gerð og fyrirkomulag sundlaugarinnar var ákveðið í samráði við húsameistara ríkisins, íþróttafulltrúa og íþróttanefnd ríkisins. Sundlaugin mun bafa kostað alls rúml. 500 þús. kr., og verður framlag frá ríkissjóði að líkindum 2/5 kostnaðar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – frá vígslunni 1953.
Sundlaugin er rekin af Hafnarfjarðarkaupstað, og fer kennsla þar fram bæði fyrir skólanemendur og almenning. Með byggingu sundlaugarinnar hafa Hafnfirðingar hrint í framkvæmd miklu nauðsynja- og menningarmáli fyrir þennan mikla útgerðar- og sjómannannabæ.“
Alþýðublað Hafnarfjarðar fjallaði um byggingu sundlaugarinnar 1953 (blaðið var ekki gefið út 1943) undir fyrirsögninni „Sundhöll Hafnarfjarðar opnuð – Hátíðleg athöfn kl. 2 í dag!“
„Hin nýja Sundhöll Hafnarfjarðar verður vígð á morgun. Hefur verið byggt yfir gömlu opnu sundlaugina og hafa þær framkvæmdir allar staðið yfir síðan á miðju árið 1951 að fjárfestingarleyfi fékkst fyrir byggingunni en þá hafði árangurslaust verið sótt um slíkt leyfi frá því árið 1947. Auk yfirbyggingarinnar var reist viðbygging að norðanverðu yfir þrjá stóra vatnsgeyma fyrir loftræstingarkerfið, böðin og miðstöðina. Er sundhöllin nú hituð bæði með rafmagnsnæturhitun og olíu. Ýmsar lagfæringar hafa verið gerðar á böðum laugarinnar, búningsklefar lagfærðir og endurbætur gera að á miðasölu o.fl. Er afar snyrtilega frá öllu gengið. Salurinn er bæði hitaður upp með miðstöð og lofthita en það loft er alltaf ferskt, tekið beint að utan, ekki hitað upp á ný. Sundhöllin verður opnuð á morgun kl. 14 með hátíðlegri athöfn. Á eftir verður fólki gefinn kostur a að skoða mannvirkið til kl. 3.30 en þá verður að rýma húsið svo hægt sé að hefja sundmótið „Reykjavík – Utanbæjarmenn“ kl. 5 e.h.“
Sundlaug Hafnarfjarðar frá vígsluathöfninni 1943.
Það var svo árið 1976 sem skipt var um þak á sundhallarasalnum auk sem hitaveita var lögð í Sundhöllina en það gjörbreytti rekstrargrundvelli hennar til his betra. Árið eftir voru settar upp tvær setlaugar í sólskýri laugarinnar og affallsvatn notað til að hita stéttar og sólskýli og við aðalinngang.“
Í umfjölluninni segir m.a.: „Sundhöll Hafnarfjarðar verður opnuð með hátíðlegri viðhöfn í dag, laugardag, 13. júní kl. 2 e.h. Lúðrasveit Hafnarfjarðar leikur, stuttar ræður flytja: Stefán Gunnlaugsson, formaður íþróttanefndar Hafnarfjarðar, Helgi Hannesson, bæjarstjóri, Þorsteinn Einarsson, íþróttafulltrúi og Jón Egilsson, formaður ÍBH. Að því loknu verður fólki gefinn kostur á að skoða stundhallarbygginguna. Kl. 5 hefst svo sundmót og keppa þar Reykvíkingar við sundmenn úr Hafnarfirði og utan af landi.
Sundlaug Hafnarfjarðar – vígsla. 1953.
Bæjarstjórnarmeirihluti Alþýðuflokksins hefur alla tíð lagt á það áherslu og að því unnið eftir því sem efni og ástæður hafa leyft á hverjum tíma, að íþróttamönnum þessa bæjar yrði sköpuð viðunandi skilyrði til iðkunar hinna ýmsu íþróttagreina. Því íþróttir geta verið heilsusamlegar og göfgandi og eru eitt af því ákjósanlegasta, sem ungir menn og konur taka sér fyrir hendur í tómstundum sínum. Nú er það að vísu svo, að skilyrði og aðstæður til íþróttaiðkanda hér í bæ eru enn ekki svo góðar, sem æskilegast væri. En vafalaust stendur það til bóta og er þess að vænta, að sameiginlegt átak íþróttamanna og bæjarfélagsins í þessum málum megi í náinni framtíð skapa hafnfirskri íþróttaæsku þau skilyrði sem hún megi vel við una.
Bygging sundlaugarinnar
Bygging sundlaugarinnar var á sínum tíma einn liður í þeirri stefnu Alþýðuflokksmeirihlutans í bæjarstjórn, að bæta aðstæður til íþróttaiðkana.
Þýðing upphitaðrar sundlaugar er augljós. sem heilsulind og orkugjafi þeirra, sem hana skja. Auk þess er sundkunnátta nauðsynleg hverjum manni, til þee að bjarga sínu lífi og annarra frá drukknun.
Yfirbygging sundlaugarinnar var áframhald og einn liður þeirrar stefnu Alþýðuflokksins sem miðar að því að skapa Hafnfirðingum sem best og fullkomnust tæki til gagnlegra íþróttaiðkanda og hollra tómstundaskemmtana.
Bygging sundhallar ákveðin
Sundhöll Hafnarfjarðar 1953.
Yfirbygging sundlaugarinnar er mál, sem búið er að vera á döfinni nú um nokkurra ára skeið. Til að byrja með voru um það nokkuð skiptar skoðanir, hvort að rétt væri að byggja yfir laugina eða ekki.
Árið 1947 ákvað svo Alþýðuflokksmeirihlutinn í bæjarstjórn að láta til skarar skríða og hefja framkvæmdir þá þegar. En til þess að svo gæti orðið, varð fjárhagsráð að leggja blessun sína yfir þá fyrirætlun Alþýðuflokksins og veita fjárfestingarleyfi til byggingarinnar. Fjárhagsráð synjaði. Árin 1948, 1949, 1950 og 1951 voru aftur sendar umsóknir og alltaf synjaði fjárhagsráð. Þá varð það að fulltrúi Alþýðuflokksins, Baldvin Jónsson, í fjárhagsráði áfrýjaði ákvörðun meirihluta ráðsins, sem voru fulltrúar frá Sjálfstæðisflokknum og Framsóknarflokknum, til þess ráðherra í ríkisstjórn, sem fer með íþróttamál. Fulltrúar frá bæjarstjórn og íþróttasamtökunum hér í bæ fóru á fund ráðherrans til að ræða þetta mál. Árangurinn af þeirri málaleitan varð sá, að áfrýjun fulltrúa Alþýðuflokksins í fjárhagsráði var tekin til greina og fjárfestingarleyfið loksins veitt.
Sundlaug Hafnarfjarðar 2022.
Allt frá árinu 1947 var að því unnið af hálfu bæjarstjórnar, að fjárfestingarleyfi fengist. Fulltrúar Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins í fjárhagsráði stóðu ávallt gegn þessari málaleitan Hafnfirðinga. Fulltrúi Alþýðuflokksins var sá eini í fjárhagsráði, sem ætíð var málinu fylgjandi og greiddi því atkvæði sitt.
Sundhallarbyggingunni lokið
Strax og fjárfestingarleyfið var fengið var hafist handa um byggingarframkvæmdirnar. Byggingafélagið „Þór“ h.f. tók að sér að gera bygginguna fokhelda. Yfirsmiður var Sigurbjartur Vilhjálmsson, en múrarameistari var Sigurjón Jónsson.
Sundlaug Hafnarfjarðar – frá vígslunni 1953.
Tréverk annaðist Gestur Gamalíelsson, trésmíðameistari og Byggingafélagið „Þór“ h.f. Málarameistarar voru Aðalsteinn Egilsson og Þórður Sigurðsson. Miðstöðvarlagningu önnuðust Vélsmiðjan Klettur h.f. og Jón Pálsson. Rafvirkjameistari var Sigurjón Guðmundsson. Vatnsgeyma smíðuðu Bror Westerlund og Rafha. Hamar h.f. sá um smíði lofthitunartækja. Yfirumsjón með byggingarframkvæmdum öllum hafði sundhallarforstjórinn Yngvi R. Baldvinsson.
Sundlaug Hafnarfjarðar 2022.
Jafnframt því sem byggt hefur verið yfir laugina, voru gerðar ýmsar endurbætur og lagfæringar á böðum og búningsklefum, komið á rafmagnsnæturhitun, svo hin nýja sundhöll verður upphituð með hvoru tveggja, olíu og rafmagni. Upphitun á sundhallarsalnum er frá lofthitun og ofnum. Reist var viðbygging við sundhallarhúsið að norðanverðu, yfir vatnsgeyma.
Byggingarkostnaðurinn mun nema um 850 þús. kr. Byggingu sundhallarinnar er nú lokið, að öðru leyti en því, að eftir er að múrhúða húsið að utan og útbúa sólskýli, sem fyrirhugað er að verði suð-austan við sundhöllina. Standa vonir til að því verki verði lokið sem fyrst.“
Heimildir:
-Upplýsingaskilti utan og innan Sundlaugar (Sundhallar) Hafnarfjarðar.
-Hjálmur, 7.-8. tbl. 18.09.1943, Sundlaug Hafnarfjarðar, bls. 5.
-Sveitarstjórnarmál 01.12.1943, Sundlaug Hafnarfjarðar, bls. 31-32.
-Alþýðublað Hafnarfjarðar, 12. tbl. 13.06.1953, Bygging sundlaugarinnar, bls. 1 og 4.
Sundhöll Hafnarfjarðar 2023.
Íslenski torfbærinn – Carl Wilhelm Paijkull
Torfbær í Reykjavík á 18. öld.
“Hið fyrsta, sem vekur athygli ferðamannsins, þegar hann fer að kynna sér landið, er íslenski bóndabærinn. Hann er ýmist byggður úr torfi einu saman eða torfi og grjóti. Á sumrin, þegar þak og veggir er orðið grænt, er erfitt að greina bæinn frá umhverfinu. Híbýli fátækasta fólksins er nánast jarðhús, þótt raunar séu reist ofan jarðar. Ég kom t.d. einu sinni að bæ í nágrenni Reykjavíkur, sem gerður var úr venjulegu efni, en aðeins eitt herbergi, myrkt og lágt.
Hlóðareldhús – Gaimard.
Voru þar í öðrum enda tvö rúmstæði, en ferhyrnt borð á milli. Í hinum endanum var geymsla og vinnustofa. Þar hafði verið hlaðið eða fleygt frá sér ull, fjallagrösum og ýmsu fleira. En á miðjum vegg gegnt dyrum var eldstæðið, hlóðir úr lágum hellum. Ekki var trégólf í húsi þessu og ekki heldur loft, nema ef telja skyldi sperrurnar, sem halda uppi torfþekjunni. Birtan kom inn um tvo ljóra á þakinu, og húsið var svo lágt, að bjálkarnir undir sperrunum náðu mér á að giska í geirvörtu. Það liggur í hlutarins eðli, að allt er svart, sótugt og sóðalegt í slíkum bæ, enda verður ekki með orðum lýst, hvernig þarna var umhorfs.“
Þorbjarnarstaðir í Hraunum – tilgáta.
Hrútagjárdyngja I
Spáð var rigningu og hvassviðri, en stjórn FERLIRs hafði áður samið um gott gönguveður á svæðinu. Það gekk eftir.
Hrútagjá.
Gengið var að Fjallinu eina norðan Hrútagjárdyngju. Á norðausturvegg gjáarinnar mátti sjá hversu hrikaleg átök hafa verið þarna í undanför mikillar goshrinu er fyllt hafði innanvert dyngjusvæðið mikilli hraunkviku eftir að landið umhverfis reis. Sjá má landrisið allt umhverfis dyngjuna sem afurðina neðanvert.
Í Hrútagjárdyngju.
Skammt frá Fjallinu eina, í Hrútagjár[dyngju]hrauni, eru nokkrir hraunhellar, s.s. Steinbogahellir (Hellirinn eini), Húshellir, Híðið og Maístjörnuna. Hellarnir fundust fyrst, svo vitað sé, árið 1989. Ætlunin var að leita að þessum hellum skv. lýsingum. Um er m.a. um að ræða dropasteinshella, 155-170 m langa. Steinbogahellir dregur nafn sitt af steinboga yfir hrauntröð framan við hellisopið. Híðið er vandfundið því hellismunninn er lítill og þröngur. Það er nyrstur hellanna, en hann er einn fegursti hraunhellir á Íslandi. Í honum eru nokkurra þúsund ára (˜4500) dropasteinar og því þurfti að fara þar mjög varlega.
Í Húshelli.
Innan við op Húshellis er hlaðið hús úr hraunhellum. Talið er að hleðslan sé mjög forn. Hellirinn greinist í tvennt er inn er komið. Heimildir eru um að útilegumenn hafi jafnvel hafst við í hellinum um tíma, en líklegra verður að telja að þarna hafi um tíma verið athvarf hreindýraveiðimanna. Til vinstri, þegar inn er komið, eru aðalgöngin og í þeim er talsvert af gripabeinum. Fyrst þegar komið var í hellinn mátti sjá þar hreindýrabein, en nú eru einungist eftir þar nokkur kindabein.
Hellir nálægt Selsvöllum.
Sagan segir að útilegumennirnir (á 18. öld) hafi áður verið við Selsvelli, en „flutt sig norður með fjöllunum“. Þar hafi þeir herjað á vegfarendur á leið um þjóðleið, „skammt frá Hvernum eina“, líkt og þjóðsaga og dómar fyrrum kveða á um. Sagt er í heimildum að yfirvaldið hafi lokað hellinum eftir handsömun þjófanna og „hefur hann ekki fundist síðan“. Það er hins vegar ekki allskuldar rétt..
Í Maístjörnunni.
Væntanlega hefur þakið á húsinu í hellinum verið reft, en fjalirnar forfærst ásamt öðrum verðmætum, sem þar kunna að hafa verið. Gólfið hefur verið þakið mosa, sem nú er orðinn að mold. Þegar á botninn er hvolft gæti þarna líka hafa verið afdrep fyrir hreindýraveiðimenn á meðan þau dýr léku hér lausum hala. Til að botna vangavelturnar um útilegumenninna, staðsetta við gamla þjóðleið, má geta þess að Stórhöfðastígurinn liggur þarna skammt norðar. Við hann, örlítið ofan hellisins er hraunhólshróf. Í miðju hans er hið ágætasta skjól með útsýni yfir þjóðleiðina niður með Sandfelli að Fjallinu eina. Næst götunni hefur verið lagað til í hrófinu, þar sem útsýnið er hvað best. Staðurinn gæti hafa tengst útilegumönnunum í Húshelli?
Op Maístjörnunnar.
Maístjarnan er í senn heillegur og stórbrotinn hraunhellir. Hann er sérstaklega viðkvæmur vegna dropsteina og viðkvæmra hraunmyndana, en litadýrðin og hraunrásirnar eru engu líkar.
Til að gera langa sögu stutta þá fundust hellarnir með þolinmæði og eftir talsverða leit. En hvorutveggja var líka þess virði, enda fundust nokkrir áður óþekktir hellar við leitina, s.s. Aðventan og nokkur önnur op, sem enn hafa ekki verið könnuð. Aðventan hlaut nafn í tilefni dagsins sem og tveimur dropsteinum á stalli, nokkurs konar altari, sem í hellinum eru.
Frábært veður. Gangan tók 1 klst og 11 mín.
Hleðslur í Húshelli.
Grindavík – tillaga að stuttum gönguleiðum
Tillaga að nokkrum stuttum gönguleiðum í umdæmi Grindavíkur:
Staðarhverfi – kort ÓSÁ.
a. Staðarhverfi; Kóngsverslunin – Staður – Stóra-Gerði – Staðarvör – Staðarbrunnur – Hvirflar
b. Stóra-Bót: Virkið – Skyggnir – Junkaragerði – Fornavör – Sjávargatan – Járngerðardys
c. Sundvörðuhraun; “Tyrkjabyrgi” – “útilegumannahellir”
d. Eldvörp; jarðfræði – klepragígar – fagurt landslag – hrauntröð
e. Þorbjörn; Ræningjagjá – Camp Vail – Baðsvellir – Gálgaklettar
f. Hópsnes; Hóp – sjóbúðir – Sigga – skipsströnd
Sögu- og minjaskilti í Þórkötlustaðanesi – ÓSÁ.
g. Þórkötlustaðanes; Strýthólahraun – fiskibyrgi – Leiftrunarhóll – saga útgerðar á fyrri huta 20. aldar – tilfærsa byggðar – minjar ískofa – lifrabræðsla – spil – fjaran
h. Þórkötlustaðahverfi; Buðlunga – Klöpp – Slokahraun – þurrkgarðar – byrgi – varir
i. Hraun; dys – Gamlibrunnur – kapella – krossrefagildra – Guðbjargarhellir– forn skírnarfontur – Hraunssandur
j. Vatnaheiði; K9 – Skógfellavegur – vatnsstæði – myllusteinagerð – hellir (skjól fyrir Tyrkjum)
Gamla Krýsuvík í Húshólma – uppdráttur ÓSÁ.
k. Hópsheiði; Jónshellir – Skógfellavegur – Gálgaklettar – Eldborgir
l. Arnarseturshraun; Arnarseturshellir – vegavinnubúðir – Dollan – Kubbur – Hestshellir – Hnappur
m. Skipsstígur; Dýrfinnuhellir – Gíslhellir – forn þjóðleið – Rauðhóll
n. Ísólfsskáli; Hrauntangi – þurrkgarðar – byrgi – Hraunsnes – Rekagata
o. Selatangar; forn verstöð byrgi – hús – garðar – refagildrur – Katlahraun – fjárskjól
p. Húshólmi; fornar minjar – garðar – selstaða – fjárborg – grafreitur
q. Litlahraun; selstaða – rétt – fjárskjól – tóftir
r. Klofningar; Argrímshellir (Gvendarhellir) – Bálkahellir
s. Seljabót; Herdísarvíkursel – gerði – Keflavík – Bergsendar
Þórkötlustaðahverfi – uppdráttur ÓSÁ.
Íslendingar árið 1811 – í augum útlendings
William Jackson Hooker.
Íslenskt Eldhús.
Það gladdi okkur að sjá einhver ný andlit, þótt mennirnir væru óþrifalegir og óþefur af þeim. Þeir voru svo skrýtnir, að vér hentum að því mikið gaman. Þeir voru flestir breiðleitir og ekki sérlega ljóslitaðir.
Í viðræðum virtust þeir vera mjög örir og höfðu allmikinn handaslátt og höfuðburð. En þegar eitthvað var sagt við þá eða þeim boðið eitthvað, sem gladdi þá, létu þeir ánægju sína í ljós með því að klóra sér og strjúka sig ákaflega og með því að aka sér. Þessir vesalingar gleyptu matvælin, sem við gáfum þeim, með mikilli græðgi. Þeir voru vel tenntir og bruddu harðasta kex okkar, svo að það varð meltanlegt á svipstundu….
Flestir voru þeir lágvaxnir, en einn eða tveir þeirra voru fremur háir, ég held varla undir 6 fetum. Sumir þeirra voru ærið síðskeggjaðir, en aðrir ekki meira skeggjaðir en svo, að það gátu verið leifarnar eftir raksturinn með bitlausum hníf eða skærum. Hárið var alveg óhirt, enginn kambur hafði snert það, og féll niður á bak og herðar í flókum, og sást greinilega í því vargurinn og nitin, sem hefst sífellt við á þessum hluta líkamans, þegar hreinlætið er vanrækt…
Íslensk stúlka með skotthúfu.
Konurnar, sem þarna unnu, voru vissulega ekki að jafnaði steyptar í náttúrunnar fegursta móti, og sumar kerlingarnar voru ljótustu mannverur, sem ég hef augum litið. En í hópi ungu stúlknanna voru ýmsar, sem mundu hafa verið taldar laglegar, jafnvel í Englandi. Og litarháttur íslenskrar stúlku, sem ekki hefur orðið of mjög fyrir óblíðu náttúrunnar, þorlir samanburð við konur hvaða lands, sem er. Þær eru venjulega lægri en enskar konur, en samsvara sér vel og eru mjög heilsuhraustar eftir útliti þeirra að dæma.”
Íslendingar á tímum Robert Banks.
Sundlaug Hafnarfjarðar 80 ára – skilti
Sundlaug Hafnarfjarðar,byggð 1943, sem u.þ.b. tíu árum síðar, varð að Sundhöll Hafnarfjarðar, varð áttræð 29. ágúst 2023. Af því tilefni voru sett upp upplýsingaskilti; eitt við Herjólfsgötu utan við Sundlaugina og svo þrjú í anddyri hennar.
Frá vígslu Sundlaugar Hafnarfjarðar 1943.
Bygging sundlaugarinnar hófst árið 1940 en verkið tafðist vegna seinni heimsstyrjaldarinnar. Byggingu hennar var lokið árið 1943 og var sundlaugin formlega opnuð sunnudaginn 29. ágúst 1943. Sundlaugin í Hafnarfirði er glæsihús, teiknað af Guðjóni Samúelssyni. Byggingarsaga laugarinnar átti sér nokkrun aðdraganda.
Á söguskiltinu utandyra má lesa eftirfarandi texta: „Skipulögð íþróttaiðkun hófst í Hafnarfirði haustið 1894 með leikfimikennslu í Flensborgarskólanum. Í skólaskýrslu fyrir þennan vetur segir að í leikfimi hafi m.a. verið kennt í sund á þurru landi.
Sundhöl Hafnarfjarðar – skilti utandyra.
Það var þó ekki fyrr en árið 1909 sem eiginleg sundkennsla hófst í Hafnarfirði en þá var það Ungmennafélagið 17. júní sem stóð að kennslunni. Hún fór fram í sjónum út af Hamarskotsmöl en síðar við Hellufjöru og árið 1926 var sundkennslan færð vestur að Krosseyrarmölum. Var hún þar í tæpan áratug en var þá flutt yfir fjörðinn að Skiphól við Óseyrartjörn. Snemma komu upp hugmyndir um byggingu sundlaugar í bænum, menn vildu „beita sér fyrir því, að upp kæmist í bænum sundlaug, þar sem börn og æskulýður bæjarins ættu kost á að nema heilnæmustu og gagnlegustu íþrótt allra íþrótta, sund“. Á næstu árum komu fram ýmsar hugmyndir um staðsetningu laugarinnar en það var loks árið 1939 sem lögð var fram teikning og kostnaðaráætlun af sundlaug við Krosseyrarmalir og hófust framkvæmdir í október sama ár.
Sundæfingar neðan Krosseyrarmalar.
Árið 1843 mátti lesa eftirfarandi frétt af vígslu sundlaugarinnar: „Er hjer um hið merkasta fyrirtæki að ræða, sem eflaust á eftir að hafa eigi minni þýðingu fyrir líkamlega hollustu Hafnfirðinga en Sundhöllin fyrir Reykvíkinga. Sjór er notaður í laugina og er hann hitaður upp með miðstöðvarhita. Fullkomin hreinsunartæki eru fyrir vatnið.“ Sundlaugin var opin allt árið en rekstrinum var skipt í þrjú tímabil. Frá 1. nóvember til 1. apríl var hún rekin sem baðhús. Mánuðina apríl, maí september og október var aðeins vatnið í grynnri enda hennar hitað og hreinsað og var sundlaugin því aðeins í fullri notkun yfir sumarmánuðina.
Árið 1949 var hætt að nota sjó í laugina auk þess sem þá var kolakötlunum skipt út fyrir olíukyndingu. Samþykkt var að byggja yfir laugina árið 1951 og var hún vígð sem sundhöll tveimur árum síðar. Það var svo árið 1976 sem lögð var hitaveita í Sundhöllina en það gjörbreytti rekstrargrundvelli hennar til hins betra. Árið eftir vor settar upp tvær setlaugar í sólskýli við laugina“.
Sundlaug Hafnarfjarðar -Upplýsingaskilti innandyra.
Á söguskiltunum innandyra stendur: „Sundkennsla í sjónum – Elstu heimildir um sundkennslu í Hafnarfirði eru frá árinu 1909 en þá var það Ungmennafélagi 17. júní sem stóð að kennslunni. Þar sem engin sundlaug var í bænum á þessum tíma fór kennslan fram í sjónum úf af Hamarskostmöl. Árið 1911 var tekin á leigu skúr sem stóð á mölinni og var hann notaður sem sundskáli þar sem nemendur gátu skipt um föt. Eftir að starfsemi Ungmennafélagsins lagðist niður, árið 1913, fól Bæjarstjórn Hafnarfjarðar skólanefnd barnaskólans að annast kennsluna.
Fyrrum starfsmenn Sundhallarinnar voru heiðraðir með blómvendi í tilefni af 80 ára afmæli Sundlaugar Hafnarfjarðar.
Eins og áður segir fór kennslan fram á Hamarskotmöl, vestan við Vesturhamar en svo lengi fyrir sunnan hamarinn í svokallaðri Hellufjöru. Eftir að St. Jósepsspítali tók til starfa árið 1926 var nauðsynlegt að flytja sundkennsluna vegna frárennslis sem leitt var frá spítalanum niður í sjó. Var sundkennslan þá fær að svokölluðum Gatakletti vestur á Krosseyrarmölum og var sundskálinn fluttur með. Sundkennslan var þar í tæpan áratug en þá þurfti að flytja hana aftur þar sem mengunar var farið að gæta á svæðinu frá fiskvinnslustöðvum þar. Var sundaðstaðan þá flutt yfir fjörðinn að Skiphól við Óseyrartjörn.
Sundiðkun við Hamarskotsmöl 1915.
Eins og gefur að skilja var aðstaðan aldrei góð til sundiðkunar á meðan synt var í köldum sjónum. Snemma komu upp hugmyndir um byggingu sundlaugar í bænum og var það meðal annars Sundfélag Hafnarfjarðar sem vildi „beita sér fyrir því, að upp kæmist í bænum sundlaug, þar sem börn og æskulúður bæjarins ættu kost á að nema heilnæmustu og gegnlegustu íþrótt alla íþrótta, sund.“ Á næstu árum komu upp hugmyndir um byggingu laugarinnar við Strandgötu, við leikfimishús barnaskólans og loks við Krosseyrarmalir upp af Gatakletti. Það var svo árið 1939 sem lögð var fram teikning og kostnaðaráætlun, sem Ágúst Pálson byggingarmeistari hafði unnið, af sundlaug við Krosseyrarmalir og hófust framkvæmdir í október sama ár.“
Frá vígslu Sundlaugar Hafnarfjarðar 1943.
„Vígsla laugarinnar – Föstudaginn 10. september 1943 mátti lesa í dagblaðinu Fálkanum eftirfarandi frétt af vígslu sundlaugarinnar: „Sundlaugin í Hafnarfirði varð vígð á sunnudaginn annan er var að viðstöddu miklu fjölmenni. Er hjer um hið merkilegasta fyrirtæki að ræða, sem eflaust á eftir að hafa eigi minni þýðingu fyrir líkamlega hollustu Hafnfirðinga en Sundhöllin fyrir Reykvíkinga. Í anddyrinu er aðgöngumiðasala fyrir gestina og afgreiðsla á handklæðum og sundskýlum. Þá tekur við rúmgóður forsalur en úr honum er gengið inn í búningsklefana…“
Sundlaug verður að Sundhöll.
„Sundlaug verður Sundhöll – Árið 1949 var hætt að nota sjó í laugina auk þess sem þá var gömlu kolakötlunum skipt út fyrir olíukyndingu. Fljótlega eftir opnun sundlaugarinnar fóru að heyrast raddir um að æskilegt væri að sundlaugin yrði yfirbyggð til að hægt væri að nýta hana betur allt árið. Skiptar skoðanir voru um málið og töldu sumir heppilegast að setja á hana hreyfanlega yfirbyggingu sem hægt væri að opma yfir sumarmánuðina. Fallið var frá þeirri hugmynd og samið við Byggingafélagið Þór um að byggja yfir laugina árið 1951.
Sundlaug Hafnarfjarðar.
Sundlauginni þarf ekki að lýsa, þar sem öll blöð og útvarp hafa birt mjög ítarlega frásögn og lýsingu á henni og nú er fjöldi bæjarbúa búinn að kynnast henni af eigin raun. Hins vegar verður hér rakin í eins stuttu máli og mögulegt er saga sundlaugarbyggingarinnar: Óvíða á landinu er náttúran jafn ógjöful á sæmilegan baðstað og hér í Hafnarfirði. Þess vegna skapaðist hér fyrr hugmyndin um byggingu sundlaugar en víða annars staðar, þar sem nú eru fyrir löngu komnar sundlaugar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – sundiðkun neðan Krosseyrarmala.
Töluvert fyrir 1930 voru ýmis félög í bænum búin að samþykkja að styðja sundlaugarbyggingu og sum höfðu ákveðið að beita sér fyrir henni og fjársöfnun var hafin til sundlaugarbyggingarinnar. En allt þetta varð til lítils. Sundlaugarmálið sofnaði og var ekki vakið fyrr en 1934. Þá hélt Knattspyrnufélagið Haukar borgarafund um íþróttamál bæjarins og var sundlaugarmálið eitt af aðalmálum fundarins og var gerð í því máli ákveðin samþykkt. Nokkru síðar barst ýmsum félögum í bænum bréf frá bæjarstjóra, sem þá var Emil Jónsson, þar sem óskað var eftir tilnefningu þeirra í nefnd er forgöngu skyldi hafa um byggingu sundlaugar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – upplýsingaskilti innandyra.
Urðu þessi félög við ósk bæjarstjóra og nefndin var skipuð þessum mönnum: Frá bæjarstjórn Hafnarfjarðar Guðmundur Gissurarson, og var hann formaður nefndarinnar, frá Verkamannafélaginu Hlíf Grímur Kr. Andrésson, frá Sjómannafélagi Hafnarfjarðar Magnús Þórðarson (varamaður Magnúsar var Hans Ólafsson, sem vegna fjarveru Magnúsar tók mikinn þátt í störfum nefndarinnar, Jóngeir E. Davíðsson kom síðar í nefndina sem aðalmaður Sjómannafélagsins). Frá Skipstjóra- og stýrimannafélaginu Kára, Loftur Bjarnason, frá Barnaskóla Hafnarfjarðar, Guðjón Guðjónsson, frá Kennarafélagi Hafnarfjarðar Hallsteinn Hinriksson og frá íþróttafélögunum Hermann Guðmundsson.
Loks á árinu 1939 náðist samkomulag í nefndinni um að byggja sjósundlaug, sem standa skyldi á Krosseyrarmölum. Voru þá strax hafnar framkvæmdir og byrjað að grafa grunn fyrir sundlaugina, en vegna ýmissa örðugleika miðaði verkinu mjög hægt áfram þar til á árinu 1941. Þá var hafin bygging sjálfrar laugarinnar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – söguskilti afhjúpað.
Árið eftir tók bærinn raunverulega sundlaugarbygginguna algerlega í sínar hendur með skipun þriggja manna í svo nefnt Sundráð, en í það voru skipaðir Guðmundur Gissurarson, Loftur Bjarnason og Ásgeir Stefánsson. Sundlaugarráðið hagaði þá þannig starfi sínu, að fullt tillit var tekið til samþykkta og ákvarðana sudlaugarnefndarinnar og á marga fundi Sundráðs var var sundlaugarnefndin kvödd.
Sundlaug Hafnarfjarðar – óyfirbyggð.
Fyrir dugnað og framtak sundráðs gekk bygging sundlaugarinnar mun betur en hægt var að búast við, og þann 29 ágúst var laugin komin upp og vígð, svo sem áður er að vikið. Er laugin hið myndarlegasta mannvirki. mun fullkomnari en áætlað var í fyrstu, en óyfirbyggð. Er það stór galli hvað snertir vetrarrekstur hennar, hins vegar er hún skemmtilegri óyfirbyggð að sumarlagi í góðri tíð.
Þetta er saga sundlaugarinnar til þessa, en saga hennar er ekki á enda þótt sundlaugin hafi verið vígð og tekin til notkunar, heldur er að eins um þáttaskifti að ræða og hefst nú nýr þáttur, sem ekki er síður þýðingarmikill en sá, sem liðinn er.
Teikning af endurbótum sem fyrirhugaðar eru á Sundhöllinni í framtíðinni.
Er þess að vænta, að bæjarbúar geri sitt til þess að gera þann þátt sem glæsilegastan með því að nota laugina almennt, svo að hún verði í raun og sannleika til þroska og manndóms fyrir Hafnfirðinga.“
Í Sveitarstjórnarmál 1943 er fjallað um Sundlaug Hafnarfjarðar: „Sunnudaginn 29. ág. s. l. var opnuð til almenningsnota ný sundlaug í Hafnarfirði.
Fór sú athöfn fram með mikilli viðhöfn og að viðstöddu fjölmenni bæði úr Hafnarfirði og Reykjavík.
Sundlaug þessi er mikið mannvirki, er tekur yfir 700 fermetra svæði og er ein hæð. Hún er sjólaug og er við Krosseyrarmalir, í kvos vestan undir hraunbrúninni. Sjónum er dælt i laugina með rafmagnsdælu, hitaður upp með kolum og rafmagni og hreinsaður í fullkomnum hreinsunartækjum, sem vélsmiðjan Hamar í Reykjavík smíðaði og setti upp.
Sjálf laugarþróin er að stærð 25X8.5 m. Dýptin í grynnri endann er 90 cm, en 5 m í dýpri enda. Grynnri hluti laugarinnar er um helmingur af lengdinni, en með jöfnum halla frá 90 cm til 100 cm; úr því dýpkar ört í 5 m. Hrákarenna með niðurföllum er umhverfis alla laugina, enn fremur eru gangpallar með fram allri lauginni og eru að breidd 2 til 2.5 m. Búningsklefum, böðum og afgreiðslu er komið fyrir við grynnri enda laugarinnar…
Sundlaug Hafnarfjarðar fyrrum – Hallsteinn kennir sund.
Bygging sundlaugarinnar hófst á árinu 1940, en tafðist á ýmsan hátt vegna vöntunar á nægilegu vinnuafli og vegna erfiðleika með að fá efni og alls konar tæki. Upphaflega var ákveðið að byggja sundlaugina með almennum samskotum og þá valin nefnd, er í áttu sæti menn frá ýmsum félagssamtökum í Hafnarfirði og frá bæjarstjórn. En vegna þess hve mannvirkið reyndist umfangsmikið og dýrt, vegna hinna breyttu tíma, varð niðurstaðan sú, að bærinn byggði laugina með styrk úr ríkissjóði. Alls söfnuðust 30 þúsundir króna með frjálsum samskotum. Gerð og fyrirkomulag sundlaugarinnar var ákveðið í samráði við húsameistara ríkisins, íþróttafulltrúa og íþróttanefnd ríkisins. Sundlaugin mun bafa kostað alls rúml. 500 þús. kr., og verður framlag frá ríkissjóði að líkindum 2/5 kostnaðar.
Sundlaug Hafnarfjarðar – frá vígslunni 1953.
Sundlaugin er rekin af Hafnarfjarðarkaupstað, og fer kennsla þar fram bæði fyrir skólanemendur og almenning. Með byggingu sundlaugarinnar hafa Hafnfirðingar hrint í framkvæmd miklu nauðsynja- og menningarmáli fyrir þennan mikla útgerðar- og sjómannannabæ.“
Alþýðublað Hafnarfjarðar fjallaði um byggingu sundlaugarinnar 1953 (blaðið var ekki gefið út 1943) undir fyrirsögninni „Sundhöll Hafnarfjarðar opnuð – Hátíðleg athöfn kl. 2 í dag!“
Sundlaug Hafnarfjarðar frá vígsluathöfninni 1943.
Það var svo árið 1976 sem skipt var um þak á sundhallarasalnum auk sem hitaveita var lögð í Sundhöllina en það gjörbreytti rekstrargrundvelli hennar til his betra. Árið eftir voru settar upp tvær setlaugar í sólskýri laugarinnar og affallsvatn notað til að hita stéttar og sólskýli og við aðalinngang.“
Í umfjölluninni segir m.a.: „Sundhöll Hafnarfjarðar verður opnuð með hátíðlegri viðhöfn í dag, laugardag, 13. júní kl. 2 e.h. Lúðrasveit Hafnarfjarðar leikur, stuttar ræður flytja: Stefán Gunnlaugsson, formaður íþróttanefndar Hafnarfjarðar, Helgi Hannesson, bæjarstjóri, Þorsteinn Einarsson, íþróttafulltrúi og Jón Egilsson, formaður ÍBH. Að því loknu verður fólki gefinn kostur á að skoða stundhallarbygginguna. Kl. 5 hefst svo sundmót og keppa þar Reykvíkingar við sundmenn úr Hafnarfirði og utan af landi.
Sundlaug Hafnarfjarðar – vígsla. 1953.
Bæjarstjórnarmeirihluti Alþýðuflokksins hefur alla tíð lagt á það áherslu og að því unnið eftir því sem efni og ástæður hafa leyft á hverjum tíma, að íþróttamönnum þessa bæjar yrði sköpuð viðunandi skilyrði til iðkunar hinna ýmsu íþróttagreina. Því íþróttir geta verið heilsusamlegar og göfgandi og eru eitt af því ákjósanlegasta, sem ungir menn og konur taka sér fyrir hendur í tómstundum sínum. Nú er það að vísu svo, að skilyrði og aðstæður til íþróttaiðkanda hér í bæ eru enn ekki svo góðar, sem æskilegast væri. En vafalaust stendur það til bóta og er þess að vænta, að sameiginlegt átak íþróttamanna og bæjarfélagsins í þessum málum megi í náinni framtíð skapa hafnfirskri íþróttaæsku þau skilyrði sem hún megi vel við una.
Bygging sundlaugarinnar
Bygging sundlaugarinnar var á sínum tíma einn liður í þeirri stefnu Alþýðuflokksmeirihlutans í bæjarstjórn, að bæta aðstæður til íþróttaiðkana.
Þýðing upphitaðrar sundlaugar er augljós. sem heilsulind og orkugjafi þeirra, sem hana skja. Auk þess er sundkunnátta nauðsynleg hverjum manni, til þee að bjarga sínu lífi og annarra frá drukknun.
Yfirbygging sundlaugarinnar var áframhald og einn liður þeirrar stefnu Alþýðuflokksins sem miðar að því að skapa Hafnfirðingum sem best og fullkomnust tæki til gagnlegra íþróttaiðkanda og hollra tómstundaskemmtana.
Bygging sundhallar ákveðin
Sundhöll Hafnarfjarðar 1953.
Yfirbygging sundlaugarinnar er mál, sem búið er að vera á döfinni nú um nokkurra ára skeið. Til að byrja með voru um það nokkuð skiptar skoðanir, hvort að rétt væri að byggja yfir laugina eða ekki.
Árið 1947 ákvað svo Alþýðuflokksmeirihlutinn í bæjarstjórn að láta til skarar skríða og hefja framkvæmdir þá þegar. En til þess að svo gæti orðið, varð fjárhagsráð að leggja blessun sína yfir þá fyrirætlun Alþýðuflokksins og veita fjárfestingarleyfi til byggingarinnar. Fjárhagsráð synjaði. Árin 1948, 1949, 1950 og 1951 voru aftur sendar umsóknir og alltaf synjaði fjárhagsráð. Þá varð það að fulltrúi Alþýðuflokksins, Baldvin Jónsson, í fjárhagsráði áfrýjaði ákvörðun meirihluta ráðsins, sem voru fulltrúar frá Sjálfstæðisflokknum og Framsóknarflokknum, til þess ráðherra í ríkisstjórn, sem fer með íþróttamál. Fulltrúar frá bæjarstjórn og íþróttasamtökunum hér í bæ fóru á fund ráðherrans til að ræða þetta mál. Árangurinn af þeirri málaleitan varð sá, að áfrýjun fulltrúa Alþýðuflokksins í fjárhagsráði var tekin til greina og fjárfestingarleyfið loksins veitt.
Sundlaug Hafnarfjarðar 2022.
Allt frá árinu 1947 var að því unnið af hálfu bæjarstjórnar, að fjárfestingarleyfi fengist. Fulltrúar Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins í fjárhagsráði stóðu ávallt gegn þessari málaleitan Hafnfirðinga. Fulltrúi Alþýðuflokksins var sá eini í fjárhagsráði, sem ætíð var málinu fylgjandi og greiddi því atkvæði sitt.
Sundhallarbyggingunni lokið
Strax og fjárfestingarleyfið var fengið var hafist handa um byggingarframkvæmdirnar. Byggingafélagið „Þór“ h.f. tók að sér að gera bygginguna fokhelda. Yfirsmiður var Sigurbjartur Vilhjálmsson, en múrarameistari var Sigurjón Jónsson.
Sundlaug Hafnarfjarðar – frá vígslunni 1953.
Tréverk annaðist Gestur Gamalíelsson, trésmíðameistari og Byggingafélagið „Þór“ h.f. Málarameistarar voru Aðalsteinn Egilsson og Þórður Sigurðsson. Miðstöðvarlagningu önnuðust Vélsmiðjan Klettur h.f. og Jón Pálsson. Rafvirkjameistari var Sigurjón Guðmundsson. Vatnsgeyma smíðuðu Bror Westerlund og Rafha. Hamar h.f. sá um smíði lofthitunartækja. Yfirumsjón með byggingarframkvæmdum öllum hafði sundhallarforstjórinn Yngvi R. Baldvinsson.
Sundlaug Hafnarfjarðar 2022.
Jafnframt því sem byggt hefur verið yfir laugina, voru gerðar ýmsar endurbætur og lagfæringar á böðum og búningsklefum, komið á rafmagnsnæturhitun, svo hin nýja sundhöll verður upphituð með hvoru tveggja, olíu og rafmagni. Upphitun á sundhallarsalnum er frá lofthitun og ofnum. Reist var viðbygging við sundhallarhúsið að norðanverðu, yfir vatnsgeyma.
Byggingarkostnaðurinn mun nema um 850 þús. kr. Byggingu sundhallarinnar er nú lokið, að öðru leyti en því, að eftir er að múrhúða húsið að utan og útbúa sólskýli, sem fyrirhugað er að verði suð-austan við sundhöllina. Standa vonir til að því verki verði lokið sem fyrst.“
Heimildir:
-Upplýsingaskilti utan og innan Sundlaugar (Sundhallar) Hafnarfjarðar.
-Hjálmur, 7.-8. tbl. 18.09.1943, Sundlaug Hafnarfjarðar, bls. 5.
-Sveitarstjórnarmál 01.12.1943, Sundlaug Hafnarfjarðar, bls. 31-32.
-Alþýðublað Hafnarfjarðar, 12. tbl. 13.06.1953, Bygging sundlaugarinnar, bls. 1 og 4.
Sundhöll Hafnarfjarðar 2023.
Grindavík – fróðleikur
Hér á eftir er fjallað um nokkur áhugaverð atriði er varða Grindavík. Fólk á leið í og um bæinn gæti nýtt sér þennan fróðleik til að upplifa hluta af sögu hans því flest það, sem minnst er á má sjá með berum augum ef vel er að gáð.
Þorbjörn.
1. Það er alltaf sól í Grindavík – stundum að vísu á bak við skýin. Hér er súrefnið hvað ferskast og svo til ónotað er það kemur með vindum og golfstraumnum sunnan úr höfum. FERLIR hefur farið um 1310 ferðir um Reykjanesskagann, en einungis þrisvar fengið kærkomna rigningu á þeim ferðum. Reykjanesskaginn er sennilega ónýttasta útivistarsvæði landsins – í nálægð við u.þ.b. 200.000 neytendur, auk annarra áhugasamra Íslendinga, að ekki sé talað um nýtingu skammstoppandi útlendingum til handa. Svæðið hefur upp á allt að bjóða, sem önnur fjarlægari svæði gætu boðið upp á – jarðfræðina, náttúruna, fegurðina, fjölbreytina, minjarnar, söguna og þjóðtrúna, eitt helsta sérkenni okkar Íslendinga.
Arnarklettur.
2. Mikilvægt er fyrir leiðfarendur að vera jákvæða og uppbyggjandi – vera innblásturshvetjandi, frumlega og leitandi að einhverju áður ókunnu. Nægan eldivið fyrir slíkt er að finna í Grindavík og nágrenni.
3. Mörk Grindavíkur að norðanverðu – Í Arnarklett við Snorrastaðatjarnir og þaðan yfir í Seltjörn (Selvatn) – í Þórðarfell og áfram niður í Valahnúkamalir við Reykjanestá. Austurmörkin eru í Seljabót þannig að landið, og ekki síst ströndin, er víðfeðmt.
4. Áður fyrr lágu fimm meginleiðir til Grindavíkur, sem um tíma var eitt helsta forðabúr Skálholtsbiskupsstóls þegar fiskurinn varð að aðalútflutnings- og söluvöru landsins og stóllinn lagði undir sig flestar sjávarjarðirnar á Reykjanesskaganum, ekki síst til að geta brauðfætt áhangendur biskups og skólasveina hans. Austast var leiðin frá Krýsuvík um Ögmundarhraun, þá Skógfellaleiðin frá Vogum, Skipsstígur frá Njarðvíkum og Prestastígur frá Höfnum. Reyndar á enn ein leið að hafa legið frá Rosmhvalanesi um svonefndan Gamlakaupstað ofan Ósabotna og áfram áleiði til Grindavíkur um Sandfellshæð, en ekki sést móta fyrir henni í dag. Þó má merkja vörðubrot ofarlega á Hafnasandi.
Járngerðarstaðir – teikning dr. Bjarna Sæmundssonar 12. apríl 1895.
5. Sagan segir (Landnámabók) að landnámsmenn hafi komið til Grindavíkur í kringum árið 934. Landnámsmenn voru tveir. Þeir hétu Molda-Gnúpur Hrólfsson sem nam Grindavík og Þórir haustmyrkur Vígbjóðsson sem nam Selvog og Krýsuvík. En allt fram til 1946 náði Grindavíkurhreppur yfir tvær sóknir Staðarsókn og Krýsuvíkursókn. Synir Moldar-Gnúps settust að á þrem höfuðbólum sem hin 3 hverfi Grindavíkur heita eftir. Afritum Landnámu ber þó ekki saman um fjölda sona Molda-Gnúps – meira um það á eftir. Austast er Þórkötlustaðahverfi, þá Járngerðarstaðarhverfi, þar sem megin byggðin er í dag, en Staðarhverfi heitir vestast. Við munum í ferðinni m.a. skyggnast fyrir um mögulega landsetu höfðingjans á tilteknum stað á mörkum Járngerðarstaða- og Þórötlustaðahverfis.
Njarðvíkursel.
6. Njarðvíkursel er sunnan við Selvatn. Rústir má sjá þar glögglega og sennilega er það eitt nærtækasta selið á Reykjanesi – ekki nema u.þ.b. 50 metra frá veginum – þó utan umdæmis Grindavíkur. Skammt frá er hlaðin rétt og stekkur.
7. Eitt af viðfangsefnum góðra ferðamanna er að kynna sér vel sögu og örnefndi viðkomandi staðar. Í bók Guðfinns Einarssonar, “frá Valahnúk til Seljabótar” má lesa fjölmörg örnefni með allri strandlengjunni sem og sagnir af atburðum tengdum tilteknum stöðum. Þannig má þar lesa um Clamstrandið við Kirkjuvogsbás, Alnabystrandið utan við Jónsbása sem og aðra helstu sjóskaða fyrri tíma. Þá tekur Saga Grindavíkur eftir Jón Þ. Þór á flestu hinum markverðasta um sögu og staðhætti í Grindavíkurumdæmi.
Lifrabræðslan á Þórkötlustaðanesi.
8. Helsta sögueinkenni Grindavíkur er útgerðarsagan, vertíðir og vermennska, en jafnframt útvegsbændamennskan, tilfærsla byggðarinnar frá einum stað til annars eftir því sem örlög og aðstæður gáfu tilefni til og hið einkennandi viðhorf til náungans. Eimir af því enn þann dag í dag í samskiptum fólksins. Hver landbleðill var nýttur til einhverra nota. Ef bóndinn þurfti ekki endilega á honum að halda gat einhver annar, t.d. vermaður, fengð hann til tímabundinna afnota. Sumir ílengdust. Þannig byggðust upp þurrabúðir og grasbýli í hverfunum er síðar urðu að kotum og endurgerðum húsum.
Járngerðastaðahverfi í Grindavíkurhreppi – túnakort.
9. Útgerðarsagan er nátengt útlendingsversluninni, einkum Þjóðverja og Englendinga er endaði með bardaganum mikla í júní árið 1532 er á annan tug Englendinga voru drepnir á einni nóttu í Virkinu ofan við Stóru-Bót. Þangað er áhugavert að fara til að rifja upp þennan örlagaríka atburð fyrir sögu lands og þjóðar. Þar skammt frá er Junkaragerði og minjarnar þar er þjóðsagan segir frá. Þjóðsagan er oft tengd tilteknum stað. Reynsla Suðurnesjamanna er sú að yfirleitt er hægt að finna þeim tilvist, sbr. sagan af Herdísu og Krýsu, Þórkötlu og Járngerði, Tyrkjavörðunni, Silurgjá, ræningjunum í Ræningjagjá í Þorbjarnarfelli og fleirum.
Ein búð vegagerðarmannanna við gamla Grindavíkurveginn á Gíghæð.
10. Á Gíghæð má sjá nokkur hús vegavinnumanna frá því að Grindavíkurvegurinn var lagður á árunum 1913 – 1918. Vegavinnubúðirnar hafa verið með ca. 500 m millibili. Hestshellir er þar í leiðinni sem og nokkur heilleg og hús. Arnarseturshraunið rann árið 1226. Mörg hraun, stór og smá, eru ofan og utan við byggðina í Grindavík. Annars eru hraunin ofan við Grindavík og við Svartsengi ca 2400 ára.
11. Dollan er um 130 metra hraunhellir – rás, er myndaðist er hraunskelin hrundi undan vegavinnutæki er nota var við vinnu nýja vegarins. Stuttan stiga þarf til að komast niður í hann um jarðfallið. Dæmigerður fyrir u.þ.b. fjöldann af slíkum hraunhellum á Reykjanesskaganum. Stærstir eru þeir í Klofningum, neðan Grindarskarða, ofan Stakkavíkurfjalls, í Bláfjöllum og í Kistufelli í Brennisteinsfjöllum. Nokkrir fleiri hellar eru við Gíghæð, s.s. Kubburinn, Hnappurinn og Arnarseturshellir. Dátahellir er skammt norðan búðanna í Gíghæð. Þar fannst beinagrind að dáta á sjöunda áratugnum að talið var, er orðið hafði úti allmörgum árum fyrr.
Skógfellastígur.
12. Skógfellahraun er eldra en Arnarseturshraun. Hraun á sögulegum tíma eru nokkur hraun nálægt Grindavík. Hópsnesið er hins vegar eldra. Það er myndað af gosi í Vatnsheiði, en án þess væri varla svo góð höfn í Grindavík, sem raun ber vitni.
13. Á Baðsvöllum voru sel Grindvíkinga um tíma, en voru færð á Selsvelli vegna ofbeitar. Þar eru margar tóftir og minjar, djúpt markaðir stígar og vatnsstæði. Hópssel er hins vegar við veginn, visntra megin, rétt áður en komið er að Selhálsi milli Þorbjarnarfells og Svartsengisfjalls.
14. Þorbjarnarfellið er ekki síst merkilegt fyrir misgengið er liggur í gegnum fjallið. Sjá má hvernig miðja fjallsins hefur fallið niður og bergveggir stannda eftir beggja vegna. Sagnir um þjófa er héldu til í fjallinu og herjuðu þaðan á íbúana. Ræningjagja er í fjallinu, en Baðsvellir norðan þess og Gálgaklettar austar. Allir tengjast þessir staðir sögunni.
Hraunsvör.
15. Hafið og Grindvikingar samofið í gegnum aldir. En fiskur var ekki hið eina, sem hafið gaf. Af því höfðu menn margvíslegt annað gagn, svo sem fjörugróður ýmiss konar, sem notaður var til mann- og skepnueldis, en ekki síst til eldneytis. Flest árin bar brimið og reka á fjörur Grindvíkinga, matreka jafnt sem viðreka, og sést gagnsemi hans best á því, hve mikil sókn var í kvers kyns rekaítök. Fátt er heilsusamlegra en að ganga rekann eða ráfa um fjörurnar í góðu veðri, anda að sér sjávaranganum og skoða aðfallslífið.
Grindavík.
16. Tyrkirnir komu til Grindavíkur 1627 – hertóku allmarga íbúa, en drápu engan skv. sögunni. Þó segir sagan að tveir Tyrkir hafi látið lífið í atlögunni – sagan af Rauðku er skildi eftir sig dys á Hrauni.
17. Skipsstígur liggur milli Njarðvíkur og Grindavikur, um Rauðamel og áfram þar sem hann klofnar í Árnastíg er liggur niður að Húsatóftum. Við Skipsstíg er m.a. Gíslhellir, skjól eða athvarf einhverra, sem þar vildu dvelja.
18. Sögufrægir staðir eru í umdæminu, s.s. Selatangar og Húshólmi. Á Selatöngum er gamalt útver með öllum þeim minjum, sem þeim fylgja, og í Húshólma eru með merkustu fornleifum landsins, líklega frá upphafi landnáms hér á landi.
Minjar dönsku einokunarverslunarinnar á Húsatóftum.
19. Kóngsverslunin var neðan Húsatófta. Þar má í dag m.a. sjá kítarpípur koma undan tóftunum, sem sjóinn er óðum að brjóta iður – Festasker eru utar. Þarna er hin flóraða Staðarvör, bærinn Stóra-Gerði, Staðarbrunnurinn (1914), sem nú er verið að endurgera, og Hvirflarnir, rústir ofan við gömlu bryggjuna í Staðarhverfi. Bjallan af Alnaby er strandaði um aldamótin 1900 við Jónssíðubás utan við Húsatóftir er í klukknaportinu í kirkjugarðinum. Ofar er Nónvarða eða “Tyrkjavarða”. Sagt er að á meðan hún stendur mun ekkert illt henta Grindvíkinga. Ofan við Húsatóftir eru hlaðin þurrkbyrgi.
20. Sýlingarfell er mið af sjó. Annars heitir það Svartsengisfjall – nefnt eftir sauði Molda-Gnúps. Á kolli þess er fallegur gígur.
21. Hópsselið er við veginn skömmu áður en komið er upp á Selháls.
Camp Vail á Þorbjarnarfelli.
22. Á Þorbjarnarfelli var um tíma bækistöð Breta. Enn má sjá grunnam hleðslur og vegi uppi á fjallinu sem minjar þessa.
23. Gálgaklettar eru ofan við Hagafell. Þeir tengjast sögunni um ræningjana í Þorbjarnarfelli.
24. Skipsstígur hefur verið endurgerður að hluta utan í Lágafelli –Við hann er Dýfinnuhellir er tengist sögu af samnefndri konu er þangað flúði með börn sín eftir að Tyrkirnir stigu á land í Grindavík.
Járngerðarstaðir – uppdráttur ÓSÁ.
25. Fornavör er neðan Járngerðarstaða. Frá bænum lá sjávargatan framhjá Járngerðarleiði, er nú má sjá í eitt hornið af undir veginum gegnt Hliði.
26. Stóra-Bót geymir Virki Jóhanns breiða og samlanda hans og stendur sem minnisvarði um lok ensku aldarinnar hér á landi. Þar er og Junkaragerðið, sem fyrr segir.
27. Einisdalur er fallegur áningastaður vestan Járngerðarstaða.
28. Hóp hefur af sumum verið talið vera landnámsjörð Molda-Gnúps. Hann átti þrjá sonu sbr. Hauksbók, en fjóra sbr. Sturlubók. Þeir hétu a.m.k. Björn (Hafur-Björn), Þorsteinn hrungnir og Þórður leggjandi, sem Þórðarfell er kennt við. Fjórði bróðirinn á að hafa verið Gnúpur er Gnúpshlíðarháls er kenndur við. Talið er jafnvel að landnámið hafi verið þar sem Hóp er nú. Getið er jarðarinnar Hofs í rekamáldaga Skálholtskirkju frá árinu 1270.
Hóp – minjar gamla bæjarins, þ.á.m. hofstóft.
Engin jörð við Grindavík hefur borið það nafn á síðari öldum. Um misritun gæti hafa verið að ræða. Hof gæti líka hafa breyst í Hóp eftir að kristni af innleidd. Við Hóp er öruggt vatnsból, stutt sjávargata, góð lending og mikil fjörugæði. Þar er tóft, sem nefnd er Goðatótt og ekki hefur mátt hrófla við.
Sögusviðið í Þórkötlustaðanesi.
29. Í Þórkötlustaðahverfi má m.a. finna dys Þórkötlu, fiskbyrgi og -garða í Slokahrauni og við Hraun er 14. aldra kapella, Gamlibrunnur, Tyrkjadys, refagildrur og Tyrkjahellir.
30. Þórkötlustaðanesið er lifandi minjasafn um útgerð sjávarþorps á fyrri hluta 20. aldar, semnú er horfið. Eftir standa íshúsin, fiskkofarnir, garðarnir, uppsátrið, rústir lifrabræðslu og grunnar húsa, sem fjarlægð hafa verið og flutt í önnur hverfi – meira lifandi.
Grindavík.
Grindavík – brot úr sögu I
Sagan
Landnámabók greinir frá því að landnámsmenn hafi komið til Grindavíkur í kringum árið 934.
Grindavík – kort.
Landnámsmenn voru tveir. Þeir hétu Molda-Gnúpur Hrólfsson sem nam Grindavík og Þórir haustmyrkur Vígbjóðsson sem nam Selvog og Krýsuvík. En allt fram til 1946 náði Grindavíkurhreppur yfir tvær sóknir Staðarsókn og Krýsuvíkursókn. Synir Moldar-Gnúps settust að á þrem höfuðbólum sem hin 3 hverfi Grindavíkur heita eftir. Austast er Þórkötlustaðahverfi, þá Járngerðarstaðarhverfi, þar sem megin byggðin er í dag, en Staðarhverfi heitir vestast.
Upphaf kaupstaðarins sem nú stendur má rekja til þess að Einar Einarsson í Garðhúsum hóf verslun í húsi sem hann byggði árið 1897 í Járngerðarstaðarhverfi. 1939 var grafið skipalægi inn í Hópið og upp úr 1950 hófst alvöru hafnargerð. Grindavík fékk kaupstaðarréttindi 1974. Um aldamótin síðustu voru íbúar 357 talsins. Grindavík er öflugt sveitarfélag á suðurströnd Reykjanesskaga um 50 km frá Reykjavík. Íbúar voru 2.382 þann 1. desember sl., en eru nú um hálft þriðjaþúsund. Fallegt bæjarstæði við rætur Þorbjarnarfells, nálægð við gjöful fiskimið, ferðamannastaður og heilsulind eins og Bláalónið sem og öflugt íþróttastarf með ungu fólki, allt þetta hjálpast að við að skapa gott mannlíf í framsæknu bæjarfélagi. Nú höfum við bætt við menningu okkar hérna í Grindavík og reist Saltfisksetur Íslands í Grindavík þar höfum við eignast stórt og mikið menningarsetur sem notað verður í þágu Grindvíkinga jafnt sem Íslendinga.
Atvinnulífið
Grindavík 1924.
Grindavík er einn öflugasti útgerðarbær landsins með fjölda báta og togara og sterkum sjávarútvegsfyrirtækjum. Meðal stærstu fyrirtækjanna má telja Þorbjörn-Fiskanes hf, Stakkavík,Vísir og Samherji/Fiskimjöl og Lýsi. Grindavíkurhöfn hefur lengi verið í hópi þeirra 4 – 5 hafna sem mestum afla skila á land á hverju ári. Þótt Grindavík hafi lengst af byggt afkomu sína á sjávarútvegi hefur á síðustu árum orðið verulegur samdráttur í vinnu landverkafólks og það ýtt undir leit að nýjum atvinnutækifærum. Aukin vinna við þjónustu kom með byggingu glæsilegrar langlegudeildar í Víðihlíð, dvalarheimili aldraðra í Grindavík. Deildin tilheyrir Sjúkrastofnun Suðurnesja í Keflavík.
Í Satfisksetri Íslands.
Þá varð mikill uppgangur í þjónustu við ferðamenn með uppbyggingunni við Bláalónið og tilkomu Saltfiskseturs Íslands í Grindavík. Þar er verið að byggja hótel og meðferðaraðstöðu við Lónið á nýjum stað þar sem baðgestir eru alveg öruggir og öll aðstaða verður eins og best verður á kosið. Nú er hótel við Bláalónið, veitingastaður og einnig fer þar fram vinnsla á heilsuvörum sem unnar eru úr efnum úr Lóninu. Í bænum er öll nauðsynleg þjónusta heilsugæsla, tannlæknir, verslanir, löggæsla, skrifstofa Sýslumanns.
Ferðamenn velkomnir
Tómas Þorvaldsson við dys Járngerðar.
Undanfarin ár hefur ferðamönnum fjölgað verulega í Grindavík, en það er aðallega ört vaxandi þjónustu að þakka. Hér eru nokkur veitingahús, gistihús, hótel og tjaldstæði, ný útisundlaug með heitum pottum, heilsuræktarsal og gufubaði, verslanir, bankar, bílaleigur og öll nauðsynleg þjónusta. Margt er hægt að gera sér til afþreyingar. Hér er hestaleiga, silungsveiði, góður 13 holu golfvöllur í skemmtilegu umhverfi við sjóinn. Hægt er að fara í sjóstangaveiði eða útsýnissiglingu.
Grindarvík – Sólarvé.
Þá spyr fólk gjarnan eftir Sólarvéinu sem staðsett er milli íþróttahússins og Félagsheimilisins Festi. Það er heiðið listaverk tileinkað sólinni. Margar merktar gönguleiðir eru í nágrenni Grindavíkur fyrir þá sem hafa gaman af göngu í fallegu og stórbrotnu landslagi. Í klettunum meðfram ströndinni á Reykjanestá er mjög fjölbreytt fuglalíf. Þaðan er gott útsýni að Eldey, en þar er einmitt mesta súlubyggð í heimi. Einnig er margt að skoða með ströndinni og tilvalið að ganga fjörurnar út frá höfninni.
Bláa lónið.
Bláa Lónið, sem er aðeins 5 km. fyrir utan Grindavíkurbæ, er vinsælasti viðkomustaður ferðamanna á Íslandi, enda tilvalið að slaka á í ylvolgu lóninu en lækningamáttur þess hefur reynst vel á ýmsa húðkvilla. Saltfisksetur Íslands í Grindavík er tilvalið fyrir ferðamanninn að stoppa og kynna sér sögu saltfiskverkunnar í gegnum tíðina, er þetta eitt af þeim söfnum sem ferðamaðurinn getur ekki sleppt, þar kemst hann í nálægt við allt sem tengist verkunninni, lykt, hljóð og sjón.
Grindavík – Járngerðarstaðahverfi.
Grindavík er skammt frá Keflavík og í aðeins 50km. fjarlægð frá Reykjavík. Grindavík er tilvalinn staður að heimsækja hvort heldur sem menn vilja fjölbreytta afþreyingu, eða njóta þess að slaka á í skemmtilegu umhverfi.
Upplýsingaskrifstofa fyrir ferðafólk er rekin allt árið í Saltfisksetri Íslands í Grindavík.
Umdæmið nær frá Valahnúk í vestri að Seljabót í austri.
Virki Jóhanns breiða.
Nokkrir atburðir
Grindavíkurstríðið 1532
Tyrkjaránið 1627
Bátasendaflóðið 1799
Skipsskaðar; Alnaby, Clam, Skúli fógeti
Byggðaþróun – Staðarhverfi – Þórkötlustaðahverfi – Járngerðarstaðahverfi
Sagnir.
TYRKJAR Í GRINDAVÍK
Það er alkunnugt að þegar Tyrkjar ræntu hér á landi 1627 gjörðu þeir landgöngu í Grindavík. Segja menn þeir hafi komið upp á Járngerðarstöðum og söfnuðust menn saman og gengu móti þeim og varð bardagi í fiskigörðunum fyrir ofan varirnar.
Ísólfsskáli.
Þá bjó karl gamall á Ísólfsskála. Hann átti stálpaðan son; rauða meri átti hann líka. Karlsson heyrði talað um að Tyrkjar væru í Grindavík. Hann bað föður sinn lofa sér að fara þangað til að sjá þá. Karl var tregur til þess, en sonurinn sókti fast eftir. Karl lét það þá eftir og setti hann á bak Rauðku og bað hann ríða hægt þangað til hann sæi Tyrkja og snúa þá aftur og flýta sér sem mest.
Hann fór nú og segir ekki af honum fyrr en hann sá Tyrkja þar sem þeir börðust við landsmenn. Þá stukku tveir strax og ætluðu að taka hann. Hann varð dauðhræddur, reið undan og barði á báða bóga, en Rauðka var ekki viljugri en svo að Tyrkjar voru alltaf í nánd við hana. Þó dróst svo austur á Hraunssand að þeir náðu henni ekki. Ofan til á miðjum sandi náðu báðir undir eins í taglið á henni, en hún sló aftur undan sér og setti sinn hóf fyrir brjóst hvorum Tyrkja svo þeir féllu niður dauðir, en
Grindavík – dys við Hraun.
Rauðka hljóp nú svo hart að karlssyni þótti nóg um og kom hann heill heim á Skála.
Leiði Tyrkjanna sést enn á Hraunssandi, hlaðið úr grjóti og lítið grasi vaxið ofan, næstum kringlótt, nálega einn faðm á hvurn veg. Slétt er fram á það því sandinum hallar, en undan brekkunni er það nálega tveggja feta hátt. Sumir kalla það Kapellu. Í bardaganum veitti landsmönnum miður. Særðu Tyrkjar suma, en tóku suma; þó féllu margir af Tyrkjum.
Blóðþyrnir í Grindavík. Bakki fjær.
Helgi hét maður; hann barðist með kvíslarfæti og drap fimmtán Tyrkja, en var síðan tekinn. Hann var keyptur út löngu seinna og er sú sögn eftir honum höfð, að hann hafi drepið tvo eigendur sína, hvorn eftir annan, þá hann hlóð múrvegg, en þeir fundu að verkinu, og hafi hann hlaðið þeim í vegginn svo þeir fundust ekki og engan grunaði að Helgi hefði ollað hvarfi þeirra.
Engin dys sjást þar sem bardaginn var eða þar nálægt. En svo segja Grindvíkingar og fleiri að þar vaxi þyrnir síðan þar kom saman kristið blóð og heiðið, en það er raunar þistill, en ekki þyrnir.
(Jón Árnason)
ÞORKATLA OG JÁRNGERÐUR
Þórkötludys – Sigurður Gíslason á Hrauni við dysina.
Þorkatla bjó á Þorkötlustöðum í Grindavík, en Járngerður á Járngerðarstöðum. Báðar voru þær giftar. Einu sinni sem oftar voru karlarnir þeirra báðir á sjó. Nú gjörði mikið brim og héldu báðir til lands. Þorkötlu karl fekk gott lag á Þorkötlustaðasundi og komst af.
Þá varð Þorkatla fegin og mælti hún svo fyrir að á því sundi rétt förnu skyldi aldrei skip farast ef formann þess brysti hvorki hug né dug, og menn vita ekki til að þar hafi farizt skip á réttu sundi.
Það er að segja frá Járngerðar karli að hann drukknaði á Járngerðarstaðasundi. Þá varð Járngerður afar grimm og mælti svo um að þar skyldu síðan farast tuttugu skip á réttu sundi. Segja menn að nú sé fyrir víst nítján drukknuð, en þá er eitt eftir og má búast við að það farist þá og þá. Á götu þeirri sem til skips var gengin frá Járngerðarstöðum er leiði Járngerðar.
(Jón Árnason)
FESTARFJALL
Festarfjall og Hraunsvík.
Austarlega í Grindavík, hér um bil miðja vegu milli bæjanna Hrauns og Ísólfsskála, er þverhnípt fell fram við sjóinn, sem heitir Festarfjall. Neðan undir felli þessu er hátt blágrýtisstandberg og ægisandur undir sem ganga má þurrum fótum með lágum sjó. Frá Hrauni blasir við í miðju berginu grá rák sem gengur þráðbeint upp í gegnum bergið og nefnist Festin.
Sagan segir að rák þessi sé silfurfesti sem tröllkona ein hafi einhvern tíma í fyrndinni hengt fram af berginu með þeim ummælum að þá er dóttir bóndans á Hrauni, sú sem bæri nafn hennar, gengi þar neðan undir þá skyldi festin detta niður og verða eign stúlkunnar. Því miður lét tröllkonan ekki nafns síns getið svo að ekki hefir verið auðvelt að láta heita eftir henni, enda hangir festin óhreyfð enn í dag.
(Ruðskinna)
SILFURGJÁ
Silfurgjá.
Í utanverðri Grindavík eru margar hyldjúpar gjáarsprungur með vatni í sem á yfirborði er að mestu ósalt og flæðir og fjarar í þeim eins og í sjónum. Ein af þessum gjám heitir Silfurgjá, skammt fyrir ofan túngarðinn á Járngerðarstöðum. Í gjá þessari segir sagan, að fólgin sé kista full af silfurpeningum. Hafa allar tilraunir til þess að hefja þennan fjársjóð upp strandað á því að þá er menn hafa náð kistunni upp á gjáarbarminn, þá hefir mönnum sýnzt allt Járngerðarstaðaþorpið standa í björtu báli og hafa menn því jafnan sleppt kistunni aftur.
Síðasta tilraunin fór á þá leið að þeir slepptu ekki einungis kistunni heldur fylltu gjána upp með mold. Svo að nú er yfir kistunni grasi gróin brekka.
(Rauðskinna)
GAMLA KIRKJAN
Grindavíkurkirkja.
Gamla Kirkjan hefur fengið nýtt hlutverk með nýjum tímum. Hún var reist árið 1909 og var byggingarefnið fengið að mestum hluta til úr gömlu kirkjunni að Stað sem hafði staðið frá 1858. Kirkjan þjónaði Grindvíkingum allt til 1982, frá árinu 1988 hefur verið starfrækt barnaheimili í kirkjunni. Í næsta nágrenni kirkjunnar eru mörg sögufræg hús, s.s. Krosshús en þar skrifaði Halldór Laxnes Sölku Völku, læknisbústaður Sigvalda Kaldalóns, læknis og tónskálds, Garðhús heimili Einars G. Einarssonar athafnamanns og fyrsta kaupmanns Grindavíkur, en þessi þrjú hús voru miklar menningarmiðstöðvar fram undir miðja öldina.
Nokkir staðir áhugaverðir staðir
Staðahverfi, Stórabót, Eldvörp, Hópsnes, Selatangar, Húshólmi, Krýsuvík, Klofningar, Krýsuvíurberg, Selalda, Selsvellir, Baðsvellir Gálgaklettar, Hraunsandur og Festisfjall.
Heimildir:
-grindavik.is
-Saga Grindavíkur
-Tómas Þorvaldsson – ævisaga
-Milli Valahnúka og Seljabótar – Guðfinnur Einarsson
-https://ferlir.is/grindavik-svavar-arnason/
Grindavík – Þórkötlustaðir.
https://ferlir.is/grindavik-innsiglingin/https://ferlir.is/grindavikurvegir/
Vatnsleysustrandarhreppur – brot úr sögu
Landnám.
Byggð hefur hafist í Vatnsleysustrandarhreppi strax við landnám.
Landnám Ingólfs.
Í Landnámu segir frá Steinunni hinni gömlu er var frændkona Ingólfs Arnarsonar landnámsmanns. Hún var hinn fyrsta vetur með Ingólfi. Ingólfur ,,bauð að gefa henni Rosmhvalanes allt fyrir utan Hvassahraun, en hún gaf fyrir heklu flekkótta” (ermalaus kápa með hettu) ,,og vildi kaup kalla”. Menn ætla að Steinunn gamla hafi reist bæ sinn á Stóra-Hólmi í Leiru (líklega fyrsta verstöð á Suðurnesjum). Steinunn gaf frænda sínum og fóstra, Eyvindi af landi sínu ,,milli Kvíguvogabjarga og Hvassahrauns” og telst því sérstakt landnám. Land þetta hefur trúlega náð frá fjöru til fjalls, til móts við landnám Molda-Gnúps í Grindavík og Þóris haustmyrkurs í Krýsuvík. Land Eyvindar var því Vatnsleysustrandarhreppur eins og hann er í dag. Ekki hélst Eyvindi lengi á landinu því það ásældist Hrolleifur Einarsson sem bjó á Heiðarbæ í Þingvallasveit. Hann skoraði á Eyvind að selja sér landið, en ganga á hólm við sig ella. Bauð þá Eyvindur jarðaskipti og varð það úr. Hrolleifur bjó síðan í Kvíguvogum og er þar heygður. Kvíguvogar kallast nú einungis Vogar og Kvíguvogabjörg, Vogastapi eða oft aðeins Stapi.
Eftir landnám.
Vatnsleysuströnd – kort.
Eftir landnám fara litlar sögur af Vatnsleysuströndinni. Hér á eftir er samtínigur af því helsta.
– Í Sturlungu er getið Björns Jónssonar bónda í Kvíguvogum vegna þess að Helgi bróðir hans féll úr liði Þorleifs í Görðum í Bæjarbardaga.
– Vatnsleysustrandarhreppur er nefndur í landamerkjalögum 1270.
– 1592 er dómur kveðinn upp á Vatnsleysu af Gísla lögmanni Þórðarsyni, um það að Guðmundur nokkur Einarsson skuli fluttur á sveit sína vestur á Skarðsströnd.
– Í hafnatali Resens er Vatnsleysuvík talin höfn á 16. öld en þess getið að þangað sé engin sigling.
Vatnsleysa – örnefni; ÓSÁ.
– 1602 er einokunin hófst var útgefið konungsbréf sem tilkynnir að þýskum kaupmönnum sé leyft að sigla á hafnirnar Vatnsleysuvík og Straum þetta sumar til þess að innheimta skuldir sínar.
– Á 17. öld er getið um mann sem hafði á sér höfðingjabrag, það var stórbóndinn í Vogum, Einar Oddsson lögréttumaður 1639-1684. Einar gerðist handgenginn Bessastaðamönnum, sérstaklega Tómasi Nikulássyni fógeta sem aðrir Íslendingar hötuðu. Tómas gerir Einar að umboðsmanni sínum 1663, veturlangt. (Staðgengill landfógeta).
Hallgrímur Pétursson orti um Einar:
Fiskurinn hefir þig feitan gert,
Sem færður er upp með togum,
En þóttú digur um svírann sért,
Samt ertu Einar í Vogum.
Sogasel í Sogaselsgíg.
– 1699 bjó á hjáleigu frá Brunnastöðum bláfátækur bóndi sem Hólmfastur Guðmundsson hét. Á þessum tíma máttu Vatnsleysustrandarmenn eingöngu versla í Hafnarfirði. Kaupmaður þar hét Knútur Storm. Ekki vildi kaupmaður kaupa allan fisk Hólmfasts og henti úr 3 löngum og 10 ýsum. Ekki mátti Hólmfastur við þessu, hann fer því til Keflavíkur með úrkastið og að auki 2 knippi af hertum sundmögum og selur kaupmanni. Þetta frétti Knútur Storm og stefndi Hólmfasti til Kálfatjarnarþings og kærði hann fyrir óleyfilega verslun. Hólmfastur var dæmdur í þunga sekt en hann átti ekki neitt nema lekan bát sem kaupmaður neitaði að taka upp í sekt. Hólmfastur var því dæmdur til að kaghýðast, en því jafnframt skotið til konungs hvort hann ætti ekki líka að fara á Brimarhólm fyrir þennan mikla glæp.
Tóftir Hólmfastskots.
Síðan var Hólmfastur bundin við staur og húðstrýkur rækilega. Seinna kærði Láritz Gottrup lögmaður þetta fyrir konungi og enn seinna þeir Árni Magnússon og Páll Vídalín. Árni og Páll stóðu fyrir því að Hólmfastur fékk miskabætur nokkru síðar 20 ríkisdali frá Jóni Eyjólfssyni sýslumanni. Umdæmaverslunin var afnumin 1732.
– Í manntalinu 1703 er íbúafjöldi hreppsins 251. Fjórum árum seinna, 1707 gekk stóra bóla þá létust 106 manns eða rúmlega þriðjungur og er þess getið í annálum að einn dag voru 34 lík færð til greftrunar að Kálfatjörn.
Ekki hefur hreppurinn alltaf verið jafnstór því;
Með lögum 1596 voru Njarðvíkurnar sameinaðar Vatnsleysustrandarhreppi og náði hreppurinn þá að Vatnsnesklettum. 1889 urðu Njarðvíkurnar aðskildar og urðu sér hreppur.
Kirkjur.
Kálfatjarnarkirkja 1953.
Upphaflega voru þrjár kirkjur í hreppnum, hálfkirkjur í Kvíguvogum (Vogum) og á Vatnsleysu, en aðalkirkja á Kálfatjörn. Þeirra er getið í gömlum máldögum m.a. Vilkinsmáldaga. Hálfkirkjurnar hafa trúlegast lagast niður um siðaskipti. Sagnir eru um að aðalkirkjan hafi upphaflega staðið á Bakka en verið flutt að Kálfatjörn vegna sjávargangs. Kálfatjörn er nefnd Gamlatjörn í Vilkinsmáldaga sem mun vera hið forna nafn staðarins. Í kaþólskum sið var kirkjan á Kálfatjörn helguð Pétri postula. Á Kálfatjörn var torfkirkja fram til ársins 1824, þá var reist ný kirkja og var hún með torfveggjum en timburþaki og stóð hún í 20 ár eða til ársins 1844. Árið 1844 er svo byggð ný timburkirkja á Kálfatjörn, hún stóð aðeins í 20 ár og 1864 er enn byggð kirkja. Núverandi kirkja var byggð 1892-1893 og vígð árið 1893. Hún tekur 150 manns í sæti á báðum gólfum. 1935 er forkirkjan endurbyggð og settur nýr turn á kirkjuna. Prestssetur var á Kálfatjörn til 1907, er sóknin var lögð til Garða á Álftanesi. Árið 2002 var stofnað nýtt prestakall, Tjarnaprestakall, sem Kálfatjarnarsókn eru nú hluti af ásamt Ástjarnarsókn í Hafnarfirði.
Stefán Thorarensen.
Þekktastur presta á Kálfatjörn hefur líklegast verið séra Stefán Thorarensen. Hann var prestur á Kálfatjörn 1857-1886. Séra Stefán var sálmaskáld mikið og réð mest um útgáfu sálmabókarinnar 1871, í þeirri bók eru 95 sálmar eftir hann, frumsamdir og þýddir. Fyrir tilstuðlan séra Stefáns var komið á fót fyrsta barnaskólanum í hreppnum árið 1872. Seinasti prestur er bjó á Kálfatjörn var séra Árni Þorsteinsson 1886-1919.
Atvinnuhættir og viðurværi. Viðeyjarklaustur – landsetar konungs.
Einn aðal atvinnuvegur Íslendinga var um margar aldir landbúnaður, þó voru nokkur svæði á landinu sem fiskveiðar voru stundaðar jafnframt og er Faxaflóasvæðið eitt af þeim. Hrolleifur Einarsson sem hafði jarðaskipti við Eyvind landnámsmann hefur litist betur á búsetu við sjávarsíðuna og fiskfangið en grösugar sveitir Þingvallasveitar. Jarðnæði í Vatnsleysustrandarhreppi verður seint talið gott til ræktunar búfjár og má vera ljóst að alla tíð hafa menn stólað á sjóinn sér til lífsviðurværis.
Kálfatjörn – Bakki og Litlibær fjær.
Til að byrja með skiptast bændur í jarðeigendur og leiguliða þeirra. Þegar Viðeyjarklaustur var stofnað 1226 þurfti það auðvitað á tekjum að halda. Við stofnun þess voru því gefnar allar biskupstekjur milli Botnsár og Hafnarfjarðar en í framhaldi fara klaustursmenn svo að ásælast fleiri jarðir. Var svo komið að þegar Viðeyjarklaustur var lagt niður átti það allar jarðir í Vatnsleysustrandarhreppi nema Kálfatjörn, Bakka og Flekkuvík sem voru kirkjujarðir. Landskuld þurftu menn að greiða af jörðum sínum. Sem dæmi um hve mikil hún var er til skrá frá 1584, þá þurftu 15 jarðir á Ströndinni að greiða samtals 56 vættir fiska og 3 hndr. í fríðu. Klaustrið hefur jafnframt verið með mikla útgerð því það átti báta og skip sem það gerði út á Ströndinni og hafa bændur sjálfsagt verið skyldaðir til að leggja til menn á þá.
Flekkuvík.
Þegar klaustrið var lagt niður tekur sjálfur konungurinn (Bessastaðavaldið) við öllum eignum þess. Ekki reyndist Bessastaðavaldið bændum betur en klaustrið og hlóð á nýjum kvöðum. 1698 hafði landskuld hækkað um nær helming og var um 113 vættir fiska, þó höfðu jarðirnar ekki batnað neitt, sumar jafnvel skemmst af sandfoki og sjávargangi.
Nú áttu Bessastaðamenn ekki skipin lengur en tóku þau að helmingi til útgerðar (helmingaskip). Hvor aðili greiddi helming útgerðarkostnaðar og aflanum skipt jafnt á milli þeirra. Bændur voru svo skyldaðir til að leggja til mann á bátinn fyrir Bessastaði. Ein kvöðin var sú að skila tveimur hríshestum heim til Bessastaða eða Viðeyjar. Þá hvíldi sú kvöð á Hlöðunesbónda að ljá mann til Bessastaða ,, einn dag eða fleiri, þegar hússtörf eru þar og fæða manninn sjálfur”. Svo voru að auki kvaðir um flutninga, hestlán og hýsingu Bessastaðamanna.
Hólmurinn undir Stapa.
Frá upphafi hefur verið veitt á króka (handfæri) og þá beitt fjörumaðki, hrognkelsum, kræklingi og þorskhrognum. Bátarnir voru mestmegnis tveggjamannaför. Netaveiðar hefjast fyrst um 1882 og var í byrjun eitt net á hlut, (sexæringur með 8 net og 8 hluti). Um tíu árum síðar voru orðin 10 net á hlut. Frá upphafi fiskveiða hér við land og um margar aldir var allur fiskur þurrkaður (skreið) enn um 1820-1840 byrja menn að salta fisk hér við Faxaflóa. Talið er að 114 bátar hafi gengið á vertíð 1703 úr Brunnastaðahverfi og ekki færri í Vogum og Hólmi.
Gjásel í heiðinni.
Landbúnaður var alltaf stundaður jafnhliða sjósókn þó ræktað land væri lítið. Menn treystu mikið á beit í heiðinni og fjörunum og milda vetur. Allir bæir í hreppnum höfðu selstöðu og um alla Strandar og Vogaheiða eru rústir af gömlum seljum. Í jarðabókinni 1703 eru talir 18 bæir og 22 hjáleigur. Sauðfjáreignin í hreppnum er 698 kindur (38 kindur að meðaltali á jörð), hestar 67 og nautgripir 140. Trúlega hafa flest selin lagst af þegar skera þurfti niður allt fé í kjölfar fjárkláðans árið 1856. Síðast var haft í seli í Flekkuvíkursel 1870. Sauðum var haldið veturlangt upp í Kálffelli um aldamótin 1900. Um sel og selstöður í Vatnsleysustrandarhreppi má lesa nánar á síðunni.
Framfarir.
Vogar 1954.
Árið 1817 voru konungsjarðir í Gullbringusýslu seldar og urðu þá jarðir í hreppnum aftur bændaeign.
Árið 1817 var gefið eftir afgjald af 8-16 lesta skipum er Íslendingar keyptu erlendis og gerðu út. Hafskip sem væru höfð til fiskveiða skyldu fá verðlaun fyrir hverja lest. Þetta var til þess að þrjár skútur komu í hreppinn, tvær í Njarðvík, þeir Jón Daníelsson Vogum og Árni í Halakoti létu smíða þá þriðju. Vænkast þá hagur manna til muna enda fylgdu mörg góð afla ár í kjölfarið, best var árið 1829. Um miðja 19. öldina hafði tveggja manna förum fækkað mjög en fjölgað sexæringum og áttæringum.
Stóru-Vogsvör – loftmynd.
Árið 1870-74 var Lovísa, 45 rúmlesta þilskip, eign Egils Hallgrímssonar í Austurkoti, Vogum. “Það er talið að Lovísa sé fyrsta haffært þilskip í bændaeign sem kom hér til Faxaflóa.”
Árið 1890 eru 939 heimilisfastir menn í hreppnum og annað eins af vermönnum. Upp úr 1893 fer afli síðan mjög minnkandi og lengra verður að sækja á miðin. Nánar má lesa um sjósókn á Vatnsleysuströnd í lok 19. aldar í bókinni Þættir af Suðurnesjum e. Ágúst Guðmundsson frá Halakoti.
Stóru-Vogar 1950.
Húsakostur manna fer einnig batnandi á 19. öldinni. Árið 1865 byggir Guðmundur Ívarsson á Brunnastöðum fyrsta timburhúsið í hreppnum. Eftir að Jamestown strandaði í Höfnum 1881 með fullfermi af timbri voru byggð timburhús á flestum jörðum í hreppnum. En bætti um betur 1904 þegar rak inn í Vogavík timburskip frá Mandal í Noregi. Mörg íbúðarhús og útihús voru byggð úr því timbri. Gömlu torfbæirnir hurfu svo til við þetta.
Árið 1907 kaupa í félagi fjórir Vogamenn fyrsta vélbátinn í hreppinn , hann hét Von og fylgdu fleiri vélbátar í kjölfarið. Árið 1930 var byggð bryggja í Vogum, fiskverkunarhús og verbúð af Útgerðarfélagi Vatnsleysustrandar (samvinnufélag). Einnig lét félagið smíða tvo 22 tonna báta; Huginn og Muninn. 1935 eignast Vatnsleysustrandarhreppur bryggjuna og húsið. Eftir 1940 hefja rekstur fyrirtækin Valdimar h/f sem stundar útgerð og fiskverkun og Vogar h/f sem stundar útgerð, fiskverkun og frystingu. Tilkoma þessara fyrirtækja skipti sköpun fyrir þróun byggðalagsins næstu áratugina. Um 1930 er farin að myndast þéttbýliskjarni í Vogum. Síðan hefur verið hæg og nokkuð jöfn íbúafjölgun með auknum atvinnutækifærum og bættum samgöngum.
Í dag eru sex fiskvinnslufyrirtæki í hreppnum, flest frekar lítil, tvö fiskeldisfyrirtæki, stórt svínabú og hænsnabú, fjórar vélsmiðjur og bílaverstæði. Líklega sækir rúmur helmingur vinnandi íbúa hreppsins atvinnu út fyrir byggðalagið. Í hreppnum er grunnskóli með rúmlega 200 nemendur og leikskóli auk íþróttahúss.
1. des 2003 voru íbúar Vatnsleysustrandarhrepps 928.
Áhugaverðir staðir.
Stapinn – flugmynd.
– Vogastapi er gömul grágrýtisdyngja, hæst ber Grímshól 74m. Á Grímshól er útsýnisskífa og þaðan er gott útsýni yfir haf og land. Umhverfis Grímshól í um 70m hæð má sjá kraga úr lágbörðu stórgrýti.
– Misgengisstallar liggja um Vogastapa sunnanverðan og er Háibjalli þeirra mestur. Skammt þar suður af eru Snorrastaðatjarnir. Skoðunarverðar náttúruperlur.
– Þráinskjöldur heitir hraundyngja allmikil norðaustur af Fagradalsfjalli. Þráinskjaldarhraun hefur runnið fyrir 9-12þús. árum. Hraunið þekur heiðina og til sjávar allt frá Vatnsleysu að Vogastapa. Frá Vatnsleysuvík til Vogastapa má rekja fornan sjávarkamb í u.þ.b. 10 metra hæð frá núverandi sjávarstöðu.
– Miklar gjár og misgengi einkenna Strandar- og Vogaheiði, má þar helst nefna Hrafnagjá, Stóru-Aragjá og Klifgjá. Sigdæld er þar allnokkur.
– Fjölbreytt og skemmtilegt útivistarsvæði er við Höskuldarvelli. Vegur þangað liggur frá Reykjanesbraut skammt vestan Kúagerðis (merkur Keilir). Við Höskuldarvelli er mikið úrval stuttra gönguleiða. Má þá helst nefna göngu á Keilir 378m, Trölladyngju 379m eða Grænudyngju 402m. Lambafellsklofi er mikilfengleg gjá sem klífur Lambafellið. Gaman er að ganga eftir gjánni inn í fellið og síðan upp úr því. Í Soginu er mikil litadýrð sem langvarandi jarðhiti hefur gefið svæðinu. Þar liðast lítill lækur.
Selsvellir – tóftir.
– Selsvellir eru vel gróið tún vestan við Núpshlíðarháls. Fast upp við Selsvelli er stór og fallegur gígur sem Moshóll heitir. Meginhluti Afstapahrauns mun vera komið úr Moshól og öðrum gíg nokkru sunnar. Þar gaus á 14. öld.
– Almenningur heitir landsvæðið milli Afstapahrauns og Kapelluhrauns. Það hraun er komið úr Hrútagjárdyngju. Þetta svæði er að einhverju leiti í Vatnsleysustrandarhreppi. Í þessu hrauni rétt ofan við Reykjanesbraut og suður af Hvassahrauni eru nokkur allsérstök hraundríli á sléttlendi og heitir þar Strokkamelur. Hraundrílin draga líklega nafn sitt af lögun gíganna sem líta út eins og smjörstrokkar. Nýrri heimilir kalla gígana Hvassahraunsgíga.
Nánar má lesa um örnefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi í samnefndri bók Sesselju Guðmundsdóttur.
Sögur og sagnir.
Kvíguvogabjarg.
Nokkrar þjóðsögur tengjast Vogunum. Er þar fyrst að nefna söguna; Frá Marbendli er segir frá viðureign bóndans og marbendils og sækúnum er gengu á land. Það mun vera skýringartilraun á nafninu Kvíguvogar. Þekkt er sagan um Grím sem Grímshóll dregur nafn af. Grímur fór til sjóróðra suður, varð viðskila við samferðamenn sína á Stapanum og ókunnur maður falar hann til að róa hjá sér um vertíðina. Margar sögur eru til af Jón í Vogum (Jón Daníelsson), hann þótti vita lengra en nef hans náði og var mál manna að hann væri rammgöldróttur og gæti kvatt niður drauga.
Allar þessar sögur og fleiri má finna á vef bókasafns Reykjanesbæjar; www.bokasafn.rnb.is.
Stapadraugurinn.
Lífseig er sögnin um Stapadraugurinn svonefnda. Birtist hann snöggklæddur. Telja menn að þar fari Jón Úlfhildarson sem kenndur er við Grjótá í Reykjavík. Aðrir aðhyllast þá skoðun að Stapadraugurinn sé Kristján Sveinsson frá Keflavík, Stjáni blái. Margir telja sig hafa séð mann á ferðinni á Stapanum með höfuðið undir hendinni. Jón Dan rithöfundur frá Brunnastöðum hefur greint frá reimleikum á þessum slóðum í bókinni Atburðirnir á Stapa. Við hæfi er að enda þessa samantekt á lýsingu Jóns Dan á Stapadraugnum úr áðurnefndri bók.
“Ég sagði Stapadraugur, en á Stapa gekk hann alltaf undir nafninu Stjúpi. Upphaflega var hann kallaður Strjúpi, en þar eð nokkur óhugnaður var í nafninu hafði það fljótlega breytzt í þetta vingjarnlega heiti, enda var iðulega talað um hann eins og einn af fjöldskyldunni, dálítið erfiðan og mislyndan frænda en sauðmeinlausan að flestu leyti.
Stapavegur.
Eini ljóðurinn á ráði hans voru hrekkirnir, en þeim ókosti varð ekki komizt hjá því það voru þeir sem héldu lífinu í draugsa. Oftar en einu sinni hafði Stapajón ávítað Stjúpa harðlega fyrir hrekkjabrögðin, og svo mikill drengur var draugsi að alltaf tók hann tillit til umvandana vinar síns og sat á strák sínum æði lengi á eftir. En enginn fær umbreytt þeirri nátturu sem guð gaf honum eins og Stapajón sagði, og alltaf sótti í sama horfið. Einu sinni keyrði úr hófi. Á vikutíma hafði hann hrætt vitglóruna úr þremur bílstjórum og sett bíla þeirra út af, ært tvær kerlingar sem voru farþegar í einum bílnum og sent tvo gangandi ferðalanga á hálshnútunum niður Skarð til Stapajóns. Alltaf með þeirri brellu að taka ofan hausinn, ýmist á veginum eða upp í bílnum þegar bílstjórinn hafði aumkað sig yfir lúinn ferðalang og tekið hann upp í. Stapajón sagði þetta atferli ekki annað en kurteisisvenju hjá Stjúpa, að sínu leyti eins og þegar heldri menn taka ofan hattinn í kveðjuskyni, en fólk virtist ekki kunna að meta hana. Það var Stjúpa sjálfum vel ljóst og var hrekkjabragðið honum þeim mun kærara.
Jæja. Eftir slysavikuna kröfðust blöðin í Reykjavík þess hástöfum að Stapajón, granni og náinn vinur Stjúpa, fengi hann ofan af þessum brellum. Og karl lét til leiðast og lýsti yfir því í Kvöldblaðinu að laugardaginn næsta mundi hann ganga á fund Stjúpa og atyrða hann duglega. Hvað karl gerði, enda brá svo við að í röskan hálfan mánuð á eftir varð enginn vegfarandi fyrir ónæði af hans völdum. Úr því fór þó að sækja í sama horfið, og þótti mönnum nóg um, þó ekki yrðu hrekkirnir eins tíðir og í slysavikunni miklu. Var þá mælzt til þess á opinberum vettvangi, nú í Dagmálablaðinu, að Stapajóni yrði falið að koma draugsa fyrir kattarnef í eitt skipti fyrir öll.
Rúnasteinninn á Flekkuleiði.
Við þessari málaleitan brást Stapajón hinn vesti. Koma fyrir kattarnef. Akkúrat. Jahá. Drepa nágranna sinn og vin með köldu blóði, draug sem aldrei hafði gert meira á hlut hans en það eitt að glettast við hann. Sálga kátum sveitunga sem var á sama andlega þroskastigi og tíu ára barn og hafði þar af leiðandi gaman af hrekkjum og ærslum. Ætti þá ekki að taka af lífi þá unglinga sem léku sér að því að brjóta glugga hjá nábúum, sliga allar girðingar og ríða húsum að nóttu til í því skyni að hræða fólk? Aldrei hafði Stjúpi styggt fé hans eins og margur bílstjórinn gerði, aldrei vaðið yfir túnið og bælt slægjuna, aldrei hrópað að honum kersknisyrðum og kallað hann Draugajón eða Vitlausajón eða Galdrajón eins og unglingarnir í Kyljuvík, aldrei stolizt undir kýr hans eða dregið sér lamb frá honum þó oft væri hart í búi hjá honum og hann hefði ekki málungi matar svo mánuðum skipti. Hafði Stjúpi nokkurn tíma ráðizt á mann og gert honum mein svo sannað yrði, nokkurn tíma drepið mann? Af hverju ætti þá að drepa hann? Af því fólk var hrætt þegar hann var upp á það allra kurteisasta og tók ofan fyrir því? Nei, nær væri að fræða fólk um lifnaðarhætti og venjur þessa skemmtilega huldufólks sem menningin var alveg að tortíma. Heldur en drepa það ætti að halda hlífiskildi yfir því og sjá til þess að það yki kyn sitt.
Yki kyn sitt. Þetta var nú sprengja í meira lagi. Bréfin streymdu jafnt til Kvöldblaðsins og Dagmálablaðsins, þar sem því var hástöfum mótmælt að draugar fengju að auka kyn sitt. Þeim ætti hreinlega að útrýma, hverjum og einum einasta, sögðu sumir. Þá gróf Stapajón orð upp úr útlendri bók og hrópaði hástöfum (það er að segja með stóru letri í Kvöldblaðinu)
Genosíd! Genosíd!
Staðarborg.
Það þýðir víst þjóðarmorð, er það ekki? Hann spurði hvort nokkrum þætti sómi að því hvernig farið hefði verið með Indíána í Norður- og Suður-Ameríku eða Íslendinga í Grænlandi? Sér þætti ótrúlegt að nokkur maður heimtaði í alvöru að heilum þjóðflokki á Íslandi yrði útrýmt. Ekki vissi hann betur en Stjúpi og hans ættfeður hefðu alla tíð búið á Stapanum, og umferð manna og farartækja væri því hreinn átroðningur um óðal hans. Í sameiningu ættu hann og draugsi þessi lönd, og þyrfti hvorugur hinn að styggja væri yfirgangsstefnu ekki beitt.
Gvendarborg.
Aðgætinn bréfritari spurði þá hvort nokkur vissi til að draugar lifðu fjölskyldulífi? Hvort nokkur hætta væri á því að draugar ykju kyn sitt? Væru þeir ekki allir náttúrulausir, jafnt uppvakningar og afturgöngur, og yrðu þetta 100 til 120 ára gamlir og þar með búið? Stapajón fræddi spyrjanda á því að sagnir væru um barneignir drauga, og meðan mannleg náttúra væri söm við sig, og draugar hefðu mannlega náttúru eins og aðrir, væri slíkt hvergi nærri fráleitt. Og nefndi þá um leið, að þótt granni hans Stjúpi væri mikill einstaklingshyggjumaður eins og flestir draugar, hefði hann haft við orð að sér leiddist einlífið og hygði á ferð til Vestfjarða þar sem dáindisfríð skotta biði sín. Og hlakka ég til og vona sagði Stapajón, að Stjúpi og fjölskylda hans komi suður aftur og búi hér svo ég fái að sjá börn þeirra vaxa úr grasi og leika sér frjáls og glöð á slóðum forfeðra sinna.,,
-Samantekt Viktor Guðmundsson.
Heimildir.
Ágúst Guðmundsson Halakoti. Þættir af Suðurnesjum. Bókaútgáfan Edda Akureyri 1942.
Árni Óla. Strönd og Vogar. Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1961.
Gísli Brynjólfsson. Byggðir Suðurnesja. Í Árbók Ferðafélags Íslands 1984.
Guðmundur B. Jónsson .Mannlíf og mannvirki í Vatnsleysustrandarhreppi. Útg. af höfundi 1987.
Jón Böðvarsson. Suður með sjó. Rótarýklúbbur Keflavíkur 1988.
Jón Dan. Atburðirnir á Stapa. Almenna Bókafélagið 1973.
Jón Jónsson. Um heiðar og hraun. Í Árbók Ferðafélags Ísland .1984.
Jón Jónsson. Jarðfræðikort af Reykjanesskaga 1978.
Sesselja Guðmundsdóttir. Örnefni og gönguleiðir í Vatnsleysustrandarhreppi. Lionsklúb. Keilir 1995.
www.bokasafn.rnb.is.
www.ferlir.is
Vegir á Vatnsleysuströnd – ÓSÁ.
Tyrkjaránið – skilti við Grindavíkurkirkju
Á skilti við Grindavíkurkirkju má lesa eftirfarandi texta um Tyrkjaránið. (Skiltið er reyndar óþarflega stórt því til hliðar eru önnur jafnsstór á fimm öðrum tungumálum (sem auðvelt ætti að vera að nálgast á Google translate (þýðingar)). Óþarfi er að vanmeta áhuga útlendinga á íslenskunni.
Tyrkjaránið – Árásin á Grindavík
Grindavík – upplýsingarskilti um Tyrkjaránið við Grindarvíkurkirkju.
Í júnímánuði á því herrans ári 1627 lá dönsk kaupmannsdugga í höfn í Grindavík og verslun var í fullum gangi. Bar þá svo við að óvænt byrtist þar annað skip, sýnu stærra. Af því komu í heimsókn í dugguna menn sem mæsltu á þýska tungu, sögðust vera menn Danakonungs og í birgðaleit. Ekki brást kaupmaður vel við því og fóru þeir þýðversku aftur til skips síns.
Nokkrir Grindvíkingar réru út í hið stærra skipið fyrir forvitni sakir en þegar um borð kom blasti við hópur manna, klæddir litskrúðugum fötum, þeldökkir flestir og gráir fyrir járnum.
Grindavík – upplýsingar um Tyrkjaránið við Grindavíkurkirkju.
Heimamönnum varð fljótt ljóst að Hund-Tyrkinn frá Afríkuströndum var kominn og það ekki í neinni kurteisisheimsókn. Aðkomumenn sendu bát að duggunni og létu þar greipar sópa áður en þeir héldu í land og fóru um plássið eins og logi yfir akur.
Á bænum Járngerðarstöðum beið húsfreyjan með öðrum milli vonar og ótta eftir heimsókn sjóræningjanna. Sumir heimamanna földu eigur sínar eða leituðu í fylgsni en húsfreyja beið þess sem verða vili. Vágestirnir rændu bæinn og hófu svo að reka fólkið til strandar. Húsfreyja sýndi mikinn mótþróa en var tekin og borin af sta. Bræður hennar þrír reyndu að koma henni til hjálpar en þeim var öllum misþyrmt illa.
Erlendu hrottarnir héldu svo til skips með bæði ránsfeng sinn og fólk það sem þeir höfðu hertekið. Tveimur mönnum var snúið aftur til lands fyrir aldurs sakir en 15 mann hópur var hrakinn niður í lestar skipsins.
Grindavíkurkirkja.
Að því búnu hugðust illmennin halda burt en sáu þá til ferða annars dansks kaupfars. Þeir sýnu á ný klækindi sín með því að draga að húni danska hornveifu sem þeir höfðu rænt í landi.
Þannig ginntu þeir skipið til sín og reyndist þeim auðvelt að hremma þessa nýju bráð, bæði farm og áhöfn.
Grindvíkingar urðu illa fyrir barðinu á þessum ránsmönnum en komu þó skilaboðum til annarra byggðalaga sem reyndu af veikum mætti að búa sig undir komu vágestanna.
Grindavík – sögu og minjaskilti við Járngerðarstaði. Sjá meira á ferlir.is.
Þeir fundir fóru ýmislega en sú saga verður ekki rakin hér frekar.
Í Grindavík hefur síðan gengið sú munnmælasaga að þar sem ræningjarnir og heimamenn börðust og blóð þeirra blandast hafi sprottið upp þyrnijurt. Þessa jurt má enn í dag finna á þremur stöðum í Grindavík. – (Matthías Kristiansen tók saman á grundvelli bókar Jóns Helgasonar – Tyrkjaránið, sem Setberg gaf út í Reykjavík 1963).
Blóðþyrnir í Grindavík. Bakki fjær. (Því miður hafa Grindvíkingar vanrækt þetta svæði á síðari tímum).
Krýsuvík – landamörk
Löngum hefur verið deilt um hvar mörk einstakra jarða liggja eða eiga að liggja.
Sýslusteinn.
FERLIR áskotnaðist nýlega kort af Reykjanesskaganum þar sem tíunduð eru mörk allra stærri jarða á skaganum. Landamerkja jarða er m.a. getið í afsals- og veðmálsbókum. Upphaflegar þinglýsingar er að finna hjá sýslumanninum í Hafnarfirði, hjá sýslumanninum í Keflavík eftir 1974 og einnig má hafa uppi á þeim á Þjóðskjalasafninu.
Krýsuvík, sbr. veðmálsbók 14.5 1890, þingl. 20.6. 1890, er sögð hafa mörk “1) að vestan; sjónhending úr Dágon (Raufarkletti), sem er klettur við flæðamál á Selatöngum, í Trölladyngjufjallsrætur að vestan, sem er útbrunnið eldfjall norðanvert í Vesturhálsi; þaðan bein stefna í Markhelluhól, háan steindranga við Búðavatnsstæði. 2) að norðan; úr Markhelluhól sjónhending norðanvert við Fjallið Eina, í Melrakkagil (=Markrakkagil) í Undirhlíðum og þaðan sama sjónhending að vesturmörkum Herdísarvíkur, eða sýslumörkum Gullbringu- og Árnessýslu. 3) að austan: samþykkt og þinglýst vesturmörk Herdísarvíkur s: sjónhending úr Kóngsfelli sem er lág mosavaxin eldborg umhverfis djúpan gíg á hægri hönd við þjóðveginn úr Selvogi til Hafnarfjarðar, örskammt frá veginum, í Seljabótarnef, klett við sjó fram.
Í Sogaseli – sel frá Krýsuvík og síðar frá Kálfatjörn í skiptum fyrir útræði.
Ítök sem kirkjan á eru þau, sem nú skal greina: 1) Einn fjóri hluti (1/4) alls hvalreka fyrir Strandarkirkjulandi samkvæmt máldögum og samningi, dags. 22. október 18??, staðfestum af Stiptsyfirvöldum Íslands 27. nóvember s.á. 2) Hálfur hvalrki á Hraunnefi, frá vestri fjörumörkum Krýsuvíkur, Dagon, að Rangagjögri, samkvæmt Wilkins og Gíslamáldaga. Skipsuppdráttur í Nausthólsvík í Kálfatjarnarkirkjulandi samkvæmt munnmælum og vitnisburði kunnugra manna. Ítök sem aðrir eiga í landi kirkjunnar eru þessi: Tveir þriðjungar af hvalreka fyrir Herdísarvíkurlandi, frá Seljabótanefi að Breiðabás (Helli) sem samkvæmt nefndum máldögum er eign Strandarkirkju. Mánaðarselsátur í Sogum, sunnanvert við Trölladyngju, samkvæmt munnmælum og vitnisburði kunnugra manna, eign Kálfatjarnarkirkju. Brennisteinsnámur allar á Krýsuvíkur- og Herdísarvíkurlandi með réttindum og skyldum, sem afsalsbréf, dags. 30.9. og 4.10 1858 tekur fram. Ítak þetta er eign útlendinga. Þess skal hér getið að ýmsir eigna kirkjunni talsvert meira land, sem ég ekki finn ástæðu til að taka til greina, geti hlutaðeigandi orðið ásáttir um landamerki þau sem hér eru talin.”
Tóft við Selsvelli.
Mörk jarðarinnar Hrauns, skv. gögnunum, eru t.d. við mörk Þórkötlustaða úr „markabás“ inn til heiða vestan til við Húsafell og yfir Vatnsheiði, þaðan sem sjónhending ræður að Vatnskötlum fyrir norðan Fagradalsfjall, þaðan til austurs á Selsvallafjall upp af „Sogaselsdal“, þá eftir Selsvallafjalli til suðurs samhliða landamerkum jarðarinnar Krýsuvíkur þar til að mið suður-öxl á Borgarfjalli ber í merktan klett við götuna á Móklettum. Þaðan til suðurs fram yfir Festargnípu í fjöru.
Mörk Þórustaða í austri eru t.a.m. sögð vera „í hæsta hnúkinn á Grænavatnsengjum (-eggjum)“ þar sem eru fyrir landamörk Krýsuvíkur.
Spákonuvatn.
Þarna hefur fólk löngum deilt um mörkin, en ef lesnar eru afsals- og þinglýsingar ætti ekki að vera svo erfitt að draga landamerkjalínuna, einkum er höfð er í huga yfirlýsing Vatnsleysustrandarbænda dags. í maí 1920 þar sem þeir „fyrirbjóða innbyggjendum Grindavíkurhrepps, innan Gullbringusýslu, öll afnot af landi því, er samkvæmt landamerkjalýsingu fyrir Knarrarnesi, þinglesin á manntalsþingi Vatnsleysustrandar- og Grindavíkurhrepps 1887, sem eru…“. Þar draga þeir línu að fyrrnefndum viðurkenndum mörkum Krýsuvíkur í Trölladyngju.
Krýsuvík hafði, auk þess að nýta Sogagíg sem selstöðu, í seli austast í Selöldu (mjög gamalt), í Húshólma, á Vigdísarvöllum, í Seltúni og jafnvel í Litlahrauni, en þessir staðir eru allir innan landamarka jarðarinnar.
Trölladyngja og Sogaselsgígur nær.